Γράφει η Μερόπη Μωυσέως

«Δεν υπήρξε βεβήλωση των μνημείων αλλά λεηλασία στο πλαίσιο του διεθνούς λαθρεμπορίου έργων τέχνης».

Την περασμένη βδομάδα, ο καθηγητής Ρόμπιν Κόρμακ [Robin Cormack] βρέθηκε στην Κύπρο για δύο διαλέξεις με θέμα «Τα πολλαπλά πρόσωπα του Ελ Γκρέκο», την Τρίτη στο Δημοτικό Μουσείο Thalassα της Αγίας Νάπας και την Τετάρτη στη Λεβέντειο Πινακοθήκη.
Λίγοι γνωρίζουν ότι ο Ρόμπιν Κόρμακ, ομότιμος καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, είχε επισκεφτεί ξανά την Κύπρο, ως απεσταλμένος του Συμβουλίου της Ευρώπης, για να συντάξει μια έκθεση σχετικά με τη σύληση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, τη δεκαετία του ’80. Είχε προηγηθεί η έκθεση της ΟΥΝΕΣΚΟ και του απεσταλμένου της, Ζακ Νταλιμπάρντ, αμέσως μετά την τουρκική εισβολή, το 1974. Η εν λόγω έκθεση λογοκρίθηκε, παρουσιάστηκαν μόνο μερικές από τις σελίδες της και ερμηνεύτηκε εντελώς διαφορετικά από τις δύο πλευρές, την ελληνοκυπριακή και την τουρκοκυπριακή. Ούτε η έκθεση του κυρίου Κόρμακ είχε την καλύτερη υποδοχή: ο ίδιος χαρακτηρίζεται μέχρι σήμερα από κάποιους γνώστες τής έκθεσης ως «τουρκόφιλος», γιατί στην αναφορά του έκανε λόγο για ένα τζαμί στην Πάφο το οποίο μετατράπηκε σε... χώρο στάθμευσης.

«Πήγαμε τόσο στον νότο όσο και στον βορρά και ετοιμάσαμε μια αναφορά για την κατάσταση των μνημείων. Η επίσκεψη μας έθεσε σε συναγερμό. Πήγαμε στην εκκλησία απ’ όπου οι αρχαιοκάπηλοι άρπαξαν τα ψηφιδωτά της Κανακαρίας [σ.σ. στον απεσταλμένο της ΟΥΝΕΣΚΟ απαγορεύτηκε η πρόσβαση σ’ αυτή την εκκλησία]. Η αποστολή μας, λοιπόν, ήταν να καταγράψουμε τις ζημιές των μνημείων, εκκλησιών και αρχαιολογικών χώρων. Στον βορρά, υπήρχαν περιπτώσεις κατά τις οποίες παρατηρήσαμε μεγάλη άγνοια ως προς τους τρόπους συντήρησης των μνημείων. Επιπλέον, ήταν πεποίθησή μας πως στη συντριπτική τους πλειονότητα οι λεηλασίες έγιναν από επαγγελματίες, κυρίως από τη Γερμανία. Αυτό περιέπλεκε τα πράγματα. Στην έκθεσή μας αναφέραμε ότι η κατάσταση ήταν κακή αλλά και περίπλοκη: δεν επρόκειτο για βεβήλωση των μνημείων, αλλά για λεηλασία στο πλαίσιο του διεθνούς λαθρεμπορίου έργων τέχνης. Συνέβαινε και στην Ιταλία, και στην Ελλάδα και στη Νότιο Αφρική. Κατά κάποιον τρόπο, λοιπόν, το τι συνέβη στον βορρά ήταν μέρος του τι συνέβαινε σε πολλές χώρες του κόσμου, σ’ Ανατολή και Δύση. Ήταν μέρος ενός διεθνούς προβλήματος παρά τοπικού».

Ωστόσο, πολλοί διαφώνησαν με την έκθεσή σας. Ποιες ήταν οι αντιδράσεις;

Η αντίδραση που θυμάμαι περισσότερο ήταν σε μια αθηναϊκή εφημερίδα, αν δεν απατώμαι, όπου αναφερόταν πως η έκθεση ήταν πολύ... αντικειμενική! Αυτό νομίζω πως τα λέει όλα. Ήταν αντικειμενική. Προσπαθήσαμε να μην στηρίξουμε τη μια ή την άλλη πλευρά, αλλά να δώσουμε μια εικόνα του τι συνέβη στη μια και στην άλλη πλευρά. Νομίζω πως δεν θα έπρεπε να ερμηνευτεί ως κάτι περισσότερο από το τι συνέβη. Δεν θα ήταν ηθικό. Και η αντικειμενικότητα ήταν αυτό που θέλαμε να χαρακτηρίζει την έκθεση.

Και οι ενδείξεις ότι οι αρχαιοκάπηλοι ήταν Γερμανοί ποιες ήταν;

Όταν εμφανίστηκαν στην αγορά της τέχνης κειμήλια τα οποία βρίσκονταν στις εκκλησίες στα κατεχόμενα, οι λαθρέμποροι αναγνωρίστηκαν και αποδείχτηκε ότι είχαν περάσει από το Μόναχο. Βεβαίως η πιο περιβόητη περίπτωση ήταν τα ψηφιδωτά της Κανακαριάς. Ξέρετε, το λαθρεμπόριο έργων δεν περιορίζεται στην Κύπρο. Όλες οι χώρες έχουν πρόβλημα, ακόμη και η Βρετανία έχει πρόβλημα με την κλοπή έργων από εκκλησίες, γιατί δυστυχώς είναι πολύτιμα και υπάρχουν άνθρωποι που τα αγοράζουν.Πολλοί θεωρούν πως το λαθρεμπόριο έργων τέχνης είναι δεύτερο μετά το λαθρεμπόριο ναρκωτικών. Είναι ένα διεθνές πρόβλημα. Η ΟΥΝΕΣΚΟ προσπαθεί να το επιλύσει υποχρεώνοντας τα μουσεία διεθνώς να αναγράφουν την προέλευση κάθε εκθέματός τους και γι’ αυτό σήμερα τα μουσεία δεν μπορούν να αγοράζουν αντικείμενα εκτός αν γνωρίζουν από πού προέρχονται. Εξ ου και η επιστροφή από αμερικανικά μουσεία [σ.σ. και δη από το Γκετί] θησαυρών, κυρίως σε Ιταλία, Ελλάδα και Τουρκία [σ.σ. μαζί με την Κύπρο, πρόκειται για τις τέσσερις χώρες που θεωρούνται ‘πηγές’ αρχαιοκαπηλίας].

Σε ό,τι αφορά την καταστροφή μουσουλμανικών μνημείων, ερμηνεύεται κι αυτό στο πλαίσιο του διεθνούς λαθρεμπορίου;

Υπήρχαν περιπτώσεις όπου το κίνητρο της καταστροφής ήταν η ασέβεια προς τα μνημεία, τόσο στη μια όσο και στην άλλη πλευρά. Εκείνο που δεν παρατηρήθηκε στον νότο ήταν η λεηλασία και η κλοπή εικόνων και τοιχογραφιών. Αυτό όμως οφείλεται -είναι ξεκάθαρο- στο ότι οι εκκλησίες ήταν πιο ασφαλείς στον νότο. Το τι συνέβη στον βορρά μετά το 1974 ήταν ότι οι ιερείς και οι μοναχοί στα μοναστήρια είχαν φύγει, οπότε δεν υπήρχε πια ασφάλεια. Το ολίσθημα των ανθρώπων στον βορρά ήταν πως δεν αντιλήφθηκαν ότι όφειλαν να πάρουν προστατευτικά μέτρα στις εκκλησίες για την αποτροπή των λεηλασιών. Οι εκκλησίες ήταν απροστάτευτες κι ο λόγος ήταν μάλλον η άγνοια παρά η ηθελημένη πρόθεση βεβήλωσης. Δεν υπήρχαν ενδείξεις για την καταστροφή των μνημείων, απλώς δεν ήξεραν πώς να τα φροντίσουν.

Διπλωματική προσέγγιση

«Ξέρετε, ήμουν απλώς ο καλλιτεχνικός σύμβουλος. Η έκθεση είχε γίνει για λογαριασμό του Συμβουλίου της Ευρώπης. Υπάρχουν, λοιπόν, πάντα διαφορές ανάμεσα σε μια πολιτική έκθεση και μια έκθεση από ειδικούς της τέχνης».

Νιώσατε πως έπρεπε να υπάρχει μια ισορροπία στην έκθεση επειδή η ανάθεση είχε γίνει από την ΕΕ;

Θεωρώ πως έπρεπε έτσι κι αλλιώς να υπάρχει μια ισορροπία. Καταγράφαμε το βλέμμα του Στρασβούργου [σ.σ. του Συμβουλίου της Ευρώπης] πάνω στο θέμα, όχι της Κύπρου.

Ωστόσο, πόση ισορροπία μπορεί να υπάρχει σε συνθήκες πολέμου;

Ήταν η περίοδος μετά τον πόλεμο. Κι εμείς απλώς καταγράφαμε το επακόλουθο μιας κατάστασης. Όπου υπάρχει πόλεμος, σημαίνει αρνητικές συνέπειες για την πολιτιστική κληρονομιά. Σε σχέση με τα Βαλκάνια, για παράδειγμα, η Κύπρος ήταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση, όπου δεν υπήρχε «πολιτιστική γενοκτονία». Τα μνημεία απλώς ήταν σε λάθος τόπο, σε λάθος χρόνο. Δεν είδαμε καμιά ένδειξη προσπάθειας εξάλειψης του χριστιανισμού από την Κύπρο. Δεν υπήρχαν κατεδαφίσεις.

Η πρώτη επίσκεψη

Προτού βρεθεί απεσταλμένος του Συμβουλίου της Ευρώπης στην Κύπρο, ο Ρόμπιν Κόρμακ είχε επισκεφτεί για πρώτη φορά τη χώρα μας το 1972-73, για τη συντήρηση των εκκλησιών της Παναγίας του Άρακα στο χωριό Λαγουδερά και της Παναγίας της Φορβιώτισσας, περισσότερο γνωστής ως Παναγίας της Ασίνου. «Γινόταν μια μεγάλη εκστρατεία τότε για τη συντήρηση εκκλησιών του 12ου αιώνα, με χρηματοδότηση από το Ίδρυμα Dumbarton Oaks στην Ουάσιγκτον».

Γιατί ενδιαφέρονταν οι Αμερικανοί για τη συντήρηση αυτών των εκκλησιών;

Το εν λόγω ίδρυμα είχε σημαντικούς πόρους και ξεκίνησε από τη συντήρηση της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Αποφασίστηκε η επέκταση του πρότζεκτ και οι εκκλησίες των Λαγουδερών, της Ασίνου και του Παλαιχωριού ήταν οι επιλογές τους. Χρηματοδότησαν, λοιπόν, τη συντήρηση των εκκλησιών και εργάστηκαν στενά με το τμήμα Αρχαιοτήτων προς αυτόν τον σκοπό. Πρόκειται για εξαιρετικά σημαντικά κτίσματα και ήμουν κατενθουσιασμένος όταν βρέθηκα εκεί για αυτή τη δουλειά.

Ποια ήταν η πρώτη σας εντύπωση από την Κύπρο;

Όταν ήρθα για πρώτη φορά, έμεινα στις Πλάτρες και ήταν εξαιρετικά. Είδα την Πάφο προτού αναπτυχθεί. Κάποιες αναπτύξεις στα νότια παράλια της Κύπρου είναι πολύ άσχημες. Στην περιοχή του Τροόδους, ωστόσο, τα θέρετρα ήταν χώροι όπου διέμεναν άνθρωποι ερχόμενοι από την Αλεξάνδρεια, στις αρχές του αιώνα, για να δροσιστούν. Το κλίμα ήταν υπέροχο - σε αντίθεση με τα άσχημα τσιμεντένια μπλοκ στα παράλια, γεμάτα κλιματιστικά. Στο πλαίσιο της αποστολής μας το ’80, είχαμε γεύμα με τον Ραούφ Ντενκτάς. Έδειξε προς τον νότο και είπε: «Κοιτάξτε όλα αυτά τα ψηλά κτήρια. Είναι περιβαλλοντικά ασύμβατα. Τώρα κοιτάξτε τον βορρά. Είναι όπως πρέπει. Δεν έχουμε ψηλά κτήρια και κρατήσαμε τη μεσαιωνική πόλη όπως έπρεπε. Βεβαίως, αν είχαμε τα χρήματα που έχουν στον νότο, θα κάναμε ακριβώς το ίδιο».

Η σημαντικότητα της Κύπρου

Συχνά δεν αντιλαμβανόμαστε γιατί κάποιος θα ήθελε να εστιάσει το ενδιαφέρον του στην Κύπρο και τον πολιτισμό της.

«Ενδιαφέρομαι για τον ίδιο λόγο για τον οποίο εργάζομαι στην Κρήτη αυτήν τη στιγμή: με ενδιαφέρουν πολύ οι αλλαγές σε χώρους οι οποίοι μετά τις Σταυροφορίες είχαν μια μετάβαση από το Βυζάντιο σε ένα μείγμα Ανατολής και Δύσης. Υπάρχει μια ευδιάκριτη ανάπτυξη της τέχνης στην Κύπρο αυτήν την περίοδο, του 13ου και 14ου αιώνα, η οποία είναι πολύ ιδιαίτερη. Με ενδιαφέρει επίσης η αρχαιότητα και ο τρόπος με τον οποίο η Κύπρος συνδέεται παράλληλα με την Ελλάδα και την Αίγυπτο, και αυτό την καθιστά ένα πολύ διακριτό κέντρο παραγωγής τέχνης.

Ποια είναι λοιπόν η άποψή σας για το ντιμπέιτ κατά πόσον η Κύπρος ανήκει στην Ανατολή ή τη Δύση;

Αυτό που λέγεται πάντα στην Αγγλία είναι πως η Κύπρος ανήκει στο σταυροδρόμι. Δεν μ’ αρέσει πολύ η λέξη γιατί ακούγεται σαν ένα πέρασμα όπου κανείς δεν μένει. Θεωρώ, όμως, ότι ανήκει σε Ανατολή και Δύση, όπως και η Ελλάδα, και η Ιταλία. Αυτό που αντιλαμβανόμαστε στον κόσμο της τέχνης είναι πόσες διασυνδέσεις υπάρχουν σε όλο τον κόσμο ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Μου αρέσει περισσότερο, λοιπόν, η ιδέα των εξωτερικών ερεθισμάτων παρά του σταυροδρομιού.

Windows To Heaven: μια ταινία για τις εικόνες του Αγίου Νεόφυτου του Έγκλειστου

Ο κύριος Κόρμακ ήρθε στην Κύπρο και τη δεκαετία του ’90 για τη δημιουργία μιας ταινίας, με τίτλο Windows to Heaven.

«Ήταν μέρος ενός πρότζεκτ του Μουσείου Γκετί με θέμα ‘Art on Film’, στο πλαίσιο του οποίου είχε αναθέσει σε ιστορικούς τέχνης και σκηνοθέτες να εργαστούν πάνω σε ένα μνημείο, οπουδήποτε στον κόσμο. Επέλεξα να έρθω στην Κύπρο και να εστιάσω στο μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου του Έγκλειστου και στους πίνακες που δημιούργησε».

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Ο σκηνοθέτης Αντριάν Μαμπέν ετοιμάζεται για το γύρισμα του φιλμ A Window to Heaven. ΦΩΤΟ©ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΠΟΥΑΒΡΕ

Σκηνοθέτης του φιλμ είναι ο Άντριαν Μαμπέν, από τη Γαλλία. Πρόκειται για μια μικρού μήκους ταινία η οποία βραβεύθηκε στο φεστιβάλ κινηματογράφου του Παρισιού και πραγματεύεται τη διαφορά ανάμεσα στο να γράφει και να ζωγραφίζει κανείς. Ο Νεόφυτος έγραψε την ιστορία της ζωής του, αλλά τη ζωγράφισε κιόλας. Στις ζωγραφιές του φαινόταν ο ίδιος ως άγιος να ανεβαίνει στους ουρανούς. Μέσα από το παράδειγμά του, το φιλμ αναφέρεται στο πόσο προσεκτικός είναι κανείς όταν γράφει, αλλά πόσο τολμηρός μπορεί να είναι στην τέχνη. Ο Νεόφυτος δεν θα έλεγε ποτέ πως είναι άγιος, και βεβαίως δεν θα το έγραφε ποτέ. Ωστόσο ζωγράφισε τον εαυτό του ως τέτοιον».

ΠΑΡΑΘΥΡΟ | ΠΟΛΙΤΗΣ