Συνέντευξη στη Χρύστα Ντζάνη

Επιστρέφοντας σιγά-σιγά στο μυθιστόρημα που εγκατέλειψε τη μέρα που διαγνώστηκε με καρκίνο, η Σοφία Νικολαΐδου μιλά στο «Παράθυρο» για την εμπειρία της, η οποία τελικά την έκανε πιο χαρούμενο άνθρωπο, και για την εξάμηνη μάχη με τον καρκίνο, τον οποίο χαρακτηρίζει ως «πόλεμο με το σώμα»

Τον Σεπτέμβριο του 2014, η Σοφία Νικολαΐδου, μια από τις εξέχουσες μορφές της νεοελληνικής πεζογραφίας, διαγνώστηκε με καρκίνο του μαστού. Τρέφοντας πίστη, όπως συχνά επαναλαμβάνει, στη Δυτική ιατρική, οργάνωσε ανάλογα τη ζωή της τους επόμενους μήνες: έτρεξε για τις εξετάσεις, έλαβε αναρρωτική άδεια και ξεκίνησε σχεδόν αμέσως τις θεραπείες. Και για όλα τα παραπάνω κρατούσε σημειώσεις από την πρώτη στιγμή, οι οποίες λίγους μήνες μετά μετουσιώθηκαν στο βιβλίο «Καλά και σήμερα», το οποίο κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Πρόκειται για ένα βιβλίο γενναίο, που αντιμετωπίζει τον καρκίνο χωρίς υπεκφυγές και παραφράσεις, και εξηγεί και στον πιο αδαή αναγνώστη τι είναι ο καρκίνος και πόσο επώδυνη είναι η θεραπεία του. Επιστρέφοντας σιγά-σιγά στο μυθιστόρημα που εγκατέλειψε την ίδια μέρα που έλαβε τη διάγνωση, η Σοφία Νικολαΐδου μιλά στο «Παράθυρο» για την εμπειρία, η οποία τελικά την έκανε πιο χαρούμενο άνθρωπο. Για την εξάμηνη μάχη με τον καρκίνο, που χαρακτηρίζει ως «πόλεμο με το σώμα». «Το συγκεκριμένο ημερολόγιο μπορεί να διαβαστεί και ως ανταπόκριση από την εμπόλεμη ζώνη της αρρώστιας», σημειώνει, καθώς οι λέξεις τής πρόσφεραν σε αυτούς τους έξι μήνες ένα πολύτιμο πολεμοφόδιο. «Είμαι συγγραφέας. Με τον καρκίνο έκανα αυτό που ξέρω να κάνω: τον κάθισα απέναντι, τον κοίταξα στα μάτια, τον έβαλα σε λέξεις – κι ύστερα πήγα παρακάτω».

Τελικά, «γιατί στο συλλογικό φαντασιακό έχουν τόσο βαθιές ρίζες η ντροπή και η συγκάλυψη;». Γιατί δεν λέμε τον καρκίνο με το όνομά του, αλλά επιλέγουμε περιφράσεις χωρίς να τον κατονομάζουμε, όπως «επάρατη νόσος», «κακιά αρρώστια» κ.λπ.;

Δεν ξέρω. Όσο βρισκόμουν έξω από τον χορό δεν μπορούσα να φανταστώ το μέγεθος της σιωπής και της συγκάλυψης που περιβάλλει τη συγκεκριμένη ασθένεια. Στη διάρκεια της χημειοθεραπείας, έτυχε αρκετές φορές να χτυπήσει τηλέφωνο σε διπλανό σεπαρέ και να ακούσω τη φράση «πάρε μετά, είμαι σε σύσκεψη». Όσο με αφορά, φρόντισα να ξεμπερδέψω πολύ νωρίς –από την πρώτη μέρα– με τη λέξη. Στο κάτω-κάτω, αν δεν την έλεγα εγώ, θα την έλεγαν οι άλλοι πίσω από την πλάτη μου. Ο ασθενής έχει να αντιμετωπίσει χιλιάδες πράγματα, έχει πρωτίστως να τα βγάλει πέρα, δεν μπορεί να παλεύει με λέξεις, δοξασίες και προκαταλήψεις.

 Τι αφήνει στη ζωή η εμπειρία της διάγνωσης και της θεραπείας του καρκίνου;

Αυτό που χάνει κανείς είναι η (παιδική αλλά παντοδύναμη) αίσθηση της αθανασίας, νομίζω. Ο ασθενής που νόσησε δεν θα ξανακοιμηθεί ήσυχος. Φυσικά, υπάρχει και η θετική πλευρά: νιώθεις τις στιγμές στη διαπασών. Θα ακουστεί παράξενο: τώρα είμαι πιο χαρούμενος άνθρωπος. Ο καρκίνος, όπως κάθε οριακή εμπειρία, πετάει στα σκουπίδια τους καθωσπρεπισμούς και τα ψέματα. Όταν κρίνεται η ζωή και ο θάνατος, συνειδητοποιούμε, για άλλη μία φορά, τι είναι σημαντικό και τι όχι. Δεν έχουμε χρόνο για βλακείες.

 Είστε συγγραφέας και το γράψιμο ήταν η διέξοδός σας σε αυτή τη δοκιμασία. Τι προτείνετε σε μια ασθενή που δεν έχει αυτή την ιδιότητα;

Κάθε ασθενής περνάει την ασθένεια και τη θεραπεία με τον δικό του τρόπο. Το μόνο που έχω να πω, λοιπόν, είναι αυτό που θα λέγαμε όλοι: οι άνθρωποί μας είναι οι περιουσία μας. Οι φίλοι είναι φάρμακο. Μια βόλτα, ένα χάδι, λίγος ήλιος στο πρόσωπο πολύ συχνά είναι το καλύτερο αναλγητικό.

 Στο βιβλίο αναφέρεστε σε ασθενείς που θυμούνται τη χημειοθεραπεία σαν κάτι άσχημο, που όμως πέρασε – το οποίο τότε για σας φάνταζε βουνό. Η δική σας αφήγηση τελειώνει με την ολοκλήρωση της χημειοθεραπείας. Πώς τη θυμάστε τώρα που ο σωματικός πόνος από τα φάρμακα και τα τρυπήματα δεν υπάρχει;

Ακόμα θυμάμαι τη φράση που μου είχε πει μια φίλη μου: «Σοφία, τώρα περνάει από πάνω σου νταλίκα, όμως θα έρθει η στιγμή που θα τελειώσει, θα το αφήσεις πίσω σου, δεν θα θυμάσαι». Πράγματι, όλα περνάνε. Τα αφήνουμε πίσω μας. Είναι απίστευτη η δύναμη που κρύβει το ανθρώπινο σώμα. Αντέχει περισσότερο απ’ όσο μπορούμε να φανταστούμε. Και κάνει μια φυσική κίνηση, μια απλωτή, για να βγει στο φως.

Ξεπερνιέται ποτέ ο φόβος του «7%»;

Δεν είναι φόβος, είναι κάτι πιο σύνθετο, πολυπαραγοντικό, που σχετίζεται με το σκληρό προνόμιο που έχει ένας ασθενής να ακούει τον γιατρό απέναντί του να εκστομίζει το ποσοστό θανάτου που τον αφορά. Ένα είδος τοίχου υψώνεται μπροστά σου εκείνη τη στιγμή. Αυτό που καταλαβαίνει κανείς εκ των υστέρων, όταν καταλαγιάζει ο κουρνιαχτός της αρρώστιας, είναι πως η ζωή αποτελεί δώρο. Κανείς δεν μας χρωστάει, κανείς δεν μας υποσχέθηκε χρόνια ζωής. Αυτό το ποσοστό πάντα θα καμπανίζει στο πίσω μέρος του μυαλού, θα επανέρχεται στα δύσκολα. Αλλά ίσως γι’ αυτό οι χαρές είναι πιο τρανταχτές μετά.

Γιατί, απ’ όλες τις αρρώστιες, μας τρομάζει περισσότερο ο καρκίνος;

Θα σας μιλήσω για τον καρκίνο του μαστού, που είναι κάτι που ξέρω. Αυτός ο καρκίνος χτυπάει τη γυναικεία υπόσταση σε κάθε συμβολικό επίπεδο: στήθος, μαλλιά, φρύδια, ματόκλαδα. Όσο και να καμουφλάρεται η γυναίκα που πάσχει, την περίοδο της χημειοθεραπείας κοιτάει τον εαυτό της στον καθρέφτη και βλέπει ένα άλιεν. Είναι σαν κάποιος να της έγραψε τη λέξη «καρκίνος» με λεπίδι στο μέτωπο. Δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμο όλο αυτό – ή, δεν είναι για όλους. Στο συλλογικό φαντασιακό η λέξη έχει συνδεθεί με τον πόνο, την ταλαιπωρία, τον θάνατο. Μπορεί να μην ισχύει πλέον κάτι τέτοιο, αλλά οι λέξεις φέρουν ιστορία, συναισθηματικό φορτίο, κουβαλούν δοξασίες. Δύσκολα τα ξεφορτώνεται ένας πολιτισμός τέτοια πράγματα. Χρειάζεται ενημέρωση, ανοιχτό μυαλό και δουλειά.

Έχω την εντύπωση πως για τον καρκίνο του μαστού υπάρχουν οι καλύτερα οργανωμένες ομάδες ασθενών, που προωθούν δυναμικά τα αιτήματά τους, και μοιάζουν να τις ενώνει κάτι σπάνιο. Γιατί πιστεύετε πως συμβαίνει αυτό; Τι το ιδιαίτερο έχουν οι γυναίκες με καρκίνο του μαστού;

Περνούν μια ασθένεια που σημαδεύει το σώμα: η μαστεκτομή αφαιρεί από τη γυναίκα το στήθος, που είναι το σύμβολο του φύλου και της σεξουαλικότητας. Η χημειοθεραπεία δοκιμάζει τις ανθρώπινες αντοχές. Οι ασθενείς επιβιώνουν μετά από μια ανεξίτηλη περιπέτεια και βγαίνουν καινούργιες από τη δοκιμασία. Με περισσότερη φόρα για ζωή. Όταν έχεις δει το βαθύ σκοτάδι, το φως μετά είναι τροπαιοφόρο και εκτυφλωτικό.

 Ποιο ήταν το πιο όμορφο πράγμα που σας συνέβη σ’ αυτούς τους έξι μήνες;

Τα πολλά κιλά αγάπης που δέχτηκα από τους δικούς μου ανθρώπους, τους φίλους μου, τους μαθητές. Έφτιαξαν ένα δίχτυ προστασίας.

 Σας άλλαξε ο καρκίνος; Πώς;

Όπως σας είπα, με έκανε πιο χαρούμενο άνθρωπο. Μεγάλη προίκα.

 Είναι το πρώτο σας βιβλίο σε αυτή τη μορφή – την ημερολογιακή. Η αλλαγή στη ζωή έφερε και αλλαγή στη γραφή, ή απλώς ταίριαζε στην περίσταση;

Όταν αλλάζει η ζωή, αλλάζει και το βλέμμα στα πράγματα. Συνεπώς, αλλάζει και η γραφή. Είμαι συγγραφέας. Με τον καρκίνο έκανα αυτό που ξέρω να κάνω: τον κάθισα απέναντι, τον κοίταξα στα μάτια, τον έβαλα σε λέξεις – κι ύστερα πήγα παρακάτω. Ξέρετε, καλές οι λέξεις όταν τις χρησιμοποιούμε για τη μυθοπλασία, αλλά το μέγα ερώτημα είναι τι κάνουν όταν συγκρούονται με την πραγματικότητα. Μπορούν να παρηγορήσουν; Έχουν τη δύναμη να περιγράψουν ένα αληθινό ζόρι; Για μένα, ο καρκίνος ήταν το ισχυρότερο κρας τεστ για τις λέξεις. Και να σας πω κάτι; Στα δύσκολα οι λέξεις με κράτησαν, δεν με πρόδωσαν.

 Γιατί και πώς γίνεται λογοτεχνία η καταγραφή μιας προσωπικής εμπειρίας με τη μορφή ημερολογιακών σημειώσεων;

Για μένα, αυτό ήταν μια φυσική συγγραφική κίνηση. Η πρώτη σκέψη. Ο τρόπος να κοιτάξω τι μου συμβαίνει, να το κατανοήσω, να το καταπιώ. Από κει και πέρα, όταν η πραγματικότητα γίνεται αφήγηση, όταν τα συμβάντα αποκτούν πλοκή, τότε η ιστορία μάς αφορά όλους. Γιατί αυτή είναι η ανθρώπινη κατάσταση: παθαίνουμε, μαθαίνουμε, προχωράμε.

 Η επιλογή σας να δημοσιοποιήσετε την καθημερινή εμπειρία του καρκίνου ξένισε ορισμένους. Είναι «νόμιμο» το δικαίωμα, κατά τη γνώμη σας, ενός λογοτέχνη να «πουλάει» τις προσωπικές του στιγμές;

Δεν θα επικαλεστώ τα ημερολόγια του Σεφέρη και εκατοντάδων άλλων λογοτεχνών, σημαντικών ή λιγότερο σημαντικών, ανά τον κόσμο, που αποτελούν αναπόσπαστο και σημαντικό κομμάτι του έργου τους. Θα εστιάσω στην ουσία του πράγματος, αντιστρέφοντας το ερώτημα: θα κάνατε την ίδια ερώτηση στην Άννα Φρανκ ή στους ατελείωτους στρατιώτες (του Α΄, του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ή όποιου πολέμου) που έγραψαν και δημοσίευσαν τα ημερολόγιά τους; Υποθέτω πως δεν θα τολμούσατε. Ο καρκίνος και η χημειοθεραπεία είναι πόλεμος με το σώμα. Το συγκεκριμένο ημερολόγιο μπορεί να διαβαστεί και ως ανταπόκριση από την εμπόλεμη ζώνη της αρρώστιας.

 Όταν γράφατε, σκεφτόσασταν τη λογοτεχνία ή την ασθένεια; 

Η ερώτησή σας προϋποθέτει ότι η ζωή (και η ασθένεια) μπαίνουν σε κουτάκια. Δεν ζω και δεν γράφω με αυτόν τον τρόπο. Στη λογοτεχνία, όπως και στη ζωή, όταν σκέφτεσαι και δουλεύεις με κουτάκια έχεις χάσει το παιχνίδι.

 Σε τι μοτίβο θα είναι το επόμενο βιβλίο σας;

Σιγά-σιγά επιστρέφω στο μυθιστόρημα, που εγκατέλειψα τη μέρα που έλαβα τη διάγνωση και αποφάσισα να κρατήσω ημερολόγιο. Το τρίτο κομμάτι της τριλογίας μου (έχουν προηγηθεί το «Απόψε δεν έχουμε φίλους» και το «Χορεύουν οι ελέφαντες»). Μελετώ, κρατώ σημειώσεις, δοκιμάζω ξανά τις λέξεις μου. Τη δύναμη, την αντοχή, τα πετάγματά τους.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Ελισάβετ Μωράκη / kathimerini.gr