Συνέντευξη στη Μερόπη Μωυσέως / Φωτογραφία Ελένη Παπαδοπούλου

Παρέχοντας πρόσβαση σε κρυφούς χώρους του Κυπριακού Μουσείου μέσα από την έκθεσή της «Curating Body: The Cached Space», η Μαρία Λοϊζίδου δηλώνει την αναγκαιότητα της προσβασιμότητας σε επιλεκτικά «κρυμμένους» χώρους της κοινωνίας.

«Δεν ήθελα κατ' ουδένα τρόπο να επιβληθώ σαν κάτι νέο, γιατί αυτό το νέο μπορεί εύκολα να παρασύρει τον επισκέπτη σε μια έντονη παρατήρηση. Έπρεπε να επιλέξω έργα τα οποία επέτρεπαν την οικειότητα της παρατήρησης».

Τονίζοντας πως τα έργα της δεν ήθελε να επισκιάσουν αλλά να «συγκατοικήσουν» με τα εκθέματα του Κυπριακού Μουσείου, η Μαρία Λοϊζίδου εξηγεί τις προθέσεις αυτής της συγκατοίκησης αλλά και όσα μπορούμε να κατανοήσουμε μέσα από αυτή τη συνύπαρξη.

Κρυμμένοι χώροι

Στην πορεία της δουλειάς της, η Μαρία Λοϊζίδου έχει επιδείξει σημαντικό ενδιαφέρον για την ανθρωπόμορφη φιγούρα, με τρόπο ο οποίος υπερβαίνει την απλή απεικόνιση: η ευθραυστότητα στα έργα της -ενδεικτική μέσα από τη μορφή των σωμάτων αλλά και τα υλικά που χρησιμοποιεί- εύκολα μετατοπίζει το ενδιαφέρον του θεατή από το χειροπιαστό στο άυλο.

Στη σύγχρονη τέχνη, άλλωστε, συχνά αυτό που βλέπουμε δεν είναι αυτό που εννοείται.

Έχοντας εκπληρώσει μια επιθυμία πολλών χρόνων να βρεθεί στους χώρους του Κυπριακού Μουσείου, η εικαστικός, που ήδη από τα χρόνια των σπουδών της κατακλυζόταν από αναφορές στη φιλοσοφική σκέψη της αρχαίας Ελλάδας και στην ελληνική μυθολογία, μιλά για τους κρυμμένους χώρους που αποκαλύπτει στην έκθεση Curating Body: The Cached Space, η οποία παρουσιάζεται στις αίθουσες του Κυπριακού Μουσείου στη Λευκωσία, αλλά και για την ανάγκη της κοινωνίας να μην ζει στα κρυφά.

«Οι χώροι μένουν κρυμμένοι γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να μας φέρει σε μεγάλη δυσκολία η ανακάλυψη του κρυμμένου μέσα μας. Γι' αυτό τους κρύβουμε άλλωστε, γι' αυτό τους κρατούμε χωρίς να μπορούμε να αρθρώσουμε λόγο γύρω τους. Όλα αυτά, στην προσπάθειά μου να εντάξω όλον αυτόν τον σχολιασμό στο τι συμβαίνει στον τόπο μας τη συγκεκριμένη στιγμή: η δυσκολία μας προκύπτει μέσα από την προσπάθεια ορισμένων να κρατήσουν κρυφούς τομείς και ανείπωτους λόγους, και να μην έχουμε την πρόσβαση στην αμεσότητα του λόγου μεταξύ μας ως Κύπριοι. Νομίζω ότι αξίζει τον κόπο να αρχίσουμε να σχολιάζουμε αυτά τα θέματα και να μπορούμε να έχουμε μια πρόσβαση στην αμεσότητα των πραγμάτων. Από τη στιγμή που γίνεται μια πρόταση, η πρόταση οφείλει να αφουγκράζεται το τι γίνεται σε κοινωνικό επίπεδο, αυτή τη στιγμή σε έναν τόπο».

Ποια είναι λοιπόν η σχέση της σύγχρονης τέχνης με την κυπριακή κοινωνία;

Πιστεύω ότι υπάρχει ένα πλούσιο υλικό σύγχρονης τέχνης, υπάρχουν πολλοί καλοί σύγχρονοι καλλιτέχνες και νέος κόσμος με νέες προτάσεις, που είναι σε μια αμεσότητα με την πραγματικότητα, κάτι που είναι για όλους μας εξαιρετικά πολύτιμο.

Όμως είναι και εξαιρετικά δύσκολο να έχουμε πρόσβαση σε αυτές τις νέες προτάσεις και στο να παρέχουμε χώρο στους ανθρώπους να μιλήσουν ή να μοιραστούν μαζί μας ή να μπορούμε εμείς να μοιραστούμε μαζί τους το τι σκέπτονται και το τι κατασκευάζουν. Οπότε, η σχέση μας με τη σύγχρονη τέχνη είναι επίσης μια σκοτεινή υπόθεση, γιατί ενώ τα πράγματα συμβαίνουν, συμβαίνουν στους χώρους του καθενός. Βρισκόμαστε όλοι σε μια εξαιρετικά μεγάλη μοναξιά, όπου για κάποιον λόγο δεν υπάρχουν οι χώροι που να μας επιτρέπουν να μοιραζόμαστε τα πράγματα.

Ενώ κάποτε η στέρηση του Κύπριου απέναντι στην τέχνη ήταν μεγάλη γιατί έπρεπε να ανατρέξει κάπου αλλού να τη βρει, τώρα υπάρχει μια εξαιρετικά μεγάλη γενναιοδωρία εκ μέρους των ανθρώπων να κατασκευάζουν έργα, με ό,τι σημαίνει αυτό, να έχει μια πολύ μεγαλύτερη ειλικρίνεια ο νέος κόσμος απέναντι στο καταναλωτικό κομμάτι που δεν τον απασχολεί καθόλου, δηλαδή δεν κάνει πια έργα για να τα πουλήσει, οπόταν σίγουρα εφευρίσκει άλλους τρόπους επιβίωσης, και ενώ μας παρέχει τη σκέψη του εντελώς 'δωρεάν', δεν την υιοθετούμε.

Χρειάζεται επειγόντως το σύστημα, το οποίο φαίνεται πως είναι απαγορευτικό, ειδάλλως δεν εξηγείται διαφορετικά, καμία κυβέρνηση μέχρι τώρα δεν παρείχε τις γέφυρες που να μας επιτρέψουν να δούμε αυτά τα πράγματα που μας προσφέρονται ανιδιοτελώς. Επείγει να ανακαλύψουμε αυτές τις γέφυρες.

Η δυσκολία οφείλεται στην έλλειψη πρόσβασης;

Ναι. Τα πράγματα υπάρχουν. Είναι η πρόσβαση που δεν υπάρχει. Σε σημείο που άρχισα να σκέφτομαι μήπως γίνεται επί τούτου. Μήπως αυτοί οι χώροι κρατούνται κρυφοί εκ μέρους του συστήματος για να μην ακούμε κάτι διαφορετικό.

Μπορούμε να παραδεχτούμε, όμως, πως η κοινωνία των καλλιτεχνών ήταν ανέκαθεν μια κλειστή κοινωνία από μόνη της;

Δεν είναι η ίδια η οικογένεια των καλλιτεχνών. Επιμένω ότι είναι το σύστημα. Δηλαδή, κάθε σύστημα το οποίο δεν παράγει δημοκρατικούς χώρους που είναι ανοιχτοί σε όλους απέναντι στην τέχνη, έρχονται οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες να καλύψουν αυτές τις τρύπες. Όπως συμβαίνει σε κάθε τομέα.

Δηλαδή συνήθως είναι οι πλέον ατάλαντοι ή οι λιγότερο ικανοί, οι οποίοι έχουν πρόσβαση επειδή πάνε και γεμίζουν μια τρύπα που δεν φροντίζει το σύστημα να καλυφτεί σωστά από ικανούς ανθρώπους και να δοθούν λύσεις με επαγγελματικό τρόπο. Οπότε έρχονται κάποιοι ιδιώτες ή κάποιοι οι οποίοι επί τούτου είναι πιο κοσμικοί ή πιο ικανοί σε τομείς πιο γενικούς να καλύψουν αυτούς τους χώρους. Δυστυχώς, στην περίπτωση της τέχνης, είναι πολλοί απ' αυτούς τους ανθρώπους οι οποίοι οικειοποιούνται την τέχνη και δημιουργούν χώρους πιο απαγορευτικούς για το ευρύ κοινό. Αυτό, για παράδειγμα, δημιουργείται συχνά μέσα από την εμπορικότητα.

Η σχέση του Κύπριου αστού με την τέχνη είναι η κτητικότητα. Είναι το να αποκτήσει το έργο τέχνης. Αυτό, σαν χαρακτηριστικό στην τέχνη τα τελευταία χρόνια, εμποδίζει τους πολλούς να νιώθουν ότι έχουν πρόσβαση. Όταν κάνουμε εκθέσεις, οι γκαλερί είναι οι μόνοι χώροι που δεν έχουν είσοδο. Όμως η έντονη σκέψη ότι μια γκαλερί είναι εμπορική και ότι για να μπεις μέσα πρέπει να αγοράσεις, δυστυχώς επισκίασε όλο το υπόλοιπο, το οποίο είναι ότι 'μπαίνω, βλέπω, χαίρομαι, κρατώ εκείνο που θέλω ή απορρίπτω εκείνο που θέλω, και συνεχίζω τη ζωή μου'.

Νομίζω πως αδικούμε τους καλλιτέχνες με το να νιώθουμε ότι εκείνοι δημιουργούν αυτές τις συνθήκες. Οι καλλιτέχνες είναι σε μια εξαιρετικά μεγάλη γενναιοδωρία στο να κατασκευάζουν έργα χωρίς να έχουν πρόσβαση στην υλικότητα.

Δεν δουλεύουμε μόνο με αναθέσεις, για να δημιουργήσουμε έργα τα οποία θα αγοραστούν και θα καταλήξουν κάπου. Μπαίνουμε στα εργαστήριά μας, δουλεύουμε προκειμένου η επισκεψιμότητα ενός επιμελητή ή μιας πρότασης να επιτρέπει τη δεδομένη στιγμή να βγάλουμε τη δουλειά μας προς τα έξω. Ζούμε από τη δουλειά μας όσο μπορούμε. Περισσότερο ζούμε από παράλληλες δουλειές, που εφευρίσκουμε κάθε φορά προκειμένου να κάνουμε την επιθυμία μας δυνατή.

Η ανάγκη μας απέναντι στο κράτος, απέναντι στο σύστημα, είναι να ανοίγει τις γέφυρες προσβασιμότητας που μπορεί να είναι ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης όπως συζητείται τώρα, μπορεί να είναι η ανάπτυξη της παιδείας από την παιδική ηλικία και η εκτίμηση απέναντι στον καλλιτέχνη. Ο καλλιτέχνης είναι εκτός πρωτοκόλλου σ' αυτόν τον τόπο. Δεν θα τον δεις σε καμία "επίσημη" τελετή να αποτελεί κομμάτι της. Πολύ σπάνια βλέπουμε καλλιτέχνες σε επιτροπές, ποτέ δεν είδαμε καλλιτέχνη υπουργό, σπάνια βλέπουμε βουλευτές. Όλοι αυτοί είναι μικροί σχολιασμοί στο πόσο στα σοβαρά παίρνουμε την τέχνη.

Γιατί θεωρείτε πως οι καλλιτέχνες στην Κύπρο δεν έχουν τη θέση που τους αξίζει στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο;

Γιατί κανένα σύστημα μέχρι τώρα δεν δούλεψε υπέρ του πολιτισμού. Δεν έκανε χρήση του πολιτισμού για τις αξίες του. Οι εκθέσεις γίνονται επετειακά, είναι εντελώς περιστασιακές. Δεν υπάρχει καθημερινή εκδήλωση ενδιαφέροντος. Οπότε η σχέση μας με τον πολιτισμό είναι ακόμη ερασιτεχνική. Δεν θεωρούμε ότι είναι μια κατάσταση που χρειαζόμαστε σχεδόν όπως το νερό.

Σε άλλους τόπους αυτή τη στιγμή -γιατί όλη η Ευρώπη περνά από μια κρίση- η τέχνη είναι εργαλείο για την ανύψωση του ηθικού των ανθρώπων, γιατί μέσα από την τέχνη προσπαθούν να μην τρελαθεί ο κόσμος. Σε μας, σε σχέση με την κρίση, η τέχνη θεωρείται ακόμη πιο απαγορευτική γιατί έχει συνδεθεί μόνο με την αγορά. Το σύστημα όμως υπεισέρχεται για να προσφέρει ακριβώς το αντίστροφο: εγώ, ως κράτος, επενδύω στην τέχνη για να την προσφέρω στον κόσμο και να τον βοηθήσω να ζήσει καλύτερα.

Παρατηρείται πάντως κάποια κινητικότητα στον ευρύτερο χώρο των τεχνών, παρά την κρίση.

Είναι μέσα από ομάδες πρωτοποριακές, από δικές τους πρωτοβουλίες που βλέπουμε να συμβαίνουν πράγματα, ακριβώς γιατί οι νέοι άνθρωποι έχουν επισημάνει τη σημασία όλων αυτών των πραγμάτων. Περάσαμε από την περίοδο που επηρεαζόμαστε από τους γονείς ότι τα καλλιτεχνικά επαγγέλματα δεν μας βοηθούν να ζήσουμε βιοποριστικά και ίσως μέσα από αυτόν τον γενικό εξευτελισμό απέναντι σε αξίες στις οποίες δώσαμε πολλή σημασία, όπως ήταν ο τραπεζικός και ο νομικός τομέας, οι άνθρωποι να ακολουθούν σπουδές των τεχνών με πολύ λιγότερο φόβο.

Και έτσι επιστρέφοντας πίσω, δεν τους τρομάζει αυτή η δυσκολία γιατί έτσι κι αλλιώς ολόκληρος ο τόπος δυσκολεύεται. Είναι κάτι εξαιρετικά συγκινητικό, ακριβώς με πόση γενναιοδωρία όλοι αυτοί οι άνθρωποι δουλεύουν και στο θέατρο και στη μουσική και στα εικαστικά. Λέω γενναιοδωρία και επιμένω, γιατί βγάζουν πρώτα την ψυχή τους και το βιοποριστικό καλύπτεται παράλληλα σχεδόν τυχαία. Όμως, αν δεν συντηρήσουμε τη φλόγα που αναπτύσσεται τώρα, θα τη χάσουμε. Γι' αυτό τα πράγματα είναι επείγοντα. Τώρα που υπάρχει, πρέπει να τη συντηρήσουμε. Εξαρτάται από εμάς: να μην κουράσουμε αυτούς τους ανθρώπους, να μην τους εξαντλήσουμε, είναι ευθύνη μας. Είναι ευθύνη της πολιτείας να σπεύσει τη δεδομένη στιγμή, που έχει αυτή την ποιότητα, να την κρατήσει.

Η έννοια του διαφορετικού

Πώς βλέπετε τη δική σας παρέμβαση στον χώρο σε σχέση με προηγούμενες παρεμβάσεις στο Αρχαιολογικό Μουσείο;

Είναι μια συνέχεια. Εν προκειμένω, το μουσείο κάνει ένα βήμα παραπάνω γιατί ξανοίγεται σε όλους του τους χώρους. Ενώ δηλαδή περιορίζει την περιοδική του έκθεση σε έναν χώρο συγκεκριμένο, εδώ κάνει ένα βήμα τολμηρό γιατί ανοίγει όλο το μουσείο σε μια σύγχρονη παρέμβαση, φέρνοντας την έννοια του διαφορετικού να είναι επιτρεπτή, μέσα από παράλληλες σκέψεις για το τι μπορεί να σημαίνει στον χώρο μας αυτό το πράγμα, αυτή τη στιγμή. Διάβαζα το τελευταίο βιβλίο του [Χρήστου] Χωμενίδη, "Νίκη", που λέει ότι αριστερά είναι η έννοια του να μπαίνεις στη θέση του άλλου. Τη βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρουσα γιατί ακριβώς το ενδιαφέρον τού να φέρνεις διαφορετικά πράγματα σε επαφή μεταξύ τους είναι το πώς επιτρέπεις την έννοια του να μπαίνεις γενικά στη θέση του άλλου. Νομίζω ότι η χειρονομία αυτή επιφέρει, για έναν επισκέπτη που το ψάχνει, προσβάσεις σε έννοιες τέτοιου είδους.

Αυτές οι παρεμβάσεις σε μουσεία πραγματοποιούνται και στον διεθνή χώρο. Μπορούν να ενταχθούν σε ένα γενικό πλαίσιο;

Ο κυπριακός χώρος έχει ιδιαίτερες ανάγκες τις οποίες αξίζει τον κόπο ένας μελετητής να προσεγγίσει. Δηλαδή, ανήκουμε πια στην Ευρώπη αλλά δυστυχώς -για τους λόγους που είπαμε προηγουμένως για τη σχέση μας με τον πολιτισμό- πολλά πράγματα είναι ακροβασίες γιατί δεν είναι θεσμοί.

Η έκθεση εδώ δεν είναι θεσμός αλλά προέκυψε μέσα από την προσπάθεια κάποιων ανθρώπων. Μακάρι να γίνει θεσμός, αλλά θα γίνει μόνο όταν έρθει το κράτος να τη στηρίξει οικονομικά. Μιλάμε για μια έκθεση που έγινε με μηδέν προϋπολογισμό, με απειροελάχιστα πράγματα μέσα από την προσπάθεια όλων να δούμε τη σημασία της αναγκαιότητάς της και τη συνύπαρξη των έργων.

Όμως, για να γίνει θεσμός και να μπορέσουν να έρθουν άνθρωποι που να είναι σε θέση να αναπτύξουν τέτοιου είδους προτάσεις, πρέπει το κράτος να επενδύσει. Η διαφορά σε σχέση με άλλες χώρες είναι ότι εκεί είναι θεσμοί.

Το κράτος έχει τα κονδύλια του που διατίθενται στα μουσεία για να γίνονται τέτοιου είδους εκδηλώσεις. Όταν λέω ότι το σύστημα επείγει να συμμετέχει σε αυτά τα πράγματα, είναι ακριβώς επειδή μόνο το σύστημα μπορεί να τα κάνει θεσμούς. Αν περιοριστούμε στην πρωτοβουλία του καθενός, καθιστούμε αυτές τις εκδηλώσεις απαγορευτικές σε μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων που κι αυτοί έχουν να μας πουν νέα πράγματα. Είναι εκεί που επενδύεις στους νέους σου. Πώς; Με το να τους παρέχεις πρόσβαση σε νέους θεσμούς. Επείγει να εγκαθιδρύσουμε θεσμούς στους διάφορους χώρους.

Ο ιστορικός τέχνης Ρόμπιν Κόρμακ αναφέρει ότι η αρχαιολογία μελετά το πώς ζούσαν οι άνθρωποι στην καθημερινότητά τους ενώ η ιστορία της τέχνης αποκαλύπτει τη σκέψη και τη φιλοσοφία τής κάθε κοινωνίας. Πώς βρίσκει αντίκρισμα η σκέψη του σε αυτή την έκθεση;

Υιοθετώ αυτή την άποψη, είναι εξαιρετικά καίρια. Γι' αυτό επιμένω από την αρχή της προσπάθειάς μου γι' αυτή τη "συγκατοίκηση" ότι δεν πρόκειται για όμοια πράγματα. Τα αρχαία αντικείμενα έχουν, ακριβώς, τη μαγεία της αμεσότητας απέναντι σε μια καθημερινότητα. Της άμεσης ανάγκης τού να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένους σκοπούς της ζωής τους. Η σύγχρονη τέχνη ακριβώς εμπεριέχει ως πρώτιστο ενδιαφέρον τη σχέση μας με τη σκέψη, μας φέρνει κοντά στη σκέψη, τη χρειαζόμαστε για να σκεφτούμε, για αυτό είναι επείγουσα ανάγκη. Τη χρειαζόμαστε για να νιώσουμε συναισθηματικά καλυμμένοι -όχι ωραία, μπορεί και εξαιρετικά δύσκολα- αλλά για να καλύψουμε κομμάτια της ζωής μας που δεν μπορούμε να σχολιάσουμε με άλλον τρόπο. Μια συγκατοίκηση των πραγμάτων επιτρέπει ακριβώς τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ σκέψης και καθημερινότητας. Θεωρώ ότι αν κατάφερε η εγκατάσταση αυτή στο μουσείο να κάνει έναν υπαινιγμό στο ελάχιστο, της σημασίας συνύπαρξης των δύο, είναι επιτυχής, γιατί πιθανώς να είναι το μόνο της ενδιαφέρον. Δεν ήρθα στο μουσείο για να δείξω τα έργα μου. Γι' αυτό μού επιτράπηκε να τα καλύψω κιόλας. Ήρθα να ενεργοποιήσω με τον τρόπο μου το κομμάτι αυτό της σκέψης που επιβάλλεται να έχει ο καθένας μας απέναντι στην καθημερινότητα, την οποία το μουσείο μάς παρουσιάζει στο μεγαλείο της.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ©ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ | ΠΑΡΑΘΥΡΟ

ΠΑΡΑΘΥΡΟ | ΠΟΛΙΤΗΣ