Το βιβλίο «Εκδίωξη από την Εδέμ» του Μιχάλη Ατταλίδη είναι ένα έργο ιδιαίτερα περιεκτικό, πολύπλοκο και πολυεπίπεδο αλλά είναι και ταυτόχρονα απλό και ευανάγνωστο. Αυτή η σύνθεση δύο επιφανειακά αντίρροπων ρευμάτων που διαπερνούν το βιβλίο είναι εντυπωσιακή και η κατανόησή της συνιστά το πρωτεύον ερμηνευτικό εργαλείο που χρειάζεται ο αναγνώστης. Αυτό είναι και η νομιζόμενη παραδοξότητά του, μα και η ιδιαιτερότητα και η μεγάλη του δύναμη. Δεν είναι η μόνη άλλωστε. Το ίδιο ισχύει, για παράδειγμα, και για την ομαλή και απρόσκοπτη συνύπαρξη, συνέργεια και διαλεκτική, ανάμεσα στην απαγωγική και στην επαγωγική μέθοδο.

Η διαδρομή του συγγραφέα και της οικογένειας του παρουσιάζεται στο βιβλίο όπως κινείται παράλληλα με τη διαδρομή του τόπου, αλλά και η διαδρομή του τόπου καθώς κινείται παράλληλα με τη διαδρομή της περιοχής και του κόσμου.

Δεν θεωρώ την «εκδίωξη από την Εδέμ» ως μια συνήθη αυτοβιογραφία. Όσο και αν είναι και η αφήγηση της ιστορίας της ζωής του Μιχάλη, έστω και μη χρονολογική. Ταυτόχρονα, όμως, η εξιστόρηση της ζωής, των βιωμάτων και των εμπειριών του, λειτουργεί ως το υπόστρωμα, ως η πρώτη ύλη, πάνω στην οποία οικοδομεί τον στοχασμό και τον προβληματισμό του για μια κρίσιμη περίοδο της ιστορίας του τόπου. Είναι ίσως και η «αθεράπευτη διαστροφή» του κοινωνιολόγου μέσα του, που προεξάρχει, και που τον καθηλώνει στο «είναι», που επικρατεί του δέοντος και του νομιζόμενου, είναι ο καρτεσιανός ορθολογισμός που εκτοπίζει τη, συνήθη στα μέρη μας, συναισθηματική και σολιψιστική προσέγγιση του χθες και του ιστορικού μας ίχνους.

Ο ίδιος στον πρόλογό του στην σελίδα 12 γράφει: «Θα μπορούσε, επίσης, να θεωρηθεί ότι η καταγραφή των εμπειριών μου υπό το πρίσμα των κοινωνιολογικών σπουδών μου έχει τον χαρακτήρα εξηντάχρονης συμμετοχικής παρατήρησης εξελίξεων και χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της κοινωνίας, καθώς και σημαντικών για την κοινωνία και την πολιτεία γεγονότων».

Το βιβλίο αποκρυσταλλώνει τη γνώση, την επάρκεια, τις εμπειρίες και τις μαρτυρίες του συγγραφέα του. Είναι άμεσο και απόλυτα έντιμο. Όπως αναφέρεται στο οπισθόφυλλο, διαπνέεται από καυστικό πραγματισμό. Όλα αυτά του επιτρέπουν να είναι απόλυτα διαυγές, διάφανο και βατό, και δίκαια θα μπορούσε να ταξινομηθεί ως εύκολο. Θα ήταν όμως πολύ υπεραπλουστευτικό και παραπλανητικό να δοθεί σε μια τέτοια εντύπωση, ο ελάχιστος αρνητικός χρωματισμός . Όπως έγραφε και ο Einstein, «if you can’t explain it simply, you don’t understand it well enough»- «άμα δεν μπορείς να εξηγήσεις κάτι απλά, είναι που δεν το καταλαβαίνεις επαρκώς».

Προδήλως, ο Μιχάλης Ατταλίδης και έχει καταλάβει πολύ καλά και ξέρει για τι μιλά. Γι΄ αυτό και ο λόγος του είναι γάργαρος, σαφής και προσιτός, ενώ ταυτόχρονα το έργο είναι ένα βαθυστόχαστο αφήγημα, ένας διαρκής προβληματισμός και κριτική αξιολόγηση της ιστορίας και των εξελίξεων. Είναι μία εξέχουσα σύνθεση, ανάμεσα σε ενός είδους επικούρειας φιλοσοφίας της ζωής και μιας αριστοτελικής διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό, ανάμεσα στη λεπτομέρεια και στη μεγάλη εικόνα, με επίμονη και αέναη αναζήτηση, του ίχνους του μικρού, του στιγμιαίου και του φευγαλέου πάνω στο διαχρονικό και την ιστορία. Πώς οι περιστάσεις καθορίζουν το ανθρώπινο γίγνεσθαι και πώς οι άνθρωποι γίνονται ποιητές της μοίρας και των εξελίξεων. Αυτή η αμφίδρομη σχέση είναι το νήμα που εξηγεί, που εντάσσει, που κωδικοποιεί ή ανάλογα διακρίνει, ξεχωρίζει και αποκωδικοποιεί.

Η διεισδυτική ματιά του συγγραφέα στο γίγνεσθαι, συνεπικουρείται από την εκτεταμένη διεπιστημονική προσέγγιση του. Η πολιτική ανάλυση του επαΐοντος συνυπάρχει με την ιστορική έρευνα, με την εξιστόρηση γεγονότων των διακοσίων τελευταίων χρόνων, με αφετηρία τον απαγχονισμό του προγόνου του Χατζή Αττάλα από τους Τούρκους, μαζί με τους άλλους προεστούς, τον Ιούλιο του 1821. Η μαρτυρία του διπλωμάτη αποτελεί ψηφίδα στην ευρύτερη εικόνα και συμβάλλει στην εξήγηση γεγονότων και εξελίξεων. Η πανταχόθεν υπερχειλίζουσα κοινωνιολογική και εθνολογική μεθοδολογία ξεμπλέκει τα νήματα και νοηματοδοτεί φαινόμενα και εκφάνσεις του κοινωνικο-ιστορικού χθες, των αναλαμπών του, και ανατροπών και μεταλλάξεων μέσα στον χρόνο.

Ορισμένα σημεία του βιβλίου διατρέχονται από μια απίστευτη, λεπτομερή, διορατική και γλαφυρή, εθνογραφική καταγραφή, με τόσο έντονο λογοτεχνικό λυρισμό, που διαψεύδει τον αφοριστικό ισχυρισμό του συγγραφέα περί αδυναμίας του να γράψει ένα εκτεταμένο μυθιστόρημα.

Επιτρέψατε μου να σας διαβάσω ένα μικρό απόσπασμα από μια τέτοια όμορφη πινελιά. Δείχνει επίσης τον τρόπο γραφής του συγγραφέα και την ανεπαίσθητη μα συνεχή μετάβαση από το επιμέρους και το ατομικό στο πιο γενικό και στην ένταξη του σε μια ευρύτερη προοπτική.

Η αναφορά είναι στο λουλάκι που εχρησιμοποιείτο για τη βαφή της βράκας. Ο συγγραφέας κάνει σε κάποιο σημείο μνεία μιας σχεδόν παραμελημένης πτυχής της ιστορίας του, τη μακρινή παρουσία στο γενεαλογικό του δέντρο ενός από τους εκ Μουτουλλά ορμώμενους βαφείς, που προσθέτει μια τρίτη διάσταση, τη διάσταση της Μαραθάσας, στην εκ Κυθρέας και Καρπασίας, καταγωγή της οικογένειας.

Με αυτή την αφορμή διαβάζουμε στην σελίδα 32-33: «Η βαφή απαιτούσε μεγάλη ποσότητα νερού, ενός αγαθού το οποίο δεν ήταν ποτέ άφθονο στο ξηρό κλίμα της Κύπρου, όμως ήταν οπωσδήποτε συγκριτικά περισσότερο στον Μουτουλλά που βρίσκεται στην όχθη ενός ορεινού ρέματος. Η βασική ουσία που απαιτείτο για τη βαφή ήταν το λουλάκι. Το χρώμα του λουλακιού κατέχει ιδιαίτερη θέση στις παιδικές μου αναμνήσεις από την Καρπασία. Το λουλάκι, άλλωστε, έχει δώσει το όνομά του στο λουλακί χρώμα. Χρησιμοποιείτο όχι μόνο για τη βαφή αλλά, σε μικρές ποσότητες, και ως λευκαντικό για την πλύση υφασμάτων. Αξίζει να σημειωθεί ότι το πολύ χαρακτηριστικό, και στα μάτια μου πάντα ελκυστικό χρώμα, που ονομάζεται λουλακί, ήταν το κυρίαρχο χρώμα της ζωής στην Καρπασία. Οι πόρτες και τα παράθυρα των σπιτιών ήταν ζωγραφισμένα λουλακί, προσδίδοντας οπτική αρμονία στην εμφάνιση των χωριών. Το λουλακί ήταν επίσης το χρώμα των ξύλινων καροτσιών που τα τραβούσαν βόδια ή γαϊδούρια, και αποτελούσαν το βασικό μέσο μεταφοράς των αγαθών και των ανθρώπων. Το χρώμα αυτό εκτίθεται σε όλους σχεδόν του πίνακες ενός από τους μεγαλύτερους ζωγράφους της Κύπρου, του Αμμοχωστιανού Γ. Πολ. Γεωργίου, που απεικονίζουν της αποικιακή Κύπρο και την Κύπρο σε εξέγερση κατά της αποικιοκρατίας». 

Σε ό,τι αφορά την πιο πολιτική διάσταση των πραγμάτων, ο δίχως εκπτώσεις και συμβιβασμούς λόγος του Ατταλίδη, μας καθηλώνει τον καθένα στο εδώλιό του. Δεν υπάρχουν άλλοθι ή ψευδαισθήσεις. Ούτε το μέγεθός μας, ούτε η εμβρυώδης πολιτική μας ανάπτυξη, ιδιαίτερα στην προ του '74 περίοδο, ούτε οι διεθνείς συγκυρίες μπορούν να μας απαλλάξουν από τις δικές μας ευθύνες για τη μοίρα του τόπου μας. Για εκείνα που κάναμε και για εκείνα που μπορούσαμε να κάνουμε και δεν κάναμε. Δεν είναι η προσέγγιση του μια εκ των υστέρων και από καθέδρας και εκ του ασφαλούς κριτική. Ούτε καν η ίδια η κριτική δεν είναι αυτοσκοπός. Τα ερωτήματα εγείρονται από τη φύση των πραγμάτων και από την ανάγκη για επούλωση του τραύματος, μιας και η τύχη τον έφερε να μεγαλώνει την εποχή του αντιαποικιακού αγώνα και να είναι η ενήλική του ζωή συνομήλικη με την Κυπριακή Δημοκρατία, και να ζει τις περιπέτειες, τις παλινωδίες και τις τραγωδίες της.

Η δική του πορεία, από τον ακαδημαϊκό και ερευνητικό χώρο προς το Δημόσιο, παρουσιάζεται με γλαφυρότητα και διανθίζεται από στοιχεία που μπορούν συχνά να αποτελούν ερμηνευτικά εργαλεία της πολιτικής μας ιστορίας. Από το ΓΤΠ, στις διεθνείς σχέσεις της Βουλής, στην ενασχόληση με το Κυπριακό, στη διπλωματική σταδιοδρομία, ως πρέσβης στο Παρίσι, ως μόνιμος αντιπρόσωπος της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ως ύπατος αρμοστής στο Λονδίνο, ως γενικός διευθυντής του Υπουργείου Εξωτερικών, ως εκπρόσωπος της Κύπρου στην Συνέλευση για το μέλλον της Ευρώπης. Επανέρχεται στη συνέχεια για 11 και πλέον χρόνια στον πανεπιστημιακό χώρο, ολοκληρώνοντας έναν μεγάλο κύκλο και μια πλούσια διαδρομή, εντυπωσιακά συνυφασμένη και συγχρονισμένη με το γίγνεσθαι του τόπου. Παρών, είτε ως προνομιούχος μάρτυρας, είτε ως συντελεστής, είτε ως δέκτης των επιπτώσεων, είτε και ενίοτε ως συνδιαμορφωτής εξελίξεων και άνθρωπος επιρροής, έστω και αν πάντοτε ή σχεδόν, απέφευγε, λόγω ιδιοσυγκρασίας, να ανεβαίνει στη σκηνή, να προβάλλεται, ή να διεκδικεί περγαμηνές.

Ο Μιχάλης Ατταλίδης, για όσους τον ξέρουμε καλά, πάντα ήταν και είναι ένας καλλιεργημένος και πειθαρχημένος άνθρωπος. Ένας ευγενής και πολιτισμένος ευπατρίδης. Το βιβλίο επιβεβαιώνει αυτούς τους χαρακτηρισμούς, καθώς και πως είχε την τύχη να γεννηθεί, να μεγαλώσει και να ζήσει ως μέρος μια μικρής, εξέχουσας ελίτ του τόπου με μορφωτικές και άλλες δυνατότητες, που δεν ήταν καθόλου αυτονόητες για το πιο μεγάλο μέρος της κυπριακής κοινωνίας. Καβαφικός όμως, όπως είναι στην αντίληψή του για την ύπαρξη, ακόμα και αυτήν την προνομιούχα θέση του την ανέδειξε σε όλη του την ζωή, ως προνομιούχο παρατηρητήριο και ορμητήριο για τη διαρκή του τριβή και ζύμωση με την πραγματικότητα, και ως κεφάλαιο στην υπηρεσία της υπόθεσης του τόπου. Ως πεφωτισμένος, στην πλατωνική παράδοση, νιώθει ακόμα μεγαλύτερο το βάρος που κουβαλά στους ώμους του, δίχως το ελαφρυντικό της άγνοιας. Ακόμα και στα δύσκολα, με τη διάψευση ελπίδων και την ακύρωση προσδοκιών, το σάστισμα στο απροσδόκητο. Αυτή η διαρκής ώσμωση με το περιβάλλον, του επιτρέπει πάντα ωστόσο να διατηρεί με ευκρίνεια το στίγμα του και να εξεγείρεται και υπερασπίζεται με πάθος θέσεις, απόψεις και αξίες. Αγέρωχος και αμετακίνητος, ξέρει «να στέκει στον πούντο του» ακόμα και στην πίκρα του για τις διάφορες προσωπικές επιθέσεις και προσπάθειες σπίλωσης που υπέστη κατά καιρούς.

Στο βιβλίο, χωρίς συμβιβασμούς και περιστροφές, ο Ατταλίδης δεν αφηγείται μόνο αλλά διεκδικεί την ιστορία του και τη θεώρησή του για τα πράγματα. Ευτύχησε να μπορεί με άνεση να είναι πέρα από δικαιολογίες και εξωραϊσμούς. Δεν ψάχνει ούτε για επιβεβαίωση. Είναι από καιρό συμφιλιωμένος με τη θέση και τους ορίζοντές του, με ειλικρίνεια και δίχως κομπορρημοσύνη. Ευτυχισμένος που έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα, όπως λέει ο στίχος του Σεφέρη.

Δεν θα επεκταθώ περισσότερο. Θα υπογραμμίσω μόνο τελειώνοντας τη σημαντική πρόσθετη αξία του βιβλίου στη σειρά έργων του Μιχάλη Ατταλίδη, από το «Social Change and Urbanisation in Cyprus», την έκδοση «Cyprus Reviewed», το «Cyprus: Nationalism, and International Politics» και το «Κράτος Κοινωνία και Διεθνές Περιβάλλον». Η «εκδίωξη από την Εδέμ» είναι στην ίδια ευθεία γραμμή. Είναι όμως και η ενσωμάτωση της προσωπικής διαδρομής στην επιστημοσύνη. Παραμένοντας στην ίδια γραμμή, το επόμενο έργο θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ακόμα και μυθιστόρημα.

Επειδή, επίτηδες, απέφυγα να εξαντλήσω πλήρως τον χρόνο που μου δόθηκε για την παρουσίαση αυτή, επιτρέψατε μου να σας πω μια πολύ σύντομη ιστορία, καταχρώμενος αντίθετα κατά τι τον χώρο...

Το Ιούνιο του 1995, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των Καννών, ήμασταν για πρώτη φορά προσκεκλημένοι μαζί με τις άλλες υποψήφιες χώρες σε επίπεδο αρχηγών κρατών ή κυβερνήσεων. Βρεθήκαμε εκεί μαζί με τον Πρόεδρο Κληρίδη και τον υπουργό Εξωτερικών Αλέκο Μιχαηλίδη. Ο Μιχάλης ήταν πρέσβης στο Παρίσι και εγώ διευθυντής του γραφείου του Μιχαηλίδη. Τη δεύτερη μέρα, πρωί-πρωί έφτασε εμπιστευτικά στο χέρια μου από τον Πάνο Μπεγλίτη, Antici τότε της Ελλάδος, το προσχέδιο συμπερασμάτων. Το διαβάσαμε με τον Μιχάλη και διαπιστώσαμε πως δεν υπήρχε αναφορά πως η Κύπρος και η Μάλτα θα περιλαμβάνονται στην επόμενη διεύρυνση, μια αναφορά που υπήρχε στα συμπεράσματα των προηγούμενων Ευρωπαϊκών Συμβουλίων της Κέρκυρας και του Έσσεν. Έπρεπε να κάνουμε κάτι πριν την τελευταία συνάντηση της συνόδου που θα τα υιοθετούσε και που άρχιζε δύο ώρες αργότερα. Ο Πρόεδρος Κληρίδης μίλησε με τον Πρωθυπουργό και ο κ. Μιχαηλίδης με τον υπουργό Εξωτερικών της Μάλτας για να συντονιστούμε, αλλά αμέσως καταλάβαμε πως δεν μπορούσαν να βοηθήσουν. Τρέξαμε με τον Μιχάλη στο Palais des Festivals et des Congrès, εκεί όπου γίνεται το Φεστιβάλ των Καννών, και όπου λάμβανε χώραν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Βρήκαμε τον γενικό διευθυντή Ευρωπαϊκών Θεμάτων του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών, τον καλό μας γνώριμο Claude Martin, που είχε τη γενικότερη ευθύνη των συμπερασμάτων, του εξηγήσαμε την υπόθεση και τον παρακαλέσαμε να κάνει κάτι. Με επιτιμητικό ύφος μας απάντησε πως δεν μπορεί ο πάσα ένας να βάζει στα συμπεράσματα ό,τι θέλει. Σε κατάσταση πανικού επιστρέψαμε στο ξενοδοχείο. Μαζί με τον Αλέκο Μιχαηλίδη συναντήσαμε τον αναπληρωτή υπουργό Εξωτερικών για Ευρωπαϊκές Υποθέσεις της Ελλάδος, Γεώργιο Αλέξανδρο Μαγκάκη. Του μεταδώσαμε τον πανικό μας, αλλά τρομοκρατήθηκε ακόμα περισσότερο στην ιδέα πως έπρεπε να τεθεί το θέμα στον Πρωθυπουργό Ανδρέα Παπανδρέου, που ήταν εκεί, αλλά δεν ήταν καλά στην υγεία του και κανένας δεν τολμούσε να τον ενοχλήσει, δίχως να τηρήσει τους αυστηρότατους κανόνες της Δήμητρας Λιάνη. Ευτυχώς βρήκαμε μετά από λίγο τον Κάρολο Παπούλια, υπουργό Εξωτερικών τότε της Ελλάδος, που θα συνόδευε τον Παπανδρέου στην συνεδρία της συνόδου. Ο Κάρολος ανέλαβε την ευθύνη, πήγε στη σουίτα του Παπανδρέου, έπεισε τη Δήμητρα για τη σοβαρότητα του θέματος και μίλησε στον Πρωθυπουργό. Μισή ώρα αργότερα, μόλις ξεκίνησε η σύνοδος, ο Ανδρέας Παπανδρέου πήρε πρώτος τον λόγο και υποστήριξε με σθένος τη συμπερίληψη της σχετικής παραγράφου στα Συμπεράσματα. Κανένας δεν σχολίασε. Η παράγραφος μπήκε. Περιμέναμε ο Μιχάλης και εγώ έξω από την αίθουσα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Βγήκε δακρυσμένος ο Μπεγλίτης και μας είπε τα καθέκαστα. Μοιραστήκαμε τα δάκρυά του.

*Από την ομιλία του διπλωμάτη στην παρουσίαση του βιβλίου του Μιχάλη Ατταλίδη που έγινε στη Δημοσιογραφική Εστία 12 Μαρτίου 2024. 

*Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαζήση, 2023