Οι αγνοούμενοι της Κύπρου, του Μεξικού, τα εξαφανισμένα παιδιά των οποίων οι φωτογραφίες κοσμούν τα κουτιά γάλακτος στις ΗΠΑ, ο περιπλανώμενος Οδυσσέας, η απαχθείσα Περσεφόνη, ο Ανδρέας, η Χριστίνα… Άνθρωποι χάνονται καθημερινά και ανά τους αιώνες για πολλές και διαφορετικές αιτίες, ακούσια ή εκούσια. Κάποιοι αδυνατούν να βρουν τον δρόμο της επιστροφής και η οικογένειά τους δεν μπορεί να τους εντοπίσει και άλλοι ηθελημένα έσβησαν για πάντα τα χνάρια τους. Όποια κι αν είναι η αιτία της εξαφάνισής τους το κενό που αφήνουν στοιχειώνει αυτούς που έμειναν πίσω και τους περιμένουν.

Κάποιες από τις οδυνηρές απουσίες της Κύπρου διαπραγματεύεται και το νέο, συγκινητικό ντοκιμαντέρ «Προσκλητήριο Αγνοουμένων» το οποίο έγινε με πρωτοβουλία του Κύπριου ευρωβουλευτή Κώστα Μαυρίδη και σκηνοθετήθηκε από τον Κωνσταντίνο Πατσαλίδη, σε σενάριο του Γιώργου Αβραάμ. Οι ιστορίες αυτών που έμειναν πίσω και εκείνων που χάθηκαν κατά και μετά τις διακοινοτικές συγκρούσεις του 1963-1964 καθώς και στα γεγονότα της τουρκικής εισβολής του 1974 ζωντανεύουν στο ντοκιμαντέρ μέσα από διαφορετικές ματιές, χρονικές στιγμές και κοινωνικές, πολιτικές αλλά και επιστημονικές προοπτικές: η κυρία Μυροφόρα, η μητέρα του Χρηστάκη Γεωργίου, του μικρότερου αγνοούμενου της κυπριακής τραγωδίας, ο οποίος όταν χάθηκαν τα ίχνη του το 1974 ήταν μόλις πέντε ετών, μας μεταφέρει στο παρελθόν και το παρόν των συγγενών των αγνοουμένων· ο φωτορεπόρτερ Αντρέας Μανώλης παγώνει τον χρόνο μέσα από τη φωτογραφική του μηχανή για να κρατήσει στη μνήμη όλων μας, τόσο τα πρόσωπα αυτών που χάθηκαν όσο και τα βλέμματα εκείνων που τους περιμένουν. Τέλος, ο Γλαύκος Κληρίδης, ο ευρωβουλευτής Κώστας Μαυρίδης, η Ισαβέλλα Σάντος, μόνιμη εισηγήτρια του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου για τους αγνοουμένους της Κύπρου και μέλη της Διερευνητικής Επιτροπής για τους Αγνοούμενους στην Κύπρο (ΔΕΑ), συζητούν την ανάγκη άμεσης αναζήτησης και διευκρίνισης της τύχης των αγνοουμένων για να να δοθεί ένα τέλος στο μαρτύριο που βιώνουν καθημερινά οι οικογένειές τους.

«Μακάρι να είσαστε οι τελευταίοι που έρκεστε έσσω μου για τούτον το θέμα», θα πει στους δύο δημιουργούς του ντοκιμαντέρ η κυρία Μυροφόρα. Η άγνοια γύρω από την τύχη των αγνοουμένων γεννά αλλοπρόσαλλες ιστορίες, οδηγεί τυχάρπαστους να χτυπήσουν τις πόρτες των οικογενειών προσφέροντας ψεύτικες πληροφορίες, τροφοδοτεί τη δυσπιστία, την αγανάκτηση και τη θλίψη των συγγενών που αναμένουν. Η Pauline Boss στο βιβλίο της Ambiguous Loss: Learning to live with unresolved grief (2009) χρησιμοποιεί τον όρο «αμφίσημη απώλεια» για να περιγράψει την τραυματική κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι οικογένειες των αγνοουμένων: οι αγνοούμενοι, ισχυρίζεται, είναι για τα μέλη της οικογένειας σωματικά απόντες αλλά ψυχολογικά πάντα παρόντες. 

Σε ιστορίες αγνοουμένων πέραν των κυπριακών, κάποιοι από τους αγνοούμενους επιστρέφουν για να περιγράψουν πώς είναι να αγνοείσαι και να αδυνατείς να επικοινωνήσεις με τους δικούς σου. Εκτός από τις κακουχίες, περιγράφουν γεωγραφικές δυστοπίες καθώς και μία αδυναμία των αισθήσεων τους να προσδιορίσουν τις συνισταμένες της εξαφάνισής τους αφού η αίσθηση της πατρίδας είναι άμεσα συνδεδεμένη με τοπία, εικόνες, μυρωδιές και ήχους. Αυτή η σύγχυση των αισθήσεων και ο αποπροσανατολισμός αποδεικνύουν ότι το να είναι κανείς αγνοούμενος έχει μία σωματική αλλά και μία ψυχολογική διάσταση. Η Περσεφόνη, η κόρη της θεάς Δήμητρας, στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα, όταν ο Άδης την απαγάγει και αγνοείται η τύχη της μας περιγράφει ότι εκείνη τη στιγμή της εξαφάνισής της δεν μπορεί να δει ξεκάθαρα τη γη, τον ουρανό και τη θάλασσα. Η Οδύσσεια επιστρατεύει σε διάφορες περιπτώσεις την αίσθηση της όρασης προκειμένου να αναδείξει αυτό το αίσθημα της γεωγραφικής και ψυχολογικής σύγχυσης· π.χ. η άγνωστη γη στην οποία περιπλανώνται ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του, συνήθως προβάλλει μέσα από το σκοτάδι ή την ομίχλη. 

Τι συμβαίνει όμως όταν οι αγνοούμενοι, μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα, βρίσκουν το δρόμο της επιστροφής και πώς αναγνωρίζονται από εκείνους που έμειναν πίσω και τους περίμεναν, δηλαδή από τις οικογένειές τους και την κοινότητα; Τόσο στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα όσο και στις νεότερες εποχές μέχρι και σήμερα η αναγνώριση των αγνοουμένων βασίζεται αρχικά στην αναγνώριση συγκεκριμένων σωματικών χαρακτηριστικών. Επιστημονικά το ανθρώπινο σώμα αποτελεί δείκτη μοναδικότητας. Το σώμα ενεργοποιεί τις μνήμες των ανθρώπων που έμειναν πίσω περιμένοντας, οι οποίες ενεργοποιούνται προκειμένου να πιστοποιήσουν τη γνησιότητα της ταυτότητας εκείνου που επιστρέφει. Το σώμα και οι μνήμες αυτών που περιμένουν, τόσο των συγγενών όσο και της κοινότητας, είναι επομένως τα εισιτήρια επανένταξης αυτού που χάθηκε και επέστρεψε· γιατί οι ιστορίες αγνοουμένων αναδεικνύουν ότι το να αγνοείται κανείς είναι υπόθεση δύο και περισσότερο ατόμων και αφορά τόσο αυτούς που χάνονται όσο και εκείνους που μένουν πίσω. 

Μέσω της ταυτοποίησης οστών η Διερευνητική Επιτροπή για τους Αγνοούμενους στην Κύπρο (ΔΕΑ) έχει αναγνωρίσει μέχρι στιγμής 751 Ελληνοκύπριους ενώ εξακολουθούν να αγνοούνται άλλοι 759. Από την τουρκοκυπριακή πλευρά από τους 492 αγνοούμενους έχουν ταυτοποιηθεί οι 293. Όταν δεν υπάρχει μνήμη γιατί αυτοί που περίμεναν έχουν φύγει από τη ζωή ή η μνήμη αυτών που ακόμα περιμένουν αρνείται να συνεργαστεί με τα σωματικά τεκμήρια ταυτότητας η αναγνώριση είναι λειψή και επιτυγχάνεται μόνο στο επίπεδο του κράτους. Στο ντοκιμαντέρ ο φωτορεπόρτερ Ανδρέας Μανώλης, του οποίου ο αδερφός είναι αγνοούμενος, θα μας πει ότι ακόμα κι αν του φέρουν τα κόκκαλα του αδερφού του, δεν θα μπορέσει ποτέ να αποδεχθεί ότι βρέθηκε, γιατί αυτά τα λίγα οστά δεν μπορούν και δεν πρέπει να γεμίσουν το κενό της απουσίας του. 

Τι θα μπορούσε όμως να γεμίσει αυτό κενό της απουσίας; Μια υποτυπώδης ταφή και ένα μνήμα μπορούν να μετατραπούν σε σημεία αναφοράς για τους συγγενείς, σε έναν τόπο λατρείας και θρήνου, τα οποία προσφέρουν μια κάποια ολοκλήρωση στις ιστορίες τους. Άλλες φορές ανεγείρονται κενοτάφια για να συμπληρώσουν το κενό του σώματος και της ψυχής που χάθηκαν, και τα οποία ωστόσο τελικά καταλήγουν να το υπογραμμίζουν και να το κάνουν πιο αισθητό. 

Οι Κωνσταντίνος Πατσαλίδης και Γιώργος Αβραάμ κατάφεραν τόσο μέσα από το πρόσφατο ντοκιμαντέρ «Προσκλητήριο Αγνοουμένων» όσο και μέσα από την ταινία μικρού μήκους «30», παραγωγής 2018, να μας θυμίσουν τι σημαίνει η Κύπρος ακόμη να περιμένει αυτούς που η τύχη τους αγνοείται από το ᾽63 ή το ᾽74.

*Το ντοκιμαντέρ «Προσκλητήριο Αγνοουμένων» θα προβληθεί στις 26 Απριλίου 2024, στις 19.00 (ώρα Κύπρου) στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Johns Hopkins στο πλαίσιο του σεμιναρίου «Missing Persons in the Greek and Roman World». Ο σκηνοθέτης Κωνσταντίνος Πατσαλίδης και σεναριογράφος Γιώργος Αβραάμ θα παρευρίσκονται διαδικτυακά στην εκδήλωση και θα συζητήσουν με το κοινό την ταινία τους και το θέμα των αγνοουμένων στην Κύπρο.

Για περισσότερες πληροφορίες και εκδήλωση ενδιαφέροντος συμμετοχής, παρακαλώ επικοινωνήστε στο mgerole1@jh.edu