Ήταν το φθινόπωρο του 1995, και για άλλη μια φορά ονόματα ονομάστηκαν. Τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου του Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Σαν Φρανσίσκο συνεδρίαζαν για να επιλέξουν τον αποδέκτη του «βραβείου ζωής» του φεστιβάλ, το οποίο τα προηγούμενα χρόνια είχαν κερδίσει ο Ακίρα Κουροσάβα, ο Μάικλ Πάουελ και ο Σατιατζίτ Ρέι.

Καθώς προτείνονταν και συζητούνταν διάφοροι υποψήφιοι, ο Ντέιβιντ Τόμσον συνειδητοποίησε ότι ένας προφανής υποψήφιος είχε ξεχαστεί: Ο Ελία Καζάν.

«Περιμένετε ένα λεπτό» θυμάται να λέει ο Τόμσον, συγγραφέας του «A Biographical Dictionary of Film». «Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους για τους οποίους μιλάμε είναι αισθητά κατώτεροι από τον Ελία Καζάν».

Photo: Wikimedia Commons

«Πάνω από το πτώμα μου!»

Ο Καζάν είναι, για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση του ίδιου του Τόμσον, ένας συναρπαστικός Αμερικανός του 20ού αιώνα. Αρχικά ηθοποιός στο μυθικό, αριστερό Group Theatre της δεκαετίας του 1930, υπήρξε μια από τις πιο διάσημες μορφές του Μπρόντγουεϊ και του Χόλιγουντ της δεκαετίας του 1950, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή κοινωνικά συνειδητοποιημένου δράματος και συναισθηματικού ρεαλισμού στην υποκριτική.

Στο θέατρο, βοήθησε στην ίδρυση του Actors Studio, έκανε αστέρι τον Μάρλον Μπράντο και σκηνοθέτησε τα πρωτοποριακά έργα των Τένεσι Ουίλιαμς και Άρθουρ Μίλερ. Στον κινηματογράφο, ανακάλυψε τον Τζέιμς Ντιν (τον σκηνοθέτησε στο «Ανατολικά της Εδέμ») και κέρδισε τρία Όσκαρ, για το «Συμφωνία Κυρίων» (1947), το «Λεωφορείο ο πόθος» (1951) και το «Λιμάνι της αγωνίας» (1954).

Παρά τα τρομερά διαπιστευτήρια, όταν ο Τόμσον πρότεινε το όνομα του Καζάν, η αντίδραση ήταν άμεση. «Πάνω από το πτώμα μου!» αναφώνησε δυνατά ένας από τους διευθυντές του φεστιβάλ. Από τη σύντομη συζήτηση που ακολούθησε, ήταν σαφές ότι οποιοδήποτε βραβείο για τον Καζάν ήταν εκτός συζήτησης.

Δείτε το βίντεο:

«Έδωσε ονόματα…»

Σε μια συνάντησης των διευθυντών του Αμερικανικού Ινστιτούτου Κινηματογράφου το 1989, όπου ο Καζάν ήταν υποψήφιος για το διάσημο βραβείο Life Achievement Award του Ινστιτούτου, η ιστορία είχε επαναληφθεί. Η παραγωγός Γκέιλ Ανν Χερντ, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του AFI δε σήκωνε κουβέντα. Η έντονη κριτική της ήταν αρκετή για να προκαλέσει την απόρριψη οποιασδήποτε υποψηφιότητας.

Ούτε η Χερντ ούτε η διευθύντρια του AFI, η Τζιν Φίρστενμπεργκ, συμφωνούσαν να δώσουν το βραβείο στον Καζάν. Αλλά ο επί μακρόν πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του AFI, ο Τσάρλτον Χέστον, ο οποίος βρισκόταν στη συνεδρίαση, δήλωσε ότι ήταν «σοκαρισμένος από την από χέρι απόρριψη». Σύμφωνα με τον Χέστον, η Χερντ είπε: «Δεν με ενδιαφέρουν οι ταινίες που σκηνοθέτησε. Έδωσε ονόματα και απλά δεν μπορούμε να τιμήσουμε κάποιον που το έκανε αυτό».

Στην Ευρώπη, ο Καζάν έχει συχνά τιμηθεί για τα κινηματογραφικά του επιτεύγματα, ωστόσο. Στη Νέα Υόρκη ήταν τιμώμενο πρόσωπο του Κέντρου Κένεντι το 1983 και το 1987 έλαβε αφιέρωμα από το Αμερικανικό Μουσείο Κινούμενης Εικόνας. Αλλά στο Χόλιγουντ, τα βραβεία συχνά αφορούν κάτι μεγαλύτερο από το άθροισμα της δουλειάς ενός κινηματογραφιστή- είναι επιβραβεύσεις για την ιδανική πολιτεία της σόου-μπιζ, σύμβολα των κοινών αξιών της ψυχαγωγικής κοινότητας. Και με τις πράξεις του, ο Καζάν κρίθηκε ανάξιος αυτής της αξιοπρέπειας, μιας και η καλλιτεχνικότητά του έχει επισκιαστεί από την πολιτική του.

Photo: YouTube

Είναι ζήτημα προδοσίας

Στο Χόλιγουντ, όπου οι άνθρωποι αθωώνονται για την πλαστογράφηση επιταγών, τον εθισμό στα ναρκωτικά, το σεξ με ανηλίκους και κάθε είδους προσωπική προδοσία, ο Καζάν δεν έχει συγχωρεθεί για την εμφάνισή του στις 10 Απριλίου 1952, την ημέρα που κατέθεσε ενώπιον της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων της Βουλής των Αντιπροσώπων (HUAC), καταγγέλλοντας οκτώ παλιούς του φίλους από το Group Theatre, μεταξύ των οποίων ο θεατρικός συγγραφέας Κλίφορντ Όντετς και η ηθοποιός Πόλα Στράσμπεργκ, οι οποίοι, μαζί με τον Καζάν, υπήρξαν κάποτε μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Αποφασισμένο να αποκαλύψει την κομμουνιστική επιρροή στο Χόλιγουντ, το HUAC κάλεσε δεκάδες επιφανείς συγγραφείς, ηθοποιούς και σκηνοθέτες, οι οποίοι στη συνέχεια πιέστηκαν να αποκηρύξουν δημοσίως τον κομμουνισμό και να κατονομάσουν άτομα που υποτίθεται ότι γνώριζαν στο κόμμα. Στον πρώτο γύρο των ακροάσεων, το διακύβευμα έγινε σαφές: Μια ομάδα συγγραφέων και σκηνοθετών, γνωστή ως οι «Δέκα του Χόλιγουντ», οδηγήθηκε στη φυλακή επειδή αρνήθηκε να πει ονόματα. Όταν οι επικεφαλής των στούντιο του Χόλιγουντ άρχισαν να επιμένουν ότι τα δημιουργικά τους ταλέντα έπρεπε να συνεργαστούν με την επιτροπή -ή να μπουν στη μαύρη λίστα- έγινε φανερό ότι η άρνηση να καταθέσουν σήμαινε επαγγελματική αυτοκτονία.

Ηθοποιοί όπως ο Ζίρο Μόστελ δεν δούλευαν σε ταινίες για χρόνια. Σκηνοθέτες όπως ο Τζόζεφ Λοόυζι εξορίστηκαν στο εξωτερικό. Πολλοί συγγραφείς δούλευαν με ψεύτικα ονόματα, χρησιμοποιώντας βιτρίνες για να πουλήσουν το έργο τους σε ένα κλάσμα του κανονικού τους μισθού. Ακόμη και η θεατρική συγγραφέας Λίλιαν Χέλμαν αναγκάστηκε να πιάσει δουλειά ως υπάλληλος καταστήματος για να τα βγάλει πέρα.

Mε τις πράξεις του, ο Καζάν κρίθηκε ανάξιος αυτής της αξιοπρέπειας, μιας και η καλλιτεχνικότητά του έχει επισκιαστεί από την πολιτική του.

Photo: Wikimedia Commons

«Κατά τη γνώμη μου, κ. Πρόεδρε, νομίζω ότι έχουν σπάσει»

Ως φιλικός μάρτυρας, ο Καζάν συνέχισε να εργάζεται, γυρίζοντας πολλές από τις καλύτερες ταινίες του στα χρόνια μετά την κατάθεσή του. Όμως παρέμεινε στοιχειωμένος από τον ρόλο του ως πληροφοριοδότη, όπως ακριβώς το Χόλιγουντ στοιχειώνεται από καιρό από τη συνενοχή του στη μαύρη λίστα.

Για μια βιομηχανία που παραδοσιακά υποστήριζε τη φιλελεύθερη πολιτική και τη δημιουργική ελευθερία, ο Κόκκινος Τρόμος κατάφερε ένα καταστροφικό πλήγμα στην αυτοεικόνα του Χόλιγουντ- αυτή τη φορά, οι δυνάμεις της καταστολής ήταν νικητές. Αυτό που έκανε αυτόν τον θρίαμβο ιδιαίτερα εξευτελιστικό ήταν ότι επιτεύχθηκε με τη βοήθεια των ίδιων των κορυφαίων μεγιστάνων του Χόλιγουντ, οι οποίοι είχαν ορκιστεί να προστατεύσουν την ελευθερία του λόγου, αλλά υποχώρησαν στο πρώτο σημάδι πίεσης.

Καταθέτοντας ενώπιον της HUAC, ο Τζακ Γουόρνερ της Warner Bros. καυχήθηκε ότι είχε «καθαρίσει» το στούντιό του. Ο Louis B. Mayer κατονόμασε σεναριογράφους που υποπτευόταν ότι ήταν κομμουνιστές, προσθέτοντας: «Κατά τη γνώμη μου, κ. Πρόεδρε, νομίζω ότι έχουν σπάσει».

«Η μαύρη λίστα δεν ήταν μια ωραία στιγμή στην ιστορία του Χόλιγουντ -ήταν μια ντροπή» θυμάται ο Σαμ Γκόλντγουιν Τζούνιορ, του οποίου ο πατέρας ήταν ένας από τους λίγους μεγιστάνες που δίστασαν να απολύσουν ύποπτους κομμουνιστές. «Πολλοί άνθρωποι εδώ έχουν πολλές ενοχές για τον τρόπο που συμπεριφέρθηκαν. Οι άνθρωποι που θεωρούσαν τους εαυτούς τους φιλελεύθερους παρέμειναν σιωπηλοί – δεν υπερασπίστηκαν ανθρώπους που δέχονταν επίθεση».

Γιατί λοιπόν ο Καζάν έγινε χαφιές;

Από αυτούς που κατέθεσαν, ο Καζάν ήταν ο πιο διάσημος καλλιτέχνης και τα αριστερά του διαπιστευτήρια ήταν άψογα. Στο «Περιμένοντας τον Λέφτι» του Clifford Odets, ένα φλογερό δράμα του 1935 που είχε γίνει ύμνος για τον ακτιβισμό της εποχής της οικονομικής κρίσης, ήταν ο Καζάν -παίζοντας έναν ταξιτζή- που ανέβηκε στη σκηνή στο τέλος του έργου, κουνώντας τη γροθιά του και οδηγώντας το κοινό σε μια κραυγή συσπείρωσης «Απεργία! Απεργία!».

Αργότερα, ως σκηνοθέτης, ο Καζάν συνέχισε να διερευνά κοινωνικά ζητήματα όπως οι φυλετικές σχέσεις, ο αντισημιτισμός και η πολιτική διαφθορά.

Γιατί λοιπόν ο Καζάν έγινε χαφιές; Αφού κατέθεσε, έδωσε στους New York Times μια ολοσέλιδη συνέντευξη με αντικομμουνιστικές κορώνες. Και δικαιολόγησε τις ενέργειές του στον Άρθουρ Μίλερ λέγοντας ότι οι άνθρωποι που κατονόμαζε ως μέλη του κόμματος «είχαν ήδη κατονομαστεί ή σύντομα θα κατονομαστούν από κάποιον άλλον. Μισούσα τους κομμουνιστές για πολλά χρόνια» είπε στον Μίλερ «και δεν ένιωθα σωστό να εγκαταλείψω την καριέρα μου για να τους υπερασπιστώ».

Photo: YouTube

Δε ζήτησε ποτέ συγγνώμη

Οι ενέργειές του προκάλεσαν έναν ανεμοστρόβιλο διαμαρτυριών στην Αριστερά που αντηχεί ακόμη και σήμερα. Σε αντίθεση με πολλούς που κατέθεσαν και αργότερα εξέφρασαν τη λύπη τους, ο Καζάν δεν ζήτησε ποτέ συγγνώμη.

Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, αυτή η αποτυχία να δείξει μεταμέλεια τον έχει καταστήσει ένα συνεχές αλεξικέραυνο για κριτική, τόσο από επιζώντες της μαύρης λίστας όσο και από νεότερα ακτιβιστικά μέλη της κοινότητας του Χόλιγουντ που πιστεύουν ότι το σημερινό πολιτικό κλίμα θα μπορούσε να καλλιεργήσει τους σπόρους μιας νέας εποχής καλλιτεχνικής καταπίεσης.

Η έντονη συζήτηση για τον Καζάν περιστρέφεται γύρω από διάφορα προκλητικά ερωτήματα: Ήταν η κατάθεσή του μια πράξη αρχών ή καιροσκοπισμός για τη διάσωση της καριέρας του; Το Χόλιγουντ δίστασε να τιμήσει τον Καζάν επειδή πρόδωσε τους φίλους του ή επειδή η βιομηχανία έχει ένοχη συνείδηση ότι υπέκυψε στις πιέσεις του Κόκκινου Τρόμου; Αλλά εδώ είναι το ερώτημα που κόβει πιο βαθιά, τόσο με τον φίλο όσο και με τον εχθρό του Καζάν: Κρίνουμε τελικά τους καλλιτέχνες από το έργο τους ή από τον τρόπο που ζουν τη ζωή τους;

Ένα ερώτημα που είναι εξόχως δύσκολο να απαντηθεί αν και η κοινή γνώμη έχει πάρει ξεκάθαρα θέση: Σπουδαίος καλλιτέχνης είναι ο σπουδαίος άνθρωπος.

in.gr/Έφη Αλεβίζου