Γράφει ο Πρώην προέδρου του Ανωτάτου Δικαστηρίου Δημήτρης Χατζηχαμπής

Το έρεισμα του δικαίου του ισχυρού είναι η επικράτηση του δυνατού πάνω στον αδύνατο ως ο κανόνας της φύσης. Το έρεισμα της ισχύος του δικαίου είναι η επικράτηση του δικαίου πάνω στο άδικο ως ο κανόνας της κοινωνίας. Στα παλιά χρόνια η επικράτηση του δικαίου του ισχυρού ήταν κυρίαρχη και ως εκ της φυσικής τάσης του απολίτιστου ανθρώπου για επιβολή και ως εκ της έλλειψης αποτελεσματικού πολιτειακού μηχανισμού, αφού μάλιστα οι ίδιοι οι άρχοντες αντλούσαν την εξουσία τους από την ισχύ τους. Καθώς όμως η κοινωνία προοδεύει και φιλελευθεροποιείται, το δίκαιο του ισχυρού αντικαθίσταται από την ισχύ του δικαίου η οποία και αποτελεί έτσι το μέτρο του πολιτισμού κάθε λαού. Η αίσθηση της δικαιοσύνης είναι έμφυτη στον άνθρωπο και δεν μπορεί να διαγραφεί από καμιά δύναμη.

Δεν πρέπει να εκπλήττει που, όπως και τόσα άλλα, η ιδέα του δικαίου έχει κατ’ εξοχήν καταβολές στην αρχαία Ελλάδα. Οι Έλληνες, λαός φιλελεύθερος, κοινωνικός και ανθρωποκεντρικός, με έμφυτη έφεση και επίδοση στη γνώση και την πρόοδο, εσέβοντο και τιμούσαν την αρετή, η ύψιστη εκδήλωση της οποίας, όπως μας λέγει ο Πλάτων, είναι η δικαιοσύνη. Ακόμα και από τα προϊστορικά χρόνια λοιπόν που ανάγονται στη μυθολογική εποχή προβάλλουν καταπληκτικές θεμελιακές αντιλήψεις της δικαιοσύνης στους Έλληνες, αφού, έστω και αν δεν πρόκειται πάντοτε για ακριβείς αναφορές ιστορικών δεδομένων, εν τούτοις αποκαλύπτεται η ανέκαθεν ελληνική ευαισθησία προς το δίκαιο.

Ο Απολλόδωρος και ο Παυσανίας μας παραδίδουν ότι ο Άρης σκότωσε τον Αλιρρόθιο ο οποίος είχε βιάσει τη θυγατέρα του Άρη Αλκίππη. Ως θεός που ήταν ο Άρης, θα αναμένετο ότι δεν θα ήταν υπόλογος για τον φόνο, αφού μάλιστα η δικαιολογία του ήταν ότι τον έκανε λόγω του βιασμού της θυγατέρας του. Οι υπόλοιποι θεοί όμως είχαν άλλη άποψη. Ο Άρης, είπαν, έπρεπε να δικαστεί ώστε να κριθεί από εκείνους και όχι από τον ίδιο αν ήταν πράγματι δικαιολογημένη η πράξη του, καθιερώνοντας την αρχή ότι κανένας δεν μπορεί να είναι κριτής του ίδιου του εαυτού του όπως και την αρχή της υπαγωγής στον νόμο και της ισότητας όλων έναντι του νόμου. Αυτή είναι η αρχαιότερη καταγραμμένη αντίληψη θεμελιακών αρχών του κράτους δικαίου. Η δίκη του Άρη, στην οποία και αθωώθηκε, έγινε στον βράχο που είναι απέναντι από τον βράχο της Ακρόπολης και που από τότε πήρε το όνομα του Άρη - Άρειος Πάγος (πάγος σημαίνει βράχος), όνομα που ακόμα διατηρείται συμβολικά και ευάρμοστα για το Ανώτατο Δικαστήριο της Ελλάδας ώστε να δείχνει και την υψηλή αποστολή των δικαστηρίων ως κριτών του δικαίου [Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη 3.14.2, Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, Αττικά 21.4].

Όταν ο Ορέστης σκότωσε τη μητέρα του Κλυταιμνήστρα εκδικούμενος τον φόνο του πατέρα του Αγαμέμνωνα, καταδικάσθηκε στις Μυκήνες για τον φόνο της. Προσφεύγοντας όμως στον Άρειο Πάγο, έθεσε και εκεί την υπόθεσή του ενώπιον των θεών, βασιζόμενη και στο ότι είχε πράξει σύμφωνα με χρησμό του Μαντείου των Δελφών. Καθώς υπήρξε ισοψηφία στην απόφαση, η Αθηνά, ως πολιούχος, έριξε τη νικώσα ψήφο της υπέρ του Ορέστη ο οποίος και έτσι αθωώθηκε [Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, Επιτομή 3.25, Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, Αττικά 28.5, Αρκαδικά 34.4, Αισχύλος, Ευμενίδες]. Η δίκη του Ορέστη στον Άρειο Πάγο αναδεικνύει για πρώτη φορά δύο άλλες θεμελιακές αρχές του δικαίου - την αρχή της δυνατότητας προσφυγής σε ανώτερο δικαστήριο, δηλαδή την έφεση, που αποσκοπεί στην αναθεώρηση ενδεχομένων λαθών εκείνων που δίκασαν, και την αρχή της αθώωσης λόγω διαφωνίας ή αμφιβολίας των κριτών, που δίδει το πλεονέκτημα στον κατηγορούμενο όχι για δική του χάρη αλλά για χάρη της δικαιοσύνης.

Οι ύμνοι του Ορφέα, ο οποίος έζησε τον 13ο αιώνα, είναι αποκαλυπτικοί των αρχαιοελληνικών αντιλήψεων για το δίκαιο και τον νόμο. Υμνείται εκεί η Θέμις, η συνώνυμη με τη δικαιοσύνη θεά, ως δίκαιη, ισχυρή, ασυμβίβαστη, θέτουσα όλους με ισότητα υπό τον ζυγό της και αποκαθιστώντας κάθε κακία και αδικία. Υμνούνται οι θυγατέρες της με τον Δία, Ευνομία, Δίκη και Ειρήνη, συνώνυμες με τις αντίστοιχες επί μέρους πτυχές της δικαιοσύνης. Η αναπόφευκτη Νέμεσις και οι ανελέητες διώκτριες και τιμωροί των αδικοπραγούντων Ερινύες. Και ο νόμος, υμνούμενος ως ουράνιας προέλευσης εξουσιαστής θεών και ανθρώπων, με αναγωγή έτσι στην ιδέα του φυσικού ηθικού δικαίου.

Θεμελιακές αντιλήψεις της δικαιοσύνης εντοπίζονται και στον Ησίοδο (9ο αιώνα). Το δίκαιο, έγραφε, που συναρτάται προς την ειρήνη, στο τέλος πάντα υπερισχύει της ύβρης που συνιστά το άδικο [Έργα και Ημέραι 217-218]. Εξάλλου, όποιος κάνει κακό στον άλλο στην πραγματικότητα είναι στον εαυτό του που κάνει κακό, αντικείμενος στο ορθό και υποκείμενος στη θεία κρίση [Έργα και Ημέραι 256-269]. Ανάγει έτσι ο Ησίοδος το δίκαιο στην εσχατολογική ηθική του διάσταση.

Όντως, η ελληνική αντίληψη του δικαίου δεν ήταν ανεξάρτητη της πεποίθησης για τη θεία καταγωγή του η οποία και αιτιολογεί την ισχύ του. Οι πανάρχαιοι νόμοι της Κρήτης, οι οποίοι αποτέλεσαν το πρότυπο για τους νόμους πολλών ελληνικών πόλεων, εθεωρούντο ότι εδόθησαν από τον Δία στον υιό του Μίνωα, βασιλέα της Κρήτης κατά τον 13ο αιώνα. Ο Λυκούργος, ο αναμορφωτής νομοθέτης της Σπάρτης, όπως και ο Σόλων, ο αναμορφωτής νομοθέτης της Αθήνας, βασίσθησαν στους νόμους της Κρήτης. Οι νόμοι του Λυκούργου έθεσαν έμφαση στην ισότητα των πολιτών στο πλαίσιο ενός αριστοκρατικού πολιτεύματος που εξασφάλισε σταθερότητα στην πόλη για αιώνες. Οι δε νόμοι του Σόλωνα διαπνέονται από τον παραδοσιακό αθηναϊκό ανθρωποκεντρικό φιλελευθερισμό και έθεσαν τα θεμέλια για τη μελλοντική εξέλιξη της Αθήνας στην πόλη που κατέστη όχι μόνο το πρότυπο της πολιτειακής ατομικής ελευθερίας αλλά και του πολιτεύματος της Δημοκρατίας το οποίο αντιστρατεύεται την αυθαιρεσία του απολυταρχισμού και κατοχυρώνει την ισοπολιτεία, αφού ελευθερία και ισότητα είναι οι δύο όψεις του ιδίου χρυσού νομίσματος προερχόμενου από το αλάθητο νομισματοκοπείο της δικαιοσύνης. Η αξία των αρχαίων καταβολών της δικαιοσύνης στην Ελλάδα επαυξάνει όταν αναλογισθούμε ότι την εποχή εκείνη ο υπόλοιπος κόσμος, με εξαίρεση την Αίγυπτο όπου η δικαιοσύνη ήταν πολύ ανεπτυγμένη, ήταν στον αντίποδα των πραγμάτων, όχι μόνο οι βαρβαρικές χώρες αλλά και η κυρίαρχη της Ασίας περσική αυτοκρατορία η δικαιοσύνη στην οποία υπόκειτο στην απολυταρχική μοναρχική βούληση.

Οι Έλληνες σοφοί και οι ηθικοί φιλόσοφοι που ακολούθησαν ασχολήθησαν επισταμένα με τη δικαιοσύνη, με επιτομή τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη οι οποίοι την έθεσαν στο επίκεντρο τη διδασκαλίας τους ως την ύψιστη αρετή, ο Πλάτων στα μνημειώδη έργα του «Νόμοι» και «Πολιτεία» και ο Αριστοτέλης στα όχι λιγότερα αξιόλογα έργα του «Ηθικά Νικομάχεια» και «Πολιτικά». Στα έργα τους αναδύεται συν τοις άλλοις και η ιδέα του περιορισμού της άκρατης κυριαρχίας του δήμου που μπορεί να αναδειχθεί σε τυραννία της πλειοψηφίας και βιασμό του δικαίου, η οποία είναι και ο πρόδρομος της αρχής της συνταγματικότητας όπως και των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Η ισότητα όλων έναντι των νόμων και η υπαγωγή σε αυτούς αρχόντων και αρχομένων, που σήμερα ονομάζουμε «Κράτος Δικαίου», παραπέμπει στην απάντηση που πήρε ο Πέρσης βασιλέας όταν, προτιθέμενος να εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδας, ζητούσε να μάθε ποιος ήταν ο βασιλέας της Αθήνας ώστε να γνωρίζει ποιον θα είχε να αντιμετωπίσει στην Αθήνα, ήταν η απάντηση, βασιλέας είναι ο νόμος. Και επειδή ο βασιλέας διερωτάτο ποιος ήταν αυτός ο νόμος, όνομα που δεν το είχε ξανακούσει, του εξήγησαν ότι δεν ήταν άνθρωπος αλλά οι νόμοι της Πολιτείας οι οποίοι δέσμευαν άρχοντες και πολίτες το ίδιο. Εκεί έγκειται και το έρεισμα και η ισχύς του.