Η άγνωστη σουρεαλίστρια φωτογράφος Ντόρα Μάαρ έρχεται στο φως

ΠΑΡΑΘΥΡΟ Δημοσιεύθηκε 9.9.2024

Γνωστή ως μούσα του Πικάσο, η πρωτοπόρος φωτογράφος μέσα από τη δουλειά της άφησε ένα ανεξίτηλο σημάδι που ανακαλύπτεται τα τελευταία χρόνια.

Μέχρι πριν από μερικά χρόνια το όνομα Ντόρα Μάαρ εμφανιζόταν μόνο συνοδεύοντας αυτό του Πικάσο. Ήταν η μούσα του στα τέλη της δεκαετίας του 1930 και στις αρχές της δεκαετίας του '40 και η ερωμένη του για εννέα χρόνια. Η ιστορία αγάπης τους πήρε διαστάσεις θρύλου και το πρόσωπό της έγινε διάσημο, όπως το απεικόνισε ο Πικάσο σε εμβληματικά έργα του όπως η «Γυναίκα που κλαίει». Και μετά ήρθε η λήθη. Tο απαράμιλλο ταλέντο και η ευφυΐα της λησμονήθηκαν, το ίδιο και το καλλιτεχνικό της έργο. Όταν ο Πικάσο γνώρισε τη νεαρή Φρανσουάζ Ζιλό, την εγκατέλειψε και η ίδια βυθίστηκε σε κατάθλιψη, από την οποία δεν ανέκαμψε ποτέ.

Οι περισσότερες γαλλικές εφημερίδες δεν ανέφεραν καν τον θάνατό της το 1997, σε ηλικία 89 ετών, στο διαμέρισμά της στο Παρίσι. Η Le Monde δημοσίευσε την είδηση με δέκα μέρες καθυστέρηση και τη χαρακτήρισε απλώς ως «τη μελαγχολική πρώην ερωμένη του Πικάσο». Η διαγραφή της από την Ιστορία της Τέχνης ήταν σχεδόν προκλητική.

Πέρασαν χρόνια μέχρι να αποκαλυφθεί το ταλέντο της, να αποκατασταθεί το όνομά της και να εκτιμηθεί το έργο της. ο επιμελητής της έκθεσης Amar Singh λέει πως «όταν η Ντόρα συνάντησε τον Πικάσο, ήταν ήδη μια ταλαντούχα καλλιτέχνις και οι σουρεαλιστικές φωτογραφίες της θεωρούνταν επαναστατικές. Αλλά ο Πικάσο ήταν εξαιρετικά ελεγκτικός και ψυχολογικά την αποθάρρυνε από το να συνεχίσει να ασχολείται με τη φωτογραφία». Μόλις το 2019 το Centre Georges Pompidou εγκαινίασε την έκθεση «Dora Maar», προσπαθώντας μέσα από αυτήν να απαντήσει στην ερώτηση «ποια είναι πραγματικά η Ντόρα Μάαρ;», να φωτίσει τη ζωή και το έργο της μυστηριώδους μούσας ενός από τους πιο διάσημους ζωγράφους του 20ού αιώνα και –γιατί όχι;–να αποκαταστήσει την θέση της στον χώρο της τέχνης, στον οποίο άφησε ανεξίτηλο το σημάδι της.

Η σχέση τους είχε τεράστια επίδραση στη σταδιοδρομία και των δύο. Η Μάαρ κατέγραψε τη δημιουργία του πιο πολιτικού έργου του Πικάσο, της «Guernica», το 1937 ως η μόνη επίσημη φωτογράφος, ενθάρρυνε την πολιτική του ευαισθητοποίηση και τον εκπαίδευσε στη φωτογραφία.

Αυτό το καλοκαίρι η γκαλερί Amar στο Λονδίνο οργάνωσε την έκθεση «Dora Maar: Behind the lens» με φωτογραφίες και φωτογράμματά της, ενώ επίκεινται η έκδοση της βιογραφίας της από τη Λουίζα Τρέγκερ με τίτλο «The Paris Muse» και η θεατρική παραγωγή «Maar, Dora» που βασίζεται στη σχέση της με τον Πικάσο και θα παρουσιαστεί στο Camden Fringe. Στην έκθεση του Λονδίνου η πρωτοπόρος σουρεαλίστρια καλλιτέχνιδα παρουσιάζεται και μέσα από μια σειρά άγνωστες φωτογραφίες που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα και προσωπικές φωτογραφίες που χρονολογούνται από την εποχή που ζούσε με τον Πικάσο. Περιλαμβάνονται επίσης δύο εξαιρετικά πορτρέτα του από τη δεκαετία του 1930 και ένα που χαρτογραφεί τη δημιουργία του αντιφασιστικού αριστουργήματός του, της Guernica, στο στούντιό του, με τον ίδιο να περιβάλλεται από κουτιά με μπογιές. Τα έργα αγοράστηκαν σε δημοπρασία από το ίδρυμα Maar πριν από δύο χρόνια και δεν έχουν εκτεθεί ποτέ δημόσια.

Dora Maar, Αυτοπορτρέτο, 1935. Φωτ.: Dora Maar Estate / Courtesy of Amar Gallery

Η γεννημένη στο Παρίσι Ντόρα Μάαρ ήταν μια αξιοσέβαστη πειραματική φωτογράφος, της οποίας το έργο επρόκειτο να εμφανιστεί στη Διεθνή Έκθεση Σουρεαλισμού το 1936 στο Λονδίνο μαζί με του Νταλί και του Μαν Ρέι, όταν ο Γάλλος σουρεαλιστής ποιητής Πολ Ελιάρ τη σύστησε στον Πικάσο. Το έργο της το θαύμαζαν άνθρωποι όπως ο Ανρί Καρτιέ-Μπρεσόν, αλλά η θέση της ως ερωμένης του Πικάσο συσκότισε το καλλιτεχνικό της ταλέντο, το οποίο εκτεινόταν πολύ πέρα από τη φωτογραφία και έφτανε μέχρι την ποίηση και τη ζωγραφική.

Σε μια συνάντησή του στο καφέ «Deux Magots» στο Παρίσι ο 54χρονος τότε Πικάσο παρατήρησε την 28χρονη Ντόρα που καθόταν σε ένα κοντινό τραπέζι και έπαιζε με ένα μαχαίρι, καρφώνοντάς το στο ξύλο, ανάμεσα στα δάχτυλά της. Κάποιες φορές αποτύγχανε και μια σταγόνα αίματος εμφανιζόταν ανάμεσα στα τριαντάφυλλα που ήταν κεντημένα στα μαύρα γάντια της. Έτσι περιγράφει τη σκηνή ο συγγραφέας Ζαν-Πολ Κρεσπέλ.

Αυτό το «περίεργο παιχνίδι» της νεαρής γυναίκας με το «σοβαρό πρόσωπο» και τα «ωχρογαλάζια μάτια» κέντρισε το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη, διαβόητου καρδιοκατακτητή, που είχε ήδη επτά χρόνια εξωσυζυγική σχέση με μία από τις μούσες του, τη Μαρί Τερέζ Βαλτέρ, με την οποία είχε αποκτήσει μια κόρη, τη Μάγια, ενώ δεν είχε χωρίσει με την πρώτη του γυναίκα, την Όλγκα Χοχλόβα. Αργότερα, αφού είχε ξεκινήσει τη σχέση του με την Ντόρα, που διήρκεσε εννιά χρόνια, ο Πικάσο θα της ζητούσε να του δώσει τα γάντια για να τα κλειδώσει στη βιτρίνα όπου φύλαγε τα αναμνηστικά του.

Η Ντόρα Μάαρ, κατά κόσμον Ενριέτ Θιοντόρα Mάρκοβιτς, γεννήθηκε το 1907 και μεγάλωσε μεταξύ Αργεντινής και Γαλλίας. Μορφωμένη, πολυταξιδεμένη και υποστηριζόμενη από την οικογένειά της, μπόρεσε να ακολουθήσει μια καριέρα στις τέχνες. Αρχικά σπούδασε εφαρμοσμένες τέχνες και ζωγραφική και αργότερα συνέχισε τις σπουδές της στη φωτογραφία. Πειθαρχημένη και ταλαντούχα, κατέκτησε σύντομα το μέσο. Αποφάσισε να ασχοληθεί με την εμπορική φωτογραφία, ίσως επειδή αυτή ήταν μια πιο αξιόπιστη και οικονομικά σταθερή επιλογή καριέρας.

Dora Maar, ο Πικάσο κάτω από τα δέντρα, ξενοδοχείο Vaste Horizon, Mougins (περ. 1936). Φωτ.: Dora Maar Estate / Courtesy of Amar Gallery

Eileen Agar, H Ντόνα Μάαρ και ο Πάμπλο Πικάσο στην παραλία, Σεπτέμβριος 1937. Φωτ.: Tate Archive. © Tate

H Ντόνα Μάαρ φωτογραφίζεται από τον Ίρβινγκ Πεν, Γαλλία, 1948.

Φτάνοντας στο Παρίσι σε ηλικία 19 ετών, σπούδασε στην École des Beaux-Arts, στην Academy Julian και στην École de Photographie. Εκεί βελτίωσε το χαρακτηριστικό ασπρόμαυρο φωτογραφικό στυλ της. Σύντομα καθιερώθηκε ως εξέχουσα φωτογράφος και σχετίστηκε με τον σουρεαλισμό και τους σημαντικούς εκπροσώπους του. Όταν γνώρισε τον Πικάσο ήταν στο απόγειο της καριέρας της, ενώ εκείνος διένυε μία από τις πιο σκοτεινές περιόδους της ζωής του, κατά την οποία δεν μπορούσε να ζωγραφίσει.

Η σχέση τους είχε τεράστια επίδραση στη σταδιοδρομία και των δύο. Η Μάαρ κατέγραψε τη δημιουργία του πιο πολιτικού έργου του Πικάσο, της «Guernica», το 1937 ως η μόνη επίσημη φωτογράφος, ενθάρρυνε την πολιτική του ευαισθητοποίηση και τον εκπαίδευσε στη φωτογραφία. Συγκεκριμένα, του δίδαξε την τεχνική cliché verre, μια πολύπλοκη μέθοδο που συνδυάζει φωτογραφία και χαρακτική.

Σε αντίθεση με τον Πικάσο, η Μάαρ ήταν αριστερή ακτιβίστρια όταν γνωρίστηκαν. Το 1934 ήταν μία από τις λίγες γυναίκες που είχαν υπογράψει το «Appel à la lutte», ένα φυλλάδιο που καλούσε τους Γάλλους να πολεμήσουν τον φασισμό, και το 1935 εντάχθηκε στην αντιφασιστική ένωση επαναστατών διανοουμένων Contre-Attaque μαζί με τους σουρεαλιστές και τον Αντρέ Μπρετόν. «Επηρέασε τον Πικάσο κι έτσι αυτός ζωγράφισε την "Guernica" – δεν είχε ασχοληθεί ποτέ με την πολιτική ζωγραφική στο παρελθόν», λέει ο επιμελητής της έκθεσης και σημειώνει: «Δεν νομίζω ότι η "Guernica" θα υπήρχε χωρίς την Ντόρα Μάαρ. Ωστόσο, το όνομά της δεν αναφέρεται καθόλου σε αυτή την αφήγηση».

Dora Maar, Η "Guernica" σε εξέλιξη στο στούντιο στη rue des Grands Augustins, Παρίσι, Μάιος-Ιούνιος 1937. Φωτ.: Courtesy of Artcurial

Κατά τον Μεσοπόλεμο η Μάαρ απαθανάτισε τυφλούς πλανόδιους μικροπωλητές, καταστηματάρχες και χαμίνια σε υποβλητικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Δίδαξε στον Πικάσο μερικές από τις φωτογραφικές της τεχνικές και τον ενθάρρυνε να ευαισθητοποιηθεί πολιτικά. Όταν η Guernica, μια πόλη της πατρίδας του, της Ισπανίας, βομβαρδίστηκε το 1937 από φασίστες και αντικομμουνιστές εθνικιστές, ο Πικάσο εξέφρασε την «αποστροφή» του για τον πόλεμο και τον «ωκεανό του πόνου και του θανάτου», ζωγραφίζοντας σε μονόχρωμα ταμπλό. Η φωτογραφία που τον δίδαξε η Μάαρ άσκησε μεγάλη επιρροή στη δουλειά του, όπως και η τόλμη της να τον αμφισβητεί, κάτι που τον ωθούσε να κάνει καινούργια πράγματα και να είναι πιο δημιουργικός σε πολιτικό επίπεδο.

Η μοναχοκόρη του διάσημου αρχιτέκτονα Τζόζεφ Mάρκοβιτς επέλεξε το ψευδώνυμο Ντόρα Μάαρ για να διευκολυνθεί η αναγνώριση του έργου της. Σύχναζε στα στέκια των σουρεαλιστών, ήταν ερωμένη του Μπατάιγ και έκανε ταξίδια στο Λονδίνο και στη Βαρκελώνη για να φωτογραφίσει με τη μικρή της Rolleiflex τις οικονομικές επιπτώσεις του αμερικανικού κραχ το 1929 στην Ευρώπη, ενώ διατηρούσε μαζί με τον Pierre Kéfer φωτογραφικό στούντιο που ειδικευόταν σε φωτογραφίσεις για μεγάλα περιοδικά.

Η συνάντηση με τον Πικάσο αποδείχθηκε μοιραία και η σχέση τους εξαιρετικά περίπλοκη – ο ζωγράφος δεν τερμάτιζε τη σχέση του με τη Μαρί Τερέζ Βάλτερ. Λέγεται ότι οι δυο γυναίκες κάποια στιγμή συναντήθηκαν στο στούντιό του τυχαία και η Μαρί Τερέζ απαίτησε από εκείνον να επιλέξει. Τότε εκείνος τούς είπε να παλέψουν για το ποια θα τον κρατούσε, κι εκείνες το έκαναν. Η Μάαρ κέρδισε και μετακόμισε στο σπίτι του Πικάσο, ενώ η Μαρί Τερέζ, μαζί με την κόρη του, έμειναν κοντά, σ' ένα διαμέρισμα. Η Μάαρ παραδόθηκε άνευ όρων στον Πικάσο και θεωρείται η πιο έντονη σχέση της ζωής του.

Οι ευτυχισμένες ημέρες του ζευγαριού αποτυπώνονται σε διάφορα πορτρέτα της: «Η Ντόρα Μάαρ και ο μινώταυρος» (1936), «Η Ντόρα Μάαρ με πράσινα νύχια» (1936), «Πορτρέτο της Ντόρα με στεφάνι από λουλούδια» (1937), «Η Ντόρα με ψάθινο καπέλο» (1938). Όταν η ήρεμη και δημιουργική περίοδος σκιάστηκε από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στη Γαλλία, κατέφυγαν στη Ρουαγιάν. Επέστρεψαν σε ένα Παρίσι ερημωμένο, ψυχρό, γεμάτο συνοφρυωμένους κατοίκους μετά τον πόλεμο. Η πόλη είχε αλλάξει, όπως και η σχέση τους. Η γυναίκα που φέρεται να έχει πει «μετά τον Πικάσο, ο Θεός» δέχτηκε να ζήσει στη σκιά του για μια δεκαετία.

Pablo Picasso, Weeping Woman 1937. Tate. © Succession Picasso

Dora Maar, Γυναίκα με τα χέρια στα μαλλιά, 1935.Φωτ.: Dora Maar Estate / Courtesy of Amar Gallery

Αν εκείνη τον έβλεπε σαν θεό, ο Πικάσο την έβλεπε σαν μια βασανισμένη φιγούρα και έτσι τη ζωγράφιζε. Η σχέση τους ήταν φλογερή, παθιασμένη, έντονη, με βίαιες συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις. Μετά τον πόλεμο ο Πικάσο την εγκατέλειψε για μια άλλη, νέα γυναίκα, λιγότερο περίπλοκη, τη Φρανσουάζ Ζιλό. Ο χωρισμός τους ήταν δραματικός. Η Μάαρ έζησε με κλονισμένα νεύρα και ούτε η βοήθεια του κορυφαίου ψυχιάτρου και φίλου της, Ζακ Λακάν, δεν μπόρεσε να απαλύνει τον πόνο της. Απομονώθηκε για το υπόλοιπο της ζωής της και έζησε με τις αναμνήσεις της.

Παρά τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε μέχρι τέλους αρνούνταν να πουλήσει έργα ή αντικείμενα που της είχε δωρίσει ο Πικάσο, δεκάδες πίνακες και πορτρέτα αλλά και πολλά προσωπικά αντικείμενα που έμειναν στο σκοτάδι και βγήκαν σε δημοπρασία από μακρινούς συγγενείς της μετά τον θάνατό της. Ήταν ένα σύνολο προσωπικών και οικείων αντικειμένων που «απεικονίζουν» την έξαρση της έμπνευσης του ζωγράφου εκείνη την περίοδο μέσα από τις ερωτικές τους στιγμές.

Υπάρχει η πικρή ιστορία ενός δαχτυλιδιού που έφτιαξε ο Πικάσο για εκείνη, ένα αντικείμενο που πουλήθηκε από τον οίκο Sotheby's για σχεδόν ένα εκατομμύριο δολάρια πριν από μερικά χρόνια και δείχνει την ένταση που υπήρχε στη σχέση τους. Ο Πικάσο είχε δώσει έναν πίνακά του ως αντάλλαγμα για να της αγοράσει ένα δαχτυλίδι με ρουμπίνι. Σε μια στιγμή πάθους και έντασης την κατηγόρησε ότι του είχε επιβληθεί με την τρομερή προσωπικότητά της. Η Μάαρ έβγαλε το δαχτυλίδι και το εκσφενδόνισε στον Σηκουάνα, νιώθοντας βαθιά προσβεβλημένη. Το δαχτυλίδι χάθηκε για πάντα και ο Πικάσο, για να της ζητήσει συγγνώμη για την παρορμητική του συμπεριφορά, σχεδίασε και κατασκεύασε ένα άλλο που παρέμεινε στη συλλογή της μέχρι τον θάνατό της το 1997. Η απόφασή της να κρατήσει το δαχτυλίδι αυτό, ανάμεσα σε άλλα αναμνηστικά από τον Πικάσο, δείχνει ότι τα ισχυρά της συναισθήματα για τον καλλιτέχνη δεν έσβησαν ποτέ πραγματικά.