Συνέντευξη στον Γιώργο Κακούρη/φωτογραφία: Eλένη Παπαδοπούλου

Ο καλλιτέχνης Αμάρ Αμπό Μπακρ είναι πρώτα Αιγύπτιος και μετά μουσουλμάνος. Έχει επιλέξει την ταυτότητά του με έναν τρόπο -μπορούμε να πούμε- πολιτικό, αν και ο ίδιος δεν τον θεωρεί τέτοιο. Όπως επιμένει ξανά και ξανά να τονίζει, ο ρόλος του είναι να καταγράφει και να εκφράζει αυτό που ο απλός κόσμος στη χώρα του ακόμα αναζητεί, δύο σχεδόν χρόνια μετά την πτώση του Χόσνι Μουμπάρακ και με τον αγώνα ενάντια σε ένα καθεστώς με "πολλά πρόσωπα", όπως το θέτει χαρακτηριστικά, να συνεχίζεται

Συναντήσαμε τον Αμάρ στη μεγάλη αίθουσα του ιδρύματος ARTος, όπου λίγο αργότερα θα μιλούσε για το έργο του στο πλαίσιο μιας εκδήλωσης για την αναταραχή στον αραβικό κόσμο, την οποία σπεύσαμε να χαρακτηρίσουμε Αραβική Άνοιξη [πριν αρχίσουμε να απογοητευόμαστε λόγω των μεγάλων προσδοκιών που δημιουργεί το γεγονός πως ξεχνάμε ότι η πραγματική αλλαγή παίρνει καιρό].
Η παρουσίαση του Αμάρ αποτελείτο μόνο από εικόνες, οι περισσότερες από αυτές από τις τοιχογραφίες του στην οδό Μοχάμαντ Μαχμούντ του Καΐρου, του δρόμου που οδηγεί στην πλατεία Ταχρίρ [και πολλές άλλες από την βάση του, το Λούξορ στη νότια Αίγυπτο]. Η οδός Μοχάμαντ Μαχμούντ έγινε ταυτόχρονα χώρος συγκρούσεων αλλά και χώρος έκφρασης και ιστοριών, τις οποίες ο Αμάρ μάς διηγήθηκε με το μαγνητοφωνάκι πότε ανοιχτό και πότε κλειστό, καθώς μετακινούμασταν από χώρο σε χώρο και από εικόνα σε εικόνα.
"Τα γκράφιτι δεν επιτρέπονταν, ειδικά αν ήταν πολιτικά" μας εξηγεί. Η συζήτηση προχωρεί αργά μέσα από τα εμπόδια που βάζει η αγγλική γλώσσα, όταν και οι δύο πλευρές δεν την έχουν για μητρική. Εμπόδια όπως το οδόφραγμα που έστησε από νωρίς ο στρατός στην οδό Μοχάμαντ Μαχμούντ, για να εμποδίσει την είσοδο στην πλατεία. Αυτό το οδόφραγμα, ο Αμάρ το "κατάργησε" ζωγραφίζοντας πάνω τη συνέχεια του δρόμου. Αργά, αλλά σταθερά αρχίζουμε να κατανοούμε πώς νιώθει ένας Αιγύπτιος την επανάσταση που για εμάς δεν μπορεί παρά να είναι θέαμα από δεύτερο χέρι. Δεν είναι εύκολο να καταλάβεις μια επανάσταση, αν δεν την ζεις.

Εννοείται πως οι αρχές καθαρίζουν τις τοιχογραφίες των καλλιτεχνών στον δρόμο αλλά και στην πλατεία. "Γι' αυτό και είναι σημαντικό να έχεις μαζί σου κάμερα", προτείνει ο Κύπριος γκραφιτάς της παρέας. Ορίστε και οι κοινές συνισταμένες.

"Μου αρέσει να δουλεύω πάνω σε στρώσεις. Αν βρω κάτι ήδη ζωγραφισμένο, το χρησιμοποιώ σαν φόντο". Είναι μια φιλοσοφία, εν μέρει αυθόρμητη και εν μέρει καλλιτεχνική, που εμπνέει όλα τα έργα στον δρόμο. Άλλωστε "ο καθένας που τυγχάνει να βρεθεί σε συγκρούσεις και έχει σπρέι μαζί του μπορεί να γράψει κάτι εκείνη την ώρα".

"Δεν είμαι ακριβώς 'καλλιτέχνης δρόμου'. Όμως, πάω συγκεκριμένα σε αυτό τον δρόμο, στην οδό Μοχάμαντ Μαχμούντ". Από τις 19 μέχρι τις 25 Νοεμβρίου του 2011, 51 διαδηλωτές οι οποίοι ζητούσαν την τιμωρία των ενόχων για τους θανάτους κατά τη διάρκεια της εξέγερσης που ανέτρεψε τον Χόσνι Μουμπάρακ σκοτώθηκαν από την αστυνομία σε συγκρούσεις στη συγκεκριμένη οδό. Όπως ήταν αναμενόμενο, έναν χρόνο μετά, τον περασμένο Νοέμβρη, ενώ οι Αιγύπτιοι διαδήλωναν έξω από την οικία του ισλαμιστή Προέδρου Μοχάμεντ Μόρσι η οδός έγινε για ακόμα μία φορά θέατρο συγκρούσεων.
Ο δρόμος έγινε το επίκεντρο μιας νέας δημιουργικότητας με πολλούς καλλιτέχνες, από τους οποίους ο Αμάρ είναι από τους γνωστότερους, να καταγράφουν τη νέα πραγματικότητα στους τοίχους.

"Τα ΜΜΕ μάς προειδοποιούσαν συνεχώς να μην πηγαίνουμε στον συγκεκριμένο δρόμο γιατί 'θα μας πυροβολήσουν'. Όποτε κατεβαίνω στο Κάιρο μένω πολύ κοντά στον δρόμο αυτό και ξέρω πως αυτό δεν ισχύει. Έτσι, όταν ένα άτομο μείνει στον δρόμο και αρχίσει να δημιουργεί, έλκει τον κόσμο, τον πείθει να μείνει. Ο κόσμος επιθυμεί την τέχνη γιατί δεν πάει σε εκθέσεις. Αν ζωγραφίσεις για αυτούς, θα σε ακούσουν".

Οι εικόνες των μαρτύρων της επανάστασης με τα αγγελικά φτερά, το σύνθημα "η Αίγυπτος δεν είναι η Μουσουλμανική Αδελφότητα", οι εικόνες επαναστατριών με μαντίλες και σπρέι φυσικά δεν βολεύουν το διάδοχο καθεστώς. Το περασμένο καλοκαίρι το στρατιωτικό καθεστώς που όπως φάνηκε εκδίωξε τον Μουμπάρακ για να επιβιώσει παρέδωσε την εξουσία στον Μόσρι, Πρόεδρο ισλαμιστικών πεποιθήσεων και μέλος της Μουσουλμανικής Αδελφότητας η οποία -κατά πολλούς- προσπαθεί να "κλέψει" την πατρότητα της επανάστασης.

Γι' αυτό και στο τέλος του καλοκαιριού, ο Μόρσι, ενόψει μιας επίσημης επίσκεψης, αποφάσισε να ξασπρίσει τους τοίχους της πρωτεύουσας για να δώσει την εικόνα πως όλα είχαν τελειώσει.
"Με πήραν τηλέφωνο και μου είπαν 'έλα κάτω επειγόντως, σβήνουν τις τοιχογραφίες'" διηγείται ο Αμάρ . Όταν έφτασαν εκεί οι καλλιτέχνες, απάντησαν απλώς ζωγραφίζοντας το πρόσωπο ενός διαδηλωτή να βγάζει τη γλώσσα του στο καθεστώς και να τους προκαλεί: "Ξανασβήστε τα τώρα!"

Η κρυμμένη πραγματική Αίγυπτος

Αυτό που επαναλαμβάνει από την αρχή ο Αμάρ στη διάρκεια της συνέντευξης είναι πως ο λόγος ύπαρξης των τοιχογραφιών είναι πρώτα απ' όλα να "βρίσκεται μαζί με τον κόσμο". Θεωρεί πως τα έργα του εκφράζουν περισσότερο τη συλλογική θέληση και όχι τις όποιες προσωπικές καλλιτεχνικές ανησυχίες. Γι' αυτό και, όπως τονίζει, οι καλλιτέχνες στη Μοχάμαντ Μαχμούντ είναι ασφαλείς - γιατί τους προστατεύει η παρουσία και η υποστήριξη του κόσμου. "Δεν θα ήταν τόσο ανόητοι ώστε να επιτεθούν σε γκραφιτάδες" εξηγεί χαμογελώντας.

Παρ' όλα αυτά, δεν θεωρεί την τέχνη του πολιτική, τουλάχιστον όχι με την έννοια του να επιλέγει κάποιος κομματική και ιδεολογική ταυτότητα. Η μόνη ταυτότητα που ο Αμάρ Αμπό Μπακρ δέχεται είναι η αιγυπτιακή και η μουσουλμανική, απορρίπτοντας όμως παράλληλα τον ισλαμισμό των Μουσουλμάνων Αδελφών. Πρόκειται για μια βαθύτερα πολιτική επιλογή καθώς πιστεύει, όπως πολύς κόσμος στην Αίγυπτο πλέον, πως οι ισλαμιστές δεν είναι παρά ακόμα ένα "πρόσωπο του καθεστώτος".

Τέχνη για τον κόσμο

Ο 33χρονος Μπακρ σπούδασε Καλές Τέχνες στο Λούξορ της Άνω Αιγύπτου [δηλαδή στα νότια ακολουθώντας τον Νείλο σε σχετικά ψηλότερα υψόμετρα]. Όταν αποφοίτησε το 2001, "αισθανόμασταν πως θα χάναμε τα πάντα" μας λέει, εννοώντας την πολιτιστική κληρονομιά μιας Αιγύπτου στον γύψο του στρατιωτικού καθεστώτος.

Τότε ήταν που ξεκίνησε μαζί με φίλους και συμφοιτητές να ανακαλύπτει τους ναΐφ καλλιτέχνες των αγροτικών περιοχών έξω από το Λούξορ, την αιγυπτιακή αρχιτεκτονική και την κουλτούρα των χριστιανών κοπτών, της ομάδας που σταθερά μπαίνει στο στόχαστρο των ισλαμιστών.
"Ήρθαμε πολύ κοντά στον απλό κόσμο, νομίζω. Η θρησκεία που ακολουθώ είναι πιο κοντά στο σουφικό Ισλάμ, και αν και είμαι μουσουλμάνος θεωρώ τον εαυτό μου περισσότερο Αιγύπτιο παρά Άραβα, ή παρά μέλος του ισλαμικού κόσμου".
Είναι μια συνειδητή επιλογή και -ό,τι και να λέει- βαθύτατα πολιτική. Στη βάση της βρίσκεται η διδαχή των σούφι "να σεβόμαστε τις άλλες θρησκείες και να σεβόμαστε τα πάντα σε αυτόν τον τόπο".

"Ό,τι έμαθα το έμαθα από τον κόσμο και όχι από το πανεπιστήμιο. Από το 2003 είμαι βοηθός λέκτορας και προσπαθώ να περάσω αυτές τις εμπειρίες από τον αγροτικό κόσμο αλλά και τους δρόμους του Καΐρου στο ατελιέ και στους μαθητές μου. Κάνω τέχνη για να είμαι με τον κόσμο, εκεί βρίσκω το νόημα" ξεκαθαρίζει.
"Δεν είμαι με κανένα κόμμα, καμία ομάδα, γιατί πρέπει ο καλλιτέχνης να νιώθει ελεύθερος να κάνει αυτό που θέλει, να μπορεί να ταχθεί ενάντια στον οποιονδήποτε".


"Δεν είναι οι 18 μέρες"


Ως καλλιτέχνης, εν μέσω μιας επανάστασης, ο Αμάρ ισορροπεί μεταξύ του ιδεαλισμού και του πραγματισμού. "Πρέπει να βρίσκεσαι στους δρόμους για τον ίδιο τον κόσμο, όχι απλώς για την επανάσταση γιατί μια επανάσταση μπορεί να συμβεί οποτεδήποτε. Στα σκίτσα μου, στα σκίτσα και την έκφραση πολλών ανθρώπων πριν από την επανάσταση, έβλεπες τι θα συνέβαινε. Πιστεύω πως όλα ξεκίνησαν από τον κοινό νου του λαού, οι ιδέες δεν είναι δικές μου, αλλά όλων μας". Όταν τον ρωτάμε αν νιώθει μέρος της επανάστασης, απαντά σχεδόν αυθόρμητα. "Δεν μπορώ να το πω εγώ αυτό".
"Όταν όμως μιλάμε για την επανάσταση, μιλάμε για ένα εκατομμύριο κόσμο από τα 85... Πολλοί άλλοι έρχονται μαζί μας σταδιακά αλλά η επανάσταση δεν είναι μόνο οι 18 πρώτες ημέρες" μας λέει, αναφερόμενος στις 18 ημέρες διαδηλώσεων που χρειάστηκαν για να παραιτηθεί ο Χόσνι Μουμπάρακ.

Όταν φτάνουμε στο θέμα της εικόνας που έχουν δώσει οι ισλαμιστές της Αιγύπτου, οι οποίοι από τη Δύση θεωρούνται "μετριοπαθείς", ο Αμάρ έχει έντονες απόψεις. "Είδα σε μια έκθεση στο Βερολίνο μια από τις πιο διάσημες φωτογραφίες ενός φωτορεπόρτερ για την Αραβική Άνοιξη - μια γυναίκα καλυμμένη με νικάμπ να κρατά το σώμα ενός μάρτυρα. Τρελάθηκα όταν την είδα, επειδή μ' αυτόν τον τρόπο η επανάσταση παρουσιάζεται ως ισλαμική. Υπήρχαν κι άλλες φωτογραφίες, με διαδηλωτές να προσεύχονται μπροστά από τα τανκς. Όμως αυτοί, οι ισλαμιστές, είναι οι ίδιοι που ξεκίνησαν [τον Φεβρουάριο του 2011, στην εξέγερση κατά του Μουμπάρακ] να φωνάζουν το σύνθημα 'λαός - στρατός: ένα χέρι'".

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος τώρα είναι οι ισλαμιστές να μονοπωλήσουν και το ισλάμ στη χώρα, όπως είχαν κάνει προσπαθώντας, τις ημέρες των ταραχών κατά του διατάγματος με το οποίο ο Μόρσι είχε ενισχύσει προσωρινά τις εξουσίες του, να οικειοποιηθούν και το ιστορικό Πανεπιστήμιο Αλ Αζχάρ, το αρχαιότερο της χώρας [χτίστηκε γύρω στο 970 μ.Χ].

"Αυτούς είχα υπόψη μου, όταν ζωγράφισα τον σεΐχη Εμάντ Εφάτ". Αναφέρεται στον ακαδημαϊκό [από όπου και ο τίτλος "σεΐχης"] που σκοτώθηκε στις 16 Δεκεμβρίου του 2011 κατά τη διάρκεια διαδήλωσης.

"Τον ζωγράφισα με φτερά αγγέλου από κοπτικές τοιχογραφίες και με έναν στίχο από το Κοράνι για να αγγίξω τους πάντες, να τον θέσω ως παράδειγμα του καλού μουσουλμάνου που είχε πραγματικά μελετήσει τη θρησκεία, όμως δεν κατέβαινε ποτέ στις διαδηλώσεις με θρησκευτική περιβολή. Όταν εξέφραζε πολιτική άποψη, δεν χρησιμοποιούσε τη θρησκευτική του ιδιότητα".

Το κείμενο από το Κοράνι που συνοδεύει στον τοίχο τον Εμάντ Εφάτ προέρχεται από τη σούρα 33. "Ο τίτλος της συγκεκριμένης σούρας σημαίνει κυριολεκτικά 'οι φυλές' ή 'τα κόμματα'" εξηγεί ο Αμάρ γελώντας.
"Σε αυτήν, ο κόσμος μιλά στον θεό και του λέει: Υπακούσαμε στους άρχοντες και στους μεγαλύτερούς μας και μας έβγαλαν από τον ίσιο δρόμο. Δώσε τους διπλή την τιμωρία και να τους καταραστείς με τη μεγαλύτερη κατάρα".

Στη διαταγή του ισλαμιστή Προέδρου Μοχάμεντ Μόρσι να σβηστούν όλες οι τοιχογραφίες από την οδό Μοχάμαντ Μαχμούντ, οι καλλιτέχνες απάντησαν ζωγραφίζοντας το πρόσωπο ενός διαδηλωτή να βγάζει τη γλώσσα του στο καθεστώς και να τους προκαλεί: "Ξανασβήστε τα τώρα!".

Μια από τις πιο γνωστές τοιχογραφίες του Αμάρ Αμπό Μπακρ στην οδό Μοχάμαντ Μαχμούντ, είναι αυτή όπου απεικονίζεται ο σεΐχης Εμάντ Εφάτ, ο οποίος σκοτώθηκε στις 16 Δεκεμβρίου 2011 στη διάρκεια διαδηλώσεων, με φτερά αγγέλου. Δίπλα, ένας στίχος από το Κοράνι συνοδεύει τη φιγούρα του: "Υπακούσαμε στους άρχοντες και στους μεγαλύτερούς μας και μας έβγαλαν από τον ίσιο δρόμο. Δώσε τους διπλή την τιμωρία και να τους καταραστείς με τη μεγαλύτερη κατάρα".

Ζωγραφιά του Αμάρ σε οδόφραγμα της ίδιας οδού, όπου απεικονίζεται η συνέχεια του δρόμου. Πρόκειται για ομαδικό πρότζεκτ με τίτλο No Walls.