Ένας πολιτιστικός πλούτος που θυμίζει μια άλλη όψη της Κύπρου βρίσκεται κάτω από τις δαγκάνες ενός εκσκαφέα. Πρόκειται για την ιστορία σημαντικών κτηρίων, η οποία παρουσιάζεται μέσα από την αρχιτεκτονική δομή τους. Ένα κομμάτι πλούτου που πολλοί παραβλέπουν μπροστά στην ανάπτυξη και τη δημιουργία νέων και πιο σύγχρονων κτηρίων. Ωστόσο, τις τελευταίες μέρες μια ομάδα καλεί το κοινό να ενώσει τη φωνή του μαζί τους για να καταστεί η Χονδρική Αγορά Λευκωσίας διατηρητέα οικοδομή. Την κατάσταση παρακολουθούν στενά από το 2022 όταν και η Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου Λευκωσίας εξέδωσε ανακοίνωση η οποία αναφερόταν στο ότι η φυσική κατάσταση των κτηρίων της Αγοράς εκτιμάτο επικίνδυνη. Έναν χρόνο μετά, παρατηρώντας την εκκένωση της Αγοράς από τον Δήμο Λευκωσίας χωρίς να ληφθούν μέτρα προστασίας, η ομάδα αισθάνθηκε την ανάγκη να αντιδράσει και το έπραξε με τη δημοσιοποίηση έκκλησης και συλλογής υπογραφών η οποία συνοδεύεται από μια ανοιχτή επιστολή, που υποστηρίζει τη διατήρηση της Χονδρικής Αγοράς της Λευκωσίας ως διατηρητέα οικοδομή. Αυτό το βήμα θεωρήθηκε αναγκαίο για να υπογραμμίσουν την ανάγκη προστασίας της έναντι των πιθανών κινδύνων που προκύπτουν από την εκκένωση. Σε μια προσπάθεια να αναδείξουν τη σημασία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Κύπρο, εκπρόσωποι του Docomomo Cyprus μιλούν στο «Π» για τον πολιτιστικό πλούτο που βρίσκεται στο περιθώριο της πολιτιστικής προσέγγισης και εξηγούν τους κινδύνους μιας κατεδάφισης αλλά και τη σημασία του αιτήματος για διατήρηση του συμπλέγματος της Χονδρικής Αγοράς Λευκωσίας.

Γιατί τα κτήρια αποτελούν πολιτιστικό πλούτο; Είναι δείγματα της ιστορίας της πόλης και της εποχής;

Τα κτήρια μάς συνδέουν ως Κύπριους/ες με μια σημαντική, ιστορική περίοδο του τόπου μας. Προστατεύοντας και αναδεικνύοντάς τα, διασφαλίζουμε πως θα αποτελούν μέρος της κληρονομιάς αυτής αλλά και της ζωής των μελλοντικών γενεών, όπως θέλουμε να γίνει με τη Χονδρική Αγορά Λευκωσίας αλλά και με άλλα σημαντικά τμήματα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στην Κύπρο. Η αρχιτεκτονική κληρονομιά έχει γίνει πλέον ευρέως αποδεκτή ως πηγή σημαντικών οφελών για την κοινωνία, τον πολιτισμό και την οικονομία. Μάλιστα, στοιχεία δείχνουν πως η συντήρηση, η επαναχρησιμοποίηση και η προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς συντείνουν στην καλλιέργεια του αισθήματος της ταυτότητας και του ανήκειν, στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων μιας περιοχής, στην προσέλκυση επενδύσεων, στη δημιουργία θέσεων εργασίας και ευρύτερα στην οικονομική ανάπτυξη. Γι' αυτό τονίζουμε πως οι αξίες τις οποίες φέρει, για παράδειγμα η Αγορά, πρέπει να ληφθούν υπόψη ως κοινοί πόροι και ως ευκαιρίες για την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης για την πόλη, και να μην αντιμετωπίζονται ως βαρίδια. Επιπρόσθετα, στο πλαίσιο της κλιματικής κρίσης η διαχείριση του κτιστού μας περιβάλλοντος έχει αποκτήσει άλλη βαρύτητα. Η πιθανότητα κατεδάφισης όλων αυτών των κτηρίων έχει τεράστιο οικολογικό κόστος. Πέραν των απορριμμάτων που θα δημιουργηθούν, η εξόρυξη πρώτων υλών για την κατασκευή νέων κτηρίων στη θέση τους επιφέρει επιπλέον περιβαλλοντικό πλήγμα. Επομένως, εάν διατηρηθεί η Χονδρική Αγορά, που είναι το πρώτιστό μας μέλημα αυτή τη στιγμή, δεν προκύπτει όφελος μόνο πολιτιστικό, κοινωνικό και οικονομικό αλλά και περιβαλλοντικό.

Γιατί θεωρείτε ότι περιθωριοποιούνται η αξία και η σημασία των κτηρίων και πώς θα μπορούσε να αλλάξει αυτό;

Η ενημέρωση για την αξία των κτηρίων της μοντέρνας αρχιτεκτονικής είναι συγκριτικά περιορισμένη παρά τις όποιες προσπάθειες έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια. Αυτές οι συζητήσεις βλέπουμε πως έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια έντονα σε ακαδημαϊκό και ερευνητικό επίπεδο αλλά και σε επιστημονικά φόρα όπως ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κύπρου και το ΕΤΕΚ. Θεωρούμε όμως σημαντικό αυτή η ενημέρωση να φτάσει στο ευρύ κοινό και να ανοίξει η συζήτηση για την προστασία και διαχείριση των κτηρίων αυτών στη δημόσια σφαίρα με συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών. Αυτό, βέβαια, είναι ιδιαίτερα κρίσιμο να γίνει άμεσα, γιατί υπάρχει τεράστια πίεση ώστε να κατεδαφιστούν από την ιδιαίτερα μεγεθυμένη κτηματαγορά και τις πολιτικές προσέλκυσης επενδύσεων. Προφανώς όταν δεν έχουν συντηρηθεί ή αναβαθμιστεί για να ικανοποιούν σύγχρονες προσδοκίες και ανάγκες γίνεται ακόμα πιο εύκολο να αγοραστούν τα οικόπεδα που βρίσκονται για να κατεδαφιστούν και να δώσουν χώρο σε νέες αναπτύξεις.

Ας μιλήσουμε για το αίτημά σας. Πώς συνέβαλαν τα γραφεία Ζεμπύλα και Κυθρεώτη, Βαφεάδη και Οικονόμου που υπογράφουν τη Χονδρική Αγορά Λευκωσίας;

Ο σχεδιασμός της από τα συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά γραφεία θεωρούμε πως είναι ένας παράγοντας που ενισχύει την αρχιτεκτονική αξία του συμπλέγματος. Η υψηλή αρχιτεκτονική και τεχνική ποιότητα της Χονδρικής Αγοράς την καθιστά ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό σύνολο για τη Λευκωσία και την Κύπρο και δείγμα διαλόγου των τοπικών γραφείων με διεθνή κινήματα του μοντερνισμού και του μπρουταλισμού. Σημαντική είναι όμως και η χρήση της καθώς αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές κοινωνικές υποδομές που υλοποιήθηκαν στα πρώτα χρόνια της κυπριακής ανεξαρτησίας, συμβολίζοντας τη μετάβαση από μια αμιγώς αγροτική οικονομία σε μια νέα εποχή. Η διατήρηση της αρχικής μορφής και υλικότητας των κτηρίων καθώς και η αδιάκοπη λειτουργία της Χονδρικής Αγορά Λευκωσίας από το 1967 μέχρι σήμερα συντείνουν και υπογραμμίζουν την πολιτιστική αξία του έργου ως συνόλου ιστορικών, κοινωνικών, αρχιτεκτονικών, αισθητικών και τεχνολογικών αξιών. Φυσικά, τα γραφεία αυτά, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά, θα μπορούσε να πει κανείς πως διαμόρφωσαν την ταυτότητα της κυπριακής μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Μέσα από τον σχεδιασμό και της υλοποίηση πολλών άλλων έργων, οι νέοι αυτοί αρχιτέκτονες, χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη το οπλισμένο σκυρόδεμα, έδωσαν μορφή στις προσδοκίες μιας ολόκληρης κοινωνίας μετά την ανεξαρτησία της Κύπρου. Ενδεικτικά, έργα όπως η Διεθνής Έκθεση (Ζεμπύλα και Κυθρεώτης), το Υπουργείο Εργασίας (Βαφεάδης) και το ΣΟΠΑΖ (Οικονόμου) αντικατοπτρίζουν όχι μόνο την επιδίωξη της βέλτιστης λειτουργίας, τις διεθνείς αρχιτεκτονικές τάσεις και την τεχνολογική εξέλιξη, αλλά και την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Σε κίνδυνο η Χονδρική Αγορά Λευκωσίας

Πώς θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ένα τέτοιου είδους κτήριο, έχετε κάποιες προτάσεις ή ιδέες;

Το συγκεκριμένο σύμπλεγμα κτηρίων είναι συνυφασμένο με τη χρήση του ως Χονδρικής Αγοράς και λειτουργεί επιτυχημένα εδώ και 70 σχεδόν χρόνια. Η βασική μέριμνα θα έπρεπε να είναι πώς αυτά τα κτήρια θα συντηρηθούν και θα βελτιωθούν για να συνεχίσουν να λειτουργούν ως αγορά και ενδεχομένως να εξετάσει κανείς και δυνατότητες επέκτασης για να καλύψουν νέες ανάγκες. Και οι επεκτάσεις ή σενάρια επανάχρησής της αποτελούν μια άλλη διαδικασία που μπορεί να ξεκινήσει εφόσον θα κριθεί διατηρητέα. Με βάση την κήρυξή της ως διατηρητέα και μια ενδελεχή μελέτη για την τεκμηρίωση των αξιών των κτηρίων και του συνόλου θα μπορούσε να ξεκινήσει και η ενημέρωση και συμπερίληψη των ενδιαφερόμενων φορέων, ομάδων και πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για το μέλλον της Χονδρικής Αγοράς είτε αυτό αφορά την επέκταση είτε την επανάχρησή της.

Υπάρχουν άλλα κτίσματα που θεωρείτε ότι χρειάζεται να καταστούν διατηρητέα;

Η Χονδρική Αγορά Λευκωσίας είναι ανάμεσα σε πολλές αξιόλογες οικοδομές της κυπριακής μοντέρνας αρχιτεκτονικής οι οποίες χρειάζεται να προστατευθούν. Κάποια μάλιστα βρίσκονται σε κίνδυνο κατεδάφισης, συμπεριλαμβανομένων και των κτηρίων της Διεθνούς Έκθεσης, του Υπουργείου Εργασίας και του ΣΟΠΑΖ, τα οποία αναφέρθηκαν προηγουμένως. Πρέπει να πούμε ότι, παρόλο που τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικά βήματα για την προστασία σημαντικών κτηρίων τόσο από τον Κλάδο Διατήρησης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς όσο και από τοπικές αρχές, αλλά και το Τεχνικό Επιμελητήριο (ΕΤΕΚ) κ.ά., το ποσοστό Διατηρητέων Οικοδομών που αφορά οικοδομές μοντέρνας αρχιτεκτονικής ανέρχεται μόλις στο 1% του συνόλου. Είναι προφανές ότι χρειάζεται εντατικοποίηση των προσπαθειών για την προστασία αξιόλογων οικοδομών που αφορούν τη μοντέρνα αρχιτεκτονική αλλά και άλλα αρχιτεκτονικά κινήματα του 20ού αιώνα στην Κύπρο.

Πείτε μας λίγα λόγια για την ομάδα και τους σκοπούς της.

To Docomomo Κύπρου ιδρύθηκε το 2006 και αποτελεί τοπική ομάδα εργασίας του οργανισμού Docomomo International, μιας μη κερδοσκοπικής οργάνωσης που ασχολείται με την τεκμηρίωση και την προστασία κτηρίων, τοποθεσιών και γειτονιών του μοντέρνου κινήματος σε παγκόσμιο επίπεδο. Συμμετέχουν σε αυτήν ακαδημαϊκοί, ερευνητές/τριες, επαγγελματίες αρχιτέκτονες και αναπτύσσουν δράσεις που αφορούν την ανάδειξη των πολλαπλών αξίων της μοντέρνας αρχιτεκτονικής όπως αυτές εκφράστηκαν στο τοπικό πλαίσιο της Κύπρου στον 20ό αιώνα. Εμείς παρατηρούμε τις εξελίξεις και τα τελευταία χρόνια μπορούμε να πούμε πως ανησυχούμε έντονα παρατηρώντας τις αυξανόμενες κατεδαφίσεις και απειλές που επηρεάζουν κτήρια του μοντέρνου κινήματος στην Κύπρο. Μας ενδιαφέρει να ενημερώσουμε και να ευαισθητοποιήσουμε για τη σημασία και τις αξίες της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Κύπρο ως αναπόσπαστου μέρους της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς μας. Φυσικά, παράλληλα, προσανατολιζόμαστε προς τους στόχους του Docomomo International, επιδιώκοντας την ανταλλαγή ιδεών σχετικά με την τεχνολογία συντήρησης, ειδικότερα για κτήρια από οπλισμένο σκυρόδεμα, καθώς και την καλλιέργεια αισθήματος ευθύνης για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική κληρονομιά ως κοινό αγαθό.

Η συνέχεια και το κάλεσμα

Η ομάδα στο ανοιχτό κάλεσμα υπενθυμίζεται ότι επισημαίνει πως πέραν της κήρυξής της σε διατηρητέα οικοδομή, θεωρεί επείγουσα την ανάγκη για εφαρμογή επισκευαστικών μέτρων βάσει διεθνών προτύπων και παραδειγμάτων διατήρησης ιστορικών κατασκευών από οπλισμένο σκυρόδεμα. Ακόμα, τονίζει την ανάγκη για διασφάλιση της συνέχισης της χρήσης και συντήρησης των κτηρίων του συμπλέγματος, καθώς ζητά να υπάρχει συνεχής ενημέρωση και συμπερίληψη των ενδιαφερόμενων φορέων, ομάδων και πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για το μέλλον της Χονδρικής Αγοράς.

Δέκα μέρες μετά την πρώτη δημοσίευση του καλέσματος για συμμετοχή έχουν συγκεντρωθεί 315 υπογραφές υποστήριξης, με περισσότερες από 250 να είναι επώνυμες. Η έκκληση συνεχίζεται και απευθύνεται σε επαγγελματίες και πολίτες που συμμερίζονται την άποψή τους για την αξία του συμπλέγματος κτηρίων της Αγοράς. Σημειώνεται ότι, εκτός από τη δημοσιοποίηση της ανοιχτής επιστολής με τις υπογραφές τις οποίες έχουν μαζέψει με την ταυτόχρονη αποστολή της προς τις αρμόδιες αρχές, η ομάδα θεωρεί πολύ σημαντική να φθάσει η καμπάνια διεθνώς. Αυτό θα το επιχειρήσουν με την προώθησή της μέσω του δικτύου Docomomo International. Οι ίδιοι αναφέρουν πως είναι συνηθισμένο τέτοιου είδους καμπάνιες, που γίνονται σε τοπικό επίπεδο, να δημοσιοποιούνται και κεντρικά ώστε να λειτουργεί ως ένας μοχλός άσκησης διεθνούς πίεσης όσον αφορά τα θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς. «Πολλές από τις καμπάνιες για κτήρια του μοντέρνου κινήματος έχουν καταλήξει σε επιτυχίες διατήρησης. Αυτό μας δείχνει ότι η υποτίμηση των κτηρίων του μοντέρνου δεν είναι τοπικό φαινόμενο, μια δική μας ιδιαιτερότητα, αλλά μέσα από τη διεθνή εμπειρία, μπορούμε να πάρουμε παραδείγματα καλών πρακτικών», καταλήγουν.

[Η φόρμα στην οποία μαζεύονται οι υπογραφές: https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLScW_gdzxdXfJ13KHQVF8NWvVbOEv0xeSnmHo9PB4nJfvRXj5Q/viewform.Για περισσότερες πληροφορίες και επικοινωνία για το συγκεκριμένο θέμα, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ακολουθήσουν τη σελίδα τους, Docomomo Cyprus, στο Facebook.]