Συνέντευξη στη Χριστίνα Λάμπρου

Μια σειρά από "ασκήσεις κριτικής" συνθέτει η Ελένη Καμμά στο ντοκιμαντέρ με τίτλο "Yar bana bir eglence. Notes on parrhesia". Το ντοκιμαντέρ έκανε χτες πρεμιέρα στο Βερολίνο, ενώ το υλικό της ταινίας παρουσιάστηκε σε μια σειρά από εκθέσεις, την τελευταία από τις οποίες είδαμε στη Λευκωσία τον Δεκέμβριο.

Το ντοκιμαντέρ "Yar bana bir eglence. Notes on parrhesia" κτίζεται μέσα από μια συρραφή από "επεισόδια", που εξετάζουν την εκφορά κριτικού λόγου στον δημόσιο χώρο. Ακολουθώντας τον Καραγκιόζη, ο οποίος "λέει αυτό που θέλει ο κόσμος να ακούσει και αυτό που θέλει ο κόσμος να πει" και απολαμβάνει σπάνια ελευθερία του λόγου στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η αφήγηση περνά από τη σύγχρονη Τουρκία, τις διαδηλώσεις στο πάρκο Γκεζί το 2013, τη σύγχρονη Ελλάδα και την Κύπρο. "Πρόκειται για μια απόπειρα αφήγησης ενός περίπλοκου συστήματος συνύπαρξης αρχειακού υλικού, ιστορικών εικόνων, συνεντεύξεων, καταγραφών θεατρικής περφόρμανς, ντοκιμαντέρ, ανακατασκευών" εξηγεί η ίδια για το δημιουργικό ντοκιμαντέρ, το οποίο έκανε πρεμιέρα χτες στο πλαίσιο της Transmediale, στο Βερολίνο. "Διάλεξα συνειδητά τη φόρμα του φιλμ για να μπορώ να απευθυνθώ σ' ένα ευρύτερο κοινό. Το φιλμ ως μέσο μπορεί να ταξιδέψει μ' ευκολία. Επίσης επέλεξα αυτή την υβριδική μορφή γιατί παρότι οι συνδετικοί κρίκοι μεταξύ των διαφορετικών επεισοδίων υπάρχουν και είναι εμφανείς, δεν υπακούουν ωστόσο σε μια γραμμική αφήγηση. Ταυτόχρονα, η υβριδική αυτή μορφή μου επιτρέπει να προσεγγίσω ιστορικές εξελίξεις και αφηγήσεις εντός σύγχρονων κρατών της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συγκεκριμένα Ελλάδας, Κύπρου, Τουρκίας ως θραύσματα μιας ευρύτερης ημι-ξεχασμένης, ημι-επινοημένης αφήγησης.»

Παρουσιάσατε μέρη του ντοκιμαντέρ ως "σημειώσεις" σε εκθέσεις - μία από τις οποίες ήταν αυτή που είδαμε στη Λευκωσία. Πόσο σημαντική είναι για σας η διαδικασία ως μέρος του έργου;

"Σας ευχαριστώ για την ερώτηση. Η διαδικασία είναι όντως για μένα πολύ σημαντική, στην ουσία θεωρώ τα αυτόνομα έργα ως στιγμές συμπύκνωσης αυτής ακριβώς της διαδικασίας. Η διαδικασία είναι εξίσου πολύτιμη και απαραίτητη με τις στιγμές συμπύκνωσης, το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο. Ειδικά τα τελευταία χρόνια και συγκεκριμένα από το 2008 και μετά, που δουλεύω κυρίως με site-specific πρότζεκτ, απαιτείται χρόνος για την ολοκλήρωσή τους, κατά μέσο όρο έχω διαπιστώσει μια διάρκεια δυόμιση χρόνων από την αρχική σύλληψη μέχρι την ολοκλήρωση του πρότζεκτ. Αντιμετωπίζω κάθε πρότζεκτ σαν ένα νέο ερευνητικό ταξίδι και δεν φοβάμαι να του δώσω τον χρόνο που απαιτείται για τη διαδικασία ολοκλήρωσής του".

Ποια είναι η θέση του δικού σας έργου σε σχέση με το κοινό και τον δημόσιο λόγο;

"Θεωρώ ότι το έργο μου συνεισφέρει στη συζήτηση για τα κοινά και στην παρότρυνση για έκφραση ενός δημόσιου λόγου από τους πολίτες. Πιο συγκεκριμένα, η θέση που μ' ενδιαφέρει είναι η ενθάρρυνση ενός χώρου ελεύθερης σκέψης και φυσικής συνύπαρξης μέσω της χρήσης του χιούμορ και της δημιουργικής φαντασίας, εν αντιθέσει με όλους τους ελεγχόμενους ψηφιακούς, μιντιακούς κι αστικούς χώρους της καθημερινότητάς μας".

Κεντρική έννοια του έργου είναι η "παρρησία". Ποια είναι η θέση της έννοιας αυτής στο δικό σας έργο;

"Νομίζω ότι η έννοια της παρρησίας είναι εγγενής σε κάθε καλλιτεχνική παραγωγή υπό την έννοια του θάρρους διατύπωσης μιας προσωπικής αλήθειας κι έκθεσης μιας υποκειμενικής οπτικής σε δημόσια θέα, μέσω της καλλιτεχνικής φόρμας, που ο καλλιτέχνης επιλέγει και κατ' επέκταση προτείνει. Η εξέταση της έννοιας της "παρρησίας" ως το αντικείμενο της έρευνάς μου, δηλαδή η προσέγγιση της παρρησίας μέσα από το χιούμορ και σε σχέση με τη συμμετοχή στα κοινά είναι κάτι που συνέβη, δεν το επεδίωξα. Η έννοια αυτή μπήκε ενεργά στη ζωή μου το 2013, με αφορμή την παραμονή μου στην Κωνσταντινούπολη εκείνη την άνοιξη και το καλοκαίρι. Έκανα ένα residency για να διερευνήσω τον Καραγκιόζη σαν ιστορικό μέσο διασκέδασης, κάτι που συνέπεσε με τις δημιουργικές διαμαρτυρίες και τα επεισόδια στο πάρκο Γκεζί. Εκεί διαπίστωσα ιδίοις όμμασι πως τα ίδια χιουμοριστικά μέσα που χρησιμοποιούνται στον Καραγκιόζη, τα λογοπαίγνια, η χρήση του παραλόγου, η αντίσταση μέσω της χιουμοριστικής γλώσσας χρησιμοποιούνταν και στο πάρκο από τους νέους ανθρώπους, που αντιστέκονταν με πολύ θάρρος και χιούμορ στο πολιτικό κατεστημένο. Παρότι θεωρώ ότι με την ολοκλήρωση αυτού του φιλμ ολοκληρώθηκε και η συγκεκριμένη ενότητα, εξακολουθεί να με απασχολεί με ποιους τρόπους η πολιτική διάσταση της παρρησίας μπορεί να συναντηθεί με την καλλιτεχνική διαδικασία. Μόλις ξεκίνησα ένα διδακτορικό επί του θέματος, οπότε προβλέπεται ότι η σημασία της έννοιας αυτής για το έργο μου θα παραμείνει κρίσιμη για τα επόμενα χρόνια".

Παρουσιάζετε τον μπερντέ του Καραγκιόζη σαν μια συμβολική μεμβράνη για το "ανάμεσα", που μοιάζει να είναι ο χώρος όπου μπορεί να εκφραστεί η κριτική και η αντίσταση. Με ποιον τρόπο σας ενδιαφέρει ο ενδιάμεσος χώρος;

"Ο ενδιάμεσος χώρος είναι μια έννοια που με απασχολεί σταθερά και ποικιλοτρόπως από το 2006. Πιο συγκεκριμένα, θέλω εδώ εν συντομία ν' αναφερθώ στον ενδιάμεσο χώρο όπως ορίζεται από την Elizabeth Grosz στο βιβλίο της "Architecture from the Outside". Σύμφωνα με την Grosz, ο ενδιάμεσος χώρος είναι αυτό που δεν είναι χώρος, ούτε έχει δική του ταυτότητα, αλλά εντός του οποίου το μοίρασμα του λόγου μπορεί να λάβει χώρα, καθώς δεν υπόκειται σε προκαθορισμένες ιεραρχίες και σταθερές ταυτότητες. Μ' ενδιαφέρει λοιπόν ο ενδιάμεσος χώρος γιατί περικλείει εντός του τις μεγαλύτερες πιθανότητες μετασχηματισμού και αλλαγής, κατά συνέπεια και ελευθερίας έκφρασης και σκέψης".

Προτείνετε τη φιγούρα του Καραγκιόζη ως συμβολική μιας τακτικής αντίστασης προς τη δύναμη του κατεστημένου. Είναι παράλληλα μια φιγούρα ενδιάμεση και συχνά διαφιλονικούμενη ως προς την "εθνική παράδοση" στην οποία ανήκει (κάπως όπως ο καφές "ελληνικός" ή "τούρκικος..."). Θα μπορούσε κάποιος να δει ένα ενδιαφέρον παράδοξο με τον Καραγκιόζη: την ίδια στιγμή που παρουσιάζεται περήφανα ως μέρος παραδόσεων και κυρίαρχων αφηγήσεων, είναι αυτός που τις υποσκάπτει. Πώς χειριστήκατε αυτή την πτυχή του Καραγκιόζη στο ντοκιμαντέρ, που τοποθετείται στην Τουρκία, την Ελλάδα και την Κύπρο;

"Ναι, πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Ο Καραγκιόζης σαν φιγούρα ανήκει ξεκάθαρα κατά την άποψή μου στην Οθωμανική παράδοση, τότε που διαφορετικές εθνότητες συμβίωναν παρά τις διαφορετικότητές τους στην πρώην αυτοκρατορία. Υπό αυτή την έννοια έχω την εντύπωση πως ο Καραγκιόζης λειτουργούσε σαν καταλύτης για την δημιουργία ενός ενδιάμεσου χώρου όπου το μοίρασμα του λόγου, στο οποίο αναφέρθηκα παραπάνω, μπορούσε να λάβει χώρα. Εξάλλου δεν είναι τυχαίο ότι ο Καραγκιόζης βασιζόταν σε μια τυπολογία φιγούρων που συμπύκνωναν τα εθνικά χαρακτηριστικά για τον κάθε τύπο και μπορούσε να προκαλέσει το γέλιο μέσα από τη διακωμώδηση των διαφορετικών εθνικών χαρακτηριστικών της κάθε κοινότητας, του Έλληνα, του εβραίου, του τύπου από τη Μαύρη Θάλασσα, του Αλβανού κ.λ.π. Αυτή ήταν και η δύναμη του θεάματος, οι διαφορετικές εθνότητες γελούσαν ο καθένας με τον άλλον και όλοι μεταξύ τους. Κι αυτό ενθάρρυνε την αποδοχή της διαφορετικότητας. Εδώ βέβαια αναφέρομαι στην περίοδο ακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με την πτώση και τον κατακερματισμό της αυτοκρατορίας προκύπτει η ανάγκη δημιουργίας των νέων εθνικών αφηγήσεων των ανεξάρτητων νέων εθνών κρατών, κάτι που συνάδει με τις εθνικές παραδόσεις του "ελληνικού, "τούρκικου" κ.λ.π. Ως προς το παράδοξο στο οποίο αναφέρεστε, και θα συμφωνήσω μαζί σας, η γνώμη μου είναι πως αυτό ακριβώς το παράδοξο εκφράζεται μέσω του Καραγκιόζη επειδή προϋπάρχει ήδη στις συνθήκες και τους μύθους κατασκευής των νέων εθνών κρατών της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Καραγκιόζης χτυπάει το κατεστημένο, καθρεφτίζει τη σύγχυση και το ψέμα μιας κοινωνίας, είναι απέναντι στα κακώς κείμενα, η στάση του όμως απέναντι στην παράδοση του ίδιου του μέσου παραμένει σταθερή, παραμένει πάντα μια αρχέγονη μορφή, που μπορούμε να εντοπίσουμε στην ιστορία πολλών διαφορετικών πολιτισμών. Νομίζω πως ο Καραγκιόζης θα μπορούσε να ταυτιστεί με τη φιγούρα του τρελού του χωριού, του γελωτοποιού στον Μεσαίωνα, του παλιάτσου, αυτού που θα πει τη γνώμη του άφοβα και που έχει το ακαταλόγιστο γιατί είναι ο τρελός, ο περίεργος, αυτός που ξεπλένει τις ενοχές των άλλων που φοβούνται να μιλήσουν και βρίσκουν τη φωνή τους στην ελευθερία του δικού του λόγου".

Μπορεί η ψυχαγωγία να προσφέρει καταφύγιο στην κριτική;

"Ναι, το πιστεύω ακράδαντα. Η χρήση του χιούμορ και της σάτιρας αποτελεί μια πανανθρώπινη, πανάρχαια ιστορική παράδοση. Αν επικεντρωθούμε ειδικότερα στον αυτοσχεδιασμό μέσα π.χ. από τον προφορικό λόγο και τις χειρονομίες και όλα αυτά που δεν μπορούσαν να καταγραφούν πριν την ανακάλυψη της φωτογραφίας, τότε μπορούμε να αναλογιστούμε τη δύναμη των προφορικών μέσων και του αυτοσχεδιαστικού θεάτρου ως εργαλείων κριτικής και αντίστασης. Ταυτόχρονα, όμως, το ιδιαίτερο ενδιαφέρον μου για την ψυχαγωγία οφείλεται στο γεγονός πως μέσω αυτής η κριτική και η αντίσταση συμβαίνουν με μια παράλληλη υπενθύμιση πως η συνύπαρξη των ανθρώπων και το μοίρασμα του λόγου μπορεί να λάβει χώρα μέσα από την κοινή δημιουργική εμπειρία, μέσα από την εξάσκηση της φαντασίας, που μπορεί με τη σειρά της να προκαλέσει την αλλαγή.

Ο Καραγκιόζης ασκεί δημόσια κριτική στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας "μέσα από τη χρήση κενών φράσεων, του παραλόγου, της ακραίας αισχρότητας και της επανάληψης".

ΑΡΧΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: © Ελένη Καμμά, Yar bana bir eğlence. Notes on Parrhesia. 2013-2015, NOTE III [PERDE GAZEL- THE CURTAIN POEM], HD video, color, sound Duration: 04 min 48 sec /Με την ευγενική παραχώρηση της Art Seen, Λευκωσία.