Ο Άμλετ στην Κύπρο

ΠΑΡΑΘΥΡΟ Δημοσιεύθηκε 27.12.2023

Schaubühne am Lehniner Platz, Berlin "Hamlet" von William Shakespeare, Deutsch von Marius von Mayenburg, Premiere: 17.9.2008, Umbesetzung: 16.2.2022, Regie: Thomas Ostermeier, Bühne: Jan Pappelbaum, Kostüme: Nina Wetzel, Musik: Nils Ostendorf, Dramaturgie: Marius von Mayenburg, Video: Sébastien Dupouey, Licht: Erich Schneider, Kampfchoreographie: René Lay, mit: Claudius; Geist: Thomas Bading Hamlet: Lars Eidinger Gertrud; Ophelia: Jenny König Polonius; Osrik: Robert Beyer Horatio; Güldenstern: Damir Avdic Laertes; Rosenkranz: Konrad Singer Copyright (C) Thomas Aurin Gleditschstr. 45, D-10781 Berlin Tel.:+49 (0)30 2175 6205 Mobil.:+49 (0)170 2933679 Abdruck nur gegen Honorar zzgl. 7% MWSt. und Belegexemplar Steuer Nr.: 118/213/52812, UID Nr.: DE 170 902 977 Commerzbank, BLZ: 810 80 000, Konto-Nr.: 316 030 000 SWIFT-BIC: DRES DE FF 810, IBAN: DE07 81080000 0316030000

Γράφει ο Ονησίφορος Ονησιφόρου

Ήταν μεγάλη η χαρά μου μόλις πληροφορήθηκα ότι στα πλαίσια του Διεθνούς Φεστιβάλ Λευκωσίας θα παρουσιαζόταν η παράσταση της Σαουμπίνε «Άμλετ» σε σκηνοθεσία του καλλιτεχνικού διευθυντή της Τόμας Όστερμαϊερ και με τον Λαρς Έιντινγκερ στον ομώνυμο ρόλο. Αξίζουν συγχαρητήρια, τόσο στον καλλιτεχνικό διευθυντή, όσο και στην ομάδα του φεστιβάλ για αυτή τους την επιτυχία. Μια παράσταση σταθμός που έκανε πρεμιέρα το 2008 στο Φεστιβάλ Αθηνών και που έκτοτε περιοδεύει ανά τον κόσμο και περιλαμβάνεται στο ρεπερτόριο του βερολινέζικου θεάτρου. Με αδημονία, λοιπόν, παρακολουθούσα τη σελίδα του φεστιβάλ, περιμένοντας να εκδώσω το εισιτήριό μου. Έτσι, την Πέμπτη 14 του μηνός, βρέθηκα καθισμένος στην πλατεία του Δημοτικού Θεάτρου Λευκωσίας, γεμάτος αγωνία, περιμένοντας να παρακολουθήσω την παράσταση ενός σκηνοθέτη θρύλου του ευρωπαϊκού, και όχι μόνο, θεάτρου.

Ο Άμλετ γράφτηκε από τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ περί το 1600 και αφηγείται την ιστορία του πρίγκιπα της Δανίας από τη στιγμή του θανάτου του πατέρα του και βασιλιά της χώρας, μέχρι και τον δικό του θάνατο και την κατάληψη του βασιλείου της Δανίας από τον βασιλιά της Νορβηγίας Φορτεμπράς. Στο ενδιάμεσο, ο Σαίξπηρ ξεδιπλώνει ένα κοινωνικό, πολιτικό, ψυχολογικό, υπαρξιακό δράμα το οποίο μελετήθηκε από επιστήμονες διαφορετικών πεδίων και κατευθύνσεων ανά τους αιώνες.

Μετά τον ξαφνικό θάνατο του βασιλιά της Δανίας και πατέρα του Άμλετ, η μητέρα του, Γερτρούδη, παντρεύεται τον αδερφό του νεκρού συζύγου της Κλαύδιο, που τώρα γίνεται ο νέος βασιλιάς στη χώρα. Ο Άμλετ, αδυνατώντας να αφομοιώσει την καινούρια συνθήκη, βυθίζεται στη θλίψη και την απόγνωση. Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο για τον ίδιο όταν έρχεται σε επαφή με ένα πνεύμα, που ισχυρίζεται ότι είναι το πνεύμα του νεκρού βασιλιά και πατέρα του. Στον μεταξύ τους διάλογο, ο νεκρός βασιλιάς περιγράφει τη δολοφονία του από τον αδερφό του Κλαύδιο, απαιτώντας εκδίκηση για τον θάνατό του. Υιοθετώντας μια αλλόκοτη συμπεριφορά, που του επιτρέπει να βγει από τον ρόλο του πρίγκιπα και τους τύπους που τον περικλείουν, ο Άμλετ προσπαθεί να φτάσει στην αλήθεια, ακροβατώντας παράλληλα κι ο ίδιος στο νήμα που χωρίζει το λογικό απ' το παράλογο, τη ζωή από τον θάνατο, το φως απ' το σκοτάδι, τη γνώση από την άγνοια. Το σχέδιο του Άμλετ για να αποδείξει την ενοχή του θείου του, Κλαύδιου, εμπεριέχει θεατρική παράσταση με πλοκή ίδια με τη δολοφονία του πατέρα του, την οποία και παρουσιάζει στον βασιλιά. Η ενός ενόχου αντίδραση του βασιλιά δίνει πλέον στον Άμλετ το δικαίωμα να δράσει ελεύθερα. Ο Άμλετ έρχεται αντιμέτωπος τελικά με τον βασιλιά, όταν ο δεύτερος στήνει αγώνα ξιφομαχίας μεταξύ του ανιψιού του και του Λαέρτη με απώτερο σκοπό να τον δολοφονήσει. Ποτίζει το ξίφος του Λαέρτη με δηλητήριο και ετοιμάζει κύπελλο, για να δώσει στον Άμλετ να ξεδιψάσει, το οποίο επίσης γεμίζει με το θανατηφόρο υγρό. Το κύπελλο τελικά καταλήγει στη Γερτρούδη, η οποία πεθαίνοντας κατηγορεί τον άντρα της. Ο Άμλετ σκοτώνει τον βασιλιά και έπειτα αυτός και ο Λαέρτης αλληλοεξοντώνονται.

4729165070508332 10.Vorne Konrad Singer, Jenny König, Robert Beyer

Η παράσταση του Όστερμαϊερ ξεκινά με μια σκηνή υψηλής ευφυίας: βρισκόμαστε στο νεκροταφείο, όπου έχει ταφεί ο βασιλιάς της Δανίας και στη σκηνή βλέπουμε να διαδραματίζεται το δείπνο των βασιλικών γάμων. Προηγουμένως, διαλύοντας κάθε είδους ελιτισμό, με σημειολογία που εκκινεί από την ασημαντότητα της ύπαρξης του ατόμου, ανεξαρτήτως τάξης, η ταφή του βασιλιά μετατρέπεται σε μια κωμικοτραγική κατάσταση. Βασιλιάδες πέφτουν στις λάσπες, βρέχονται, καβγαδίζουν. Το νεκροταφείο θα παραμείνει εκεί καθ' όλη τη διάρκεια της παράστασης, παίρνοντας άλλοτε τη θέση της σάλας και άλλοτε των δωματίων και των πύργων του κάστρου, και η όλη ιστορία θα ξεδιπλωθεί εκεί και πάνω σε ένα τραπέζι, που πηγαινοέρχεται πάνω στο χώμα, θυμίζοντάς μας συνέχεια πόσο κοντά στον θάνατο είναι η ζωή.

Ο Άμλετ του Όστερμαϊερ και του σπουδαίου Λαρς Έιντινγκερ είναι πράγματι ένας βλάκας. Ένα κακομαθημένο αγόρι όπως τον περιγράφει ο σκηνοθέτης. Φτύνει, ρεύεται, πέρδεται. Tο κάνει όμως χωρίς κλιμάκωση, από την πρώτη στιγμή, και πριν ακόμα δει το φάντασμα του πατέρα του αποφασίζοντας να παραστήσει τον τρελό, φτάνοντας τελικά στα όρια της πραγματικής τρέλας, αν ποτέ αυτό συμβαίνει. Έτσι, όλη η παράσταση μετατρέπεται σε ένα one man show διάρκειας δυόμισι ωρών. Γελάσαμε πολύ, αυτή είναι η αλήθεια. Δεν ισχυρίζομαι σε καμιά περίπτωση ότι η ερμηνεία του ηθοποιού και η σημειωτική της παράστασης δεν συνδιαλέγονται με το κείμενο. Η ερμηνεία όμως είναι τόσο ετεροβαρής που στο τέλος ξεχνάμε ποιον έχουμε μπροστά μας. Ο ηθοποιός βρίσκεται από ένα σημείο και μετά πάνω από τον ρόλο. Και αν ο προβοκάτορας σκηνοθέτης εντείνει την αποστροφή μας προς τον Άμλετ, μας αφήνει ταυτόχρονα και παγερά αδιάφορους να ακούσουμε και να σκεφτούμε για λίγο τα λόγια αυτού του «τύπου». Πώς μπορεί ένας τέτοιος άνθρωπος να σκέφτεται και να παλεύει μέσα του, προσπαθώντας να μας πείσει ότι τον βασανίζει, αν πραγματικά αξίζει κάποιος να ζει σε έναν τέτοιο σάπιο κόσμο, όταν έχει να αντιμετωπίσει, σε μια ενδεχόμενη αυτοκτονία του, το άγνωστο του θανάτου; Η παράσταση γίνεται προβλέψιμη από το πρώτο κιόλας μισάωρο. Και αν περιμέναμε την ανατροπή, αυτή ποτέ δεν ήρθε, αφού και οι μικρές σε διάρκεια σκηνές συμπύκνωσης και ησυχίας στους μονολόγους του ήρωα δεν ήταν σε θέση να μας βγάλουν από το γενικό, χαώδες και με ακατάσχετη κινησιολογία περιβάλλον της παράστασης.

Τον Άμλετ τον «τρελαίνει» η αναποφασιστικότητά του στον περιορισμένο χρόνο που έχει να δράσει, αφού η εξωτερική απειλή από τον Φορτεμπράς είναι υπαρκτή. Δεν μπορεί να πάρει εκδίκηση πριν να είναι σίγουρος για τον δολοφόνο του πατέρα του. Αλλά και όταν σιγουρευτεί, δεν τολμά να τον σκοτώσει βρίσκοντας διάφορες δικαιολογίες. Τον σκοτώνει τελικά, μόνο όταν βλέπει τη μάνα του να πέφτει νεκρή από το δηλητήριο του Κλαύδιου, πράξη που δικαιολογεί και τις μετέπειτα ψυχολογικές μελέτες της οιδιπόδειας σχέσης του Άμλετ με τη Γερτρούδη. Στην παράστασή μας, η συνθήκη του επείγοντος παύει να υφίσταται. Ο Άμλετ περιφέρεται χωρίς ιδιαίτερο λόγο στο θέατρο, κουβεντιάζει με τους θεατές, πίνει μπίρες και κάνει πλάκες. Και έτσι εμείς διασκεδάζουμε μαζί του ξεχνώντας πως ο χρόνος του είναι περιορισμένος. Πως η εξωτερική απειλή είναι προ των πυλών. Πως ο θάνατος χτυπάει την πόρτα. Η άμβλυνση αυτή του σκηνικού χρόνου αποδυναμώνει εν τέλει την εσωτερική πάλη του ήρωα και την κάνει αναντίστοιχη της αναζήτησης της αλήθειας του. Εάν ο Άμλετ έχει άπλετο χρόνο για να δράσει, δηλαδή είναι αθάνατος, δεν έχει λόγο να επείγεται για τις αποφάσεις του, για το θέμα της ύπαρξής του και κατ’ επέκταση για την ύπαρξη του ανθρώπου, ως θνητόν ον, σε μια ζωή πεπερασμένη.

Δεν θα μπω στη διαδικασία να μιλήσω για επιμέρους σκηνές και για τους άλλους υπέροχους ηθοποιούς, γιατί μάλλον ούτε και ο σκηνοθέτης θα ήθελε να θυμόμαστε κάτι άλλο πέρα από τον ήρωά του. Ο ελιτισμός που ακυρώνεται στην πρώτη σκηνή επανέρχεται θριαμβευτικά κατά τη διάρκεια και μέχρι το τέλος της παράστασης μέσα από την επιτηδευμένη συμπεριφορά του ηθοποιού-ήρωα που μας κουνάει το δάχτυλο στις μεταθεατρικές του στιγμές. Η τρέλα του μοιάζει περισσότερο με μεθύσι και η ακατάσχετη προσπάθεια αποδόμησης του χαρακτήρα τον οποίο υποδύεται, τον μετατρέπει σε λούμπεν-πρίγκιπα που στα μάτια μας καμιά εσωτερική πάλη δεν διαμορφώνει το είναι και τη συνέχειά του.

Λέγοντας αυτά, επανέρχομαι στη σημαντικότητα αυτής της παράστασης που συνέλαβε την εποχή της, και το ευτύχημα να τη δούμε από κοντά στη χώρα μας. Το 2008, όταν και πρωτοπαρουσιάστηκε, ο ντόρος που δημιούργησε ήταν απόλυτα δικαιολογημένος. Μια θεατρική φόρμα που εμπεριέχει έντονα μεταμοντέρνα στοιχεία αλλά και μεταθεατρικά, σε ένα κείμενο που έχει μια μοναδική ιστορία στην παγκόσμια δραματουργία, σε μια εποχή έντονου ατομικισμού, μόνο αδιάφορη δεν θα μπορούσε να περάσει. Μας λέει η Linda Huztcheon: «Συχνά το μεταμοντέρνο έργο λαμβάνει τη μορφή παρωδίας, που έχει μια έντονα διχοστασιακή και αμφίσημη σχέση με το αντικείμενο της μίμησης.» Σκεφτείτε τώρα αυτό το αντικείμενο να είναι ο Άμλετ του Σαίξπηρ.

Η παράσταση είναι σημαντική, έστω και αν δεν υπάρχει ισορροπία μεταξύ φόρμας και περιεχομένου. Είναι σημαντική για τα εργαλεία-αφήγησης και για την τόλμη της. Οφείλουμε να παρακολουθούμε με σεβασμό τους τολμηρούς του κόσμου. Το γεγονός όμως παραμένει. Σήμερα, αν το κείμενο της παράστασης, είναι ο συνδυασμός του κειμένου του συγγραφέα και του οτιδήποτε συμβαίνει επί σκηνής, δεν μπορεί να μας συγκινήσει η συγκεκριμένη παράσταση. Η χρησιμοποίηση της κάμερας ως ηδονοβλεπτικό στοιχείο δανεισμένο από τον κινηματογράφο, στην Κύπρο που μας παρακολουθούν από το Αλ Τζαζίρα και τα βανάκια, δεν μπορεί να μας συγκινήσει. Η ανάλγητη χυδαιότητα απο τους προνομιούχους δεν μπορεί να μας βασανίσει στη χώρα της διαφθοράς και της ατιμωρησίας. Με τα όσα συμβαίνουν γύρω μας σήμερα, την παράσταση αυτή μόνο σαν μουσειακό υλικό μπορούμε να την παρακολουθήσουμε. Είναι εξ ορισμού παλιά. Είναι παλιά από την ώρα που πρωτοανέβηκε. Τέτοια είναι η φύση του θεάτρου. Πεθαίνει εν τη γενέσει του. Οι εποχές, μας ξεπερνούν. Μια θνησιγενής τέχνη όπως είναι το θέατρο είναι αναγκασμένη να ανακαλύπτει συνέχεια τον εαυτό της και να προχωρά.

Είναι πάνω σε αυτό που στηρίζω τη σκέψη που μου δημιουργήθηκε παρακολουθώντας την παράσταση, και που ήταν η αφορμή για να γραφτεί αυτό το κείμενο: Οι Κύπριοι δημιουργοί οφείλουμε να ανακαλύψουμε το νέο κυπριακό θέατρο. Θέατρο με ταυτότητα και όραμα. Θέατρο που να πηγάζει από την ιστορία και τις μνήμες μας. Που να αντλεί από τις μυρωδιές και τα τοπία μας. Απο τους ανθρώπους μας και τις ιδιαιτερότητές τους. Από τη γεωγραφική μας θέση και τις καταστάσεις μας. Να δημιουργήσουμε φόρμες που να προκύπτουν από βαθιά μελέτη των κειμένων, σε διάλογο με το περιβάλλον που μας περικλείει, απαλλαγμένοι από την ξενολαγνεία και τις φορεμένες ιδέες. Δεν έχουν τίποτα να προσφέρουν. Η απομάκρυνση από το κείμενο και η επιβολή της ιδέας επί του περιεχομένου σε μια προσπάθεια πρωτοπορίας μόνο συντηρητισμό τελικά κουβαλά και επιφέρει. Δεν πιστεύω στην πρωτοπορία. Πιστεύω στο παρόν και στους καλλιτέχνες που το τεκμηριώνουν. Και οι Κύπριοι καλλιτέχνες μόνο ασήμαντοι δεν είναι.

Για να επιτευχθεί φυσικά αυτό, δεν αρκεί η καλή θέληση και η εργατικότητα. Χρειάζεται χρόνος. Χρειάζεται το κράτος να επενδύσει πραγματικά στον πολιτισμό, δίνοντας τη δυνατότητα στους καλλιτέχνες να ερευνήσουν, να εξασκηθούν, να συν-δημιουργήσουν. Χρειάζεται το κράτος να ακούσει πραγματικά τους καλλιτέχνες. Αν θέλουμε αληθινά να ανακαλύψουμε και να αναδείξουμε την κυπριακή ταυτότητα στον πολιτισμό, χρειάζονται γενναίες αποφάσεις που να μας παίρνουν μπροστά και όχι μεσοβέζικες λύσεις που απλώς ικανοποιούν, προσωρινά, ανθρώπους και καταστάσεις. Δεν ισχυρίζομαι ότι είναι η γενιά μας, ή και η επόμενη, αυτή που θα καταφέρει να αναδιαμορφώσει το κυπριακό θέατρο και τον πολιτισμό. Πρέπει όμως να σπάσουμε τους τοίχους έτσι ώστε οι νέοι που έρχονται με φόρα να μην τους βρουν στα μισά μπροστά τους.

«Υπάρχουν περισσότερα πράγματα σε ουρανό και γη, Οράτιε, από όσα έχει ονειρευτεί η φιλοσοφία σου.»