Σε πρόσφατη δημόσια εκδήλωση ακτιβισμού μια συνάδελφος απευθυνόμενη στο κοινό είπε: «Οι γλωσσολόγοι και οι γλωσσολογίνες πιστεύουμε ότι όλες οι γλώσσες είναι ισότιμες». Μια ακροάτρια ψιθύρισε στη διπλανή της: «Γλωσσολογίνες... δεν είναι λάθος;». Δυστυχώς, το γλωσσολογικό σύμπαν της ισότητας της διαφοράς δεν ταυτίζεται με τη γλωσσική αγορά της κοινωνικής ασυμμετρίας και ανισότητας, στην οποία οι γλώσσες είναι «καλύτερες» ή «χειρότερες» και οι γλωσσικοί τύποι πρότυποι ή στιγματισμένοι. «Γλωσσολόγος» ή «γλωσσολογίνα»; Γιατί υπάρχει αυτή η διπλοτυπία στα ονόματα που δηλώνουν τη θηλυκή εκδοχή μιας ιδιότητας ή ενός τίτλου επαγγέλματος ή αξιώματος στην ελληνική; Γιατί ο ένας τύπος μας φαίνεται «καλύτερος» και πιο «σωστός» από τον άλλο;

Η διπλοτυπία στα θηλυκά επαγγελματικά έχει τις ρίζες της στην κοινωνική ιστορία της νεοελληνικής γλώσσας, συγκεκριμένα στη διγλωσσία, δηλαδή στη συνύπαρξη της καθαρεύουσας/υψηλής διγλωσσικής ποικιλίας και της δημοτικής/χαμηλής διγλωσσικής ποικιλίας με διαφορετικές λειτουργίες και ιεραρχική σχέση μεταξύ τους. Η διγλωσσία καταργήθηκε επίσημα το 1976. Στον ιστορικό συμβιβασμό δημοτικής και καθαρεύουσας σημειώθηκε μια «νίκη» της καθαρεύουσας στα θηλυκά επαγγελματικά, καθώς επικράτησε η πρόταση των υπερασπιστών της καθαρεύουσας για τον σχηματισμό των θηλυκών επαγγελματικών μέσω της χρήσης των διγενών επαγγελματικών ονομάτων της καθαρεύουσας (π.χ. φιλόλογος, ιατρός) ή των καθαρά αρσενικών επαγγελματικών ουσιαστικών (π.χ. βουλευτής, ταμίας) με το άρθρο να ρυθμίζει το φύλο και στις δύο περιπτώσεις (π.χ. η φιλόλογος, η βουλευτής). Η πρόταση του Μανόλη Τριανταφυλλίδη για τον σχηματισμό των θηλυκών επαγγελματικών με επιθήματα της δημοτικής, όπως -ίνα (γιατρίνα) ή –ισσα (γιάτρισσα), δεν έγινε αποδεκτή. Έτσι η νεοελληνική κληρονόμησε από τη διγλωσσία τη διπλοτυπία στα θηλυκά επαγγελματικά, καθώς τύποι της καθαρεύουσας (π.χ. η δήμαρχος, η βουλευτής) συνυπάρχουν με παράλληλους θηλυκούς τύπους της δημοτικής (π.χ. η δημαρχίνα, η βουλευτίνα). Σε αντίθεση με τους τύπους της καθαρεύουσας, οι θηλυκοί τύποι της δημοτικής χρησιμοποιούνται κυρίως στον ανεπίσημο λόγο και φέρουν συνδηλώσεις υποτίμησης και υποβάθμισης. Αρκεί να διαβάσουμε τίτλους ειδησεογραφικών κειμένων στον διαδικτυακό Τύπο* για να διαπιστώσουμε ότι οι θηλυκοί τύποι της δημοτικής συνήθως δείχνουν την ακαταλληλότητα των γυναικών για επαγγέλματα κύρους: π.χ. Η δικαστίνα με το στρινγκ που εξευτελίζει τη δικαιοσύνη (www.makeleio.gr, 6/4/2018)· Ξεμαλλιάστηκαν δύο δικηγορίνες μέσα στα δικαστήρια της Πάτρας (22/02/2012, www.iefimerida.gr)· Βουλευτίνα μπέρδεψε τα κανάλια και πήγε σε άλλη πολιτική εκπομπή - «Σίγουρα δεν είμαι καλεσμένη;» (20/07/2022, www.topontiki.gr). Τα ουσιαστικά με θηλυκό γραμματικό γένος υπόκεινται σε αρνητικές κοινωνικές αξιολογήσεις από τα μέλη της γλωσσικής κοινότητας με αποτέλεσμα τα θηλυκά αναφερόμενα πρόσωπα να αναπαρίστανται ως υποτελή και λιγότερο σημαντικά σε σχέση με τα αρσενικά πρόσωπα. Για τον λόγο αυτό άλλωστε οι γυναίκες προτιμούν να αυτοσυστήνονται ως δικηγόρος ή γιατρός, δηλαδή προτιμούν τύπους με εμφανές γόητρο που τις βοηθούν να ενισχύσουν την κοινωνική τους θέση. Στη νεοελληνική φαίνεται να επιβιώνει η ανάμνηση του γοήτρου της καθαρεύουσας. Αυτή η μεταδιγλωσσική ιδεολογία μεσολαβείται από ιδεολογίες του φύλου, όταν το γλωσσικό μας αίσθημα διαφοροποιείται ανάλογα με το κύρος του επαγγέλματος που δηλώνει το θηλυκό ουσιαστικό. Για παράδειγμα, το μορφολογικό σημάδεμα του θηλυκού φύλου στη μανάβισσα και την καθαρίστρια δεν μας ενοχλεί, γιατί οι γυναίκες είναι αναμενόμενο να ασχολούνται με επαγγέλματα χαμηλού κύρους. Όταν όμως η γυναίκα είναι πρυτάνισσα ή βουλευτίνα, δηλαδή όταν ασκεί επαγγέλματα υψηλού κύρους, πρέπει να δανειστεί τα εργαλεία του άντρα «αφέντη» (πρύτανης, βουλευτής) για να περιγράψει τον εαυτό της. Στο τραπέζι της συζήτησης για την αντιμετώπιση του γλωσσικού σεξισμού, η νεοελληνική ως μεταδιγλωσσική γλώσσα θέτει τα δικά της προβλήματα. Η «συνταγματικά παροπλισμένη» (με τα λόγια του Αριστόβουλου Μάνεση) αλλά εμμένουσα καθαρεύουσα, που υπήρξε μοχλός συντήρησης και αναπαραγωγής της ταξικής και έμφυλης ανισότητας, συνεχίζει σήμερα το έργο της ως γλώσσα του αποκλεισμού των γυναικών από το πεδίο της συμβολικής αναπαράστασης. Και καθιστά την αυτοπαρουσίαση «Είμαι διδακτόρισσα γλωσσολογίνα» μια πολιτική πράξη ανατρεπτική αλλά συνταγματικά ορθή.

*Σημείωση: Τα παραδείγματα προέρχονται από την προφορική ανακοίνωση «Θηλυκά επαγγελματικά και ιδεολογίες του φύλου σε κείμενα μαζικής κουλτούρας», που παρουσιάσαμε σε συνεργασία με τον Αντώνη Αδάλογλου στο 15ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας, 15-18 Σεπτεμβρίου 2022.