Πέθανε η Έφη Καλλιφατίδη, βασική μεταφράστρια των βιβλίων του Ουμπέρτο Έκο και δεκάδων λογοτεχνικών και δοκιμιακών τίτλων στα ελληνικά, μεταξύ των οποίων και της Οριάνα Φαλάτσι.

Είχε επίσης υποτιτλίσει δεκάδες τηλεοπτικές σειρές και κινηματογραφικές ταινίες.

Παράλληλα, είχε διατελέσει υπεύθυνη υποτιτλισμού του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και είχε συνεργαστεί με πολλά κινηματογραφικά και θεατρικά φεστιβάλ στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Η Έφη Καλλιφατίδη είχε σπουδάσει αρχιτεκτονική στο Αριστοτέλειο πανεπιστήμιο και γραφιστική στο Instituto Europeo de Design της Ρώμης.

Ο ΜΚΟ Βιβλιοτρόπιο γράφει για την Έφη :

"Προσκαλέσαμε την Έφη Καλλιφατίδη στην Κύπρο τον Μάιο του 2015 για ένα αφιέρωμα στον Ουμπέρτο Έκο. Γνωρίσαμε έναν άνθρωπο ανοικτόκαρδο, χαρούμενο, πρόθυμο για το κάθε τι, που λάτρευε αυτό που έκανε χωρίς να έχει ανάγκη με δηθενιές και καμώματα να αποδείξει ότιδήποτε. Λες και δεν είχε συναίσθηση ότι είναι μια από τις σημαντικότερες μεταφράστριες στον ελληνικό χώρο, ένας από τους ανθρώπους που πήγαν την λογοτεχνική μετάφραση στην Ελλάδα ένα βήμα παρακάτω (ή παραπάνω). Κρατήσαμε επαφή μετά την εκδήλωση. Θυμόμασταν τις βόλτες στη Λεμεσό, τις μπύρες που ήπιαμε - εγινε φανατική της ΚΕΟ - τις συζητήσεις που κάναμε και λέγαμε να το επαναλάβουμε με την πρώτη ευκαιρία. Ακόμα και μετά την πρόσφατη εγχείρηση πρότεινε να οργανώσουμε ένα δείπνο με συνταγές από τα βιβλία του Εκο. Θα ερχόταν η ίδια να μαγειρέψει... Δεν πρόλαβε."

Συνέντευξη της Έφης στο ΠΑΡΑΘΥΡΟ που δημοσιέυτηκε τον Μαίο του 2015:

Υπάρχουν μεταφράσεις στις οποίες ο μεταφραστής "σώζει" τον συγγραφέα; "Ουουου!" απαντά η μεταφράστρια των βιβλίων του Ουμπέρτο Έκο στην ελληνική γλώσσα Έφη Καλλιφατίδη, η οποία φτάνει αυτήν τη βδομάδα στη χώρα μας για να μιλήσει τόσο για τον σπουδαίο Ιταλό συγγραφέα, σημειωτιστή και φιλόσοφο, όσο και για τις εμπειρίες της από τη μετάφραση των έργων του

Η Έφη Καλλιφατίδη έγινε μεταφράστρια... από τύχη, αν και στο βιογραφικό της σημείωμα επισημαίνει πως "τίποτα δεν είναι ολότελα τυχαίο". Σπούδασε αρχιτεκτονική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και γραφιστική στο Istituto Europeo di Design της Ρώμης όπου ήρθε σε επαφή με την ιταλική γλώσσα. Για κάποια χρόνια συνεργάστηκε με την τότε ΕΡΤ ως υποτιτλίστρια και το 1985 έκανε την πρώτη της μεταφραστική δουλειά. Ήταν "Το όνομα του ρόδου" [1980], το πρώτο μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο που τον καθιέρωσε ως έναν από τους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους διεθνώς και το οποίο μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Ζαν Ζακ Ανό το 1983.
Τον ίδιο τον γνώρισε μια φορά πολύ αργότερα, στην Αθήνα. Του συστήθηκε ως η μεταφράστριά του και εκείνος αποκρίθηκε "Αh, la grande Efi!" [Α, η σπουδαία Έφη!]

Σήμερα, η Έφη Καλλιφατίδη θεωρείται η κυριότερη μεταφράστρια του Έκο και μια από τις πιο δραστήριες μεταφράστριες στον χώρο έχοντας μεταφράσει 150 λογοτεχνικά έργα αγγλόφωνων, Ιταλών και Γάλλων συγγραφέων. Για πολλά χρόνια [1992-2008] ήταν υπεύθυνη υποτιτλισμού του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης ενώ συνεργάζεται με το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, Αθήνας, Φεστιβάλ Αθηνών, ΕΛΣ, ΚΘΒΕ, πολλά κινηματογραφικά και θεατρικά φεστιβάλ στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Την ερχόμενη Τρίτη 5 Μαΐου η Έφη Καλλιφατίδη θα βρίσκεται Κέντρο Λόγου και Τεχνών "Τεχνοδρόμιο" ως φιλοξενούμενη του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Βιβλιοτρόπιο, στη Λεμεσό, για μια εκδήλωση με τίτλο "Από το Ρόδο στο Μηδέν: εμπειρίες μετάφρασης του Ουμπέρτο Έκο". Πρόκειται για τη διαδρομή της ίδιας αλλά και του Έκο από "Το όνομα του ρόδου" μέχρι το "Φύλλο Μηδέν", το πιο πρόσφατο μυθιστόρημά του και την πιο πρόσφατη μετάφρασή της.

Η Έφη Καλλιφατίδη απάντησε στις ερωτήσεις μας λίγο πριν την κάθοδό της στο νησί.

Τι εξοπλισμό χρειάζεται ένας μεταφραστής για να προχωρήσει στη μετάφραση ενός έργου;
Φαντάζομαι ότι δεν εννοείτε τον υπολογιστή, ούτε το ίντερνετ [και σε παλιότερες εποχές, το τετράδιο, πάντα 100 φύλλων, γραμμένο από τη μία, και το μολύβι, μηχανικό ΗΒ 0.5 και τα διάφορα λεξικά που πια υπάρχουν online, όπως και η λύση για κάθε τυχόν απορία]. Θα έλεγα ότι το μόνο εφόδιο που χρειάζεται είναι η καλή γνώση της ελληνικής και η εξίσου καλή γνώση της άγνοιάς του [να μην θεωρεί προεξοφλημένη την κάθε έκφραση, επειδή τυχαίνει να ξέρει τις λέξεις της ξένης γλώσσας]. Ένα καλό συνοδευτικό των παραπάνω είναι η 'έλλειψη' σεβασμού απέναντι στον συγγραφέα. Εννοώ να έχει συλλάβει αρκετά τον τρόπο σκέψης του, ώστε να τον αποδίδει με τον τρόπο που θα έγραφε ο συγγραφέας, αν έγραφε ελληνικά.

Στην περίπτωση τη δική σας, ποια είναι τα εργαλεία που σας επιτρέπουν να μεταφράσετε τα βιβλία του Ουμπέρτο Έκο; Από τύχη ή σύμπτωση, ξέρω πώς λειτουργεί η σκέψη του και πιθανόν [χωρίς βέβαια να συγκρίνω τον εαυτό μου μαζί του] έχω κι εγώ έναν αντίστοιχο τρόπο σκέψης. Όταν ξεκινάει μια φράση, πολλές φορές ξέρω πώς θα την τελειώσει, πριν ακόμα τη διαβάσω. Φυσικά, μετά από 30 χρόνια Έκο, αυτό έγινε ακόμα πιο εύκολο, αλλά υπήρχε από την αρχή.

Έχετε πια καθιερωθεί ως η μεταφράστριά του στην ελληνική γλώσσα. Πώς έτυχε; Ποιο ήταν το πρώτο βιβλίο του που μεταφράσατε και τι σας έχει μάθει το έργο του όλα αυτά τα χρόνια;
Το πρώτο ήταν το "Όνομα του Ρόδου". Κι αν μιλάμε για τύχη, πραγματικά έτυχε, μιας και δεν σπούδασα μεταφράστρια, απλώς είχα κόλλημα με τα βιβλία. Τότε, το 1984, ο εκδοτικός οίκος Γνώση είχε πάρει τα δικαιώματα του "Ρόδου" και ζήτησε από διάφορους ιταλομαθείς ένα δοκιμαστικό. Έκανα κι εγώ και προτιμήθηκε. Κι έτσι, "αντίκρισα το ρόδο" της μετάφρασης και άφησα την αρχιτεκτονική στην άκρη.

Θα επιστρέφατε στην επανεξέταση της πρώτης μετάφρασης μετά την επαφή και με τα υπόλοιπα έργα του; Το "Ρόδο" το ξανακοίταξε κι ο ίδιος πριν από μερικά χρόνια και η τωρινή εκδοχή του κυκλοφορεί με τις διορθώσεις του, με τις οποίες συμμορφώθηκα κι εγώ. Πάντως, αν μπορώ να δώσω μια συμβουλή σε νέους μεταφραστές, θα έλεγα μόλις τελειώσουν ένα έργο να ξανακάνουν τις 20-30 πρώτες σελίδες του, γιατί τότε είναι πιο μαγκωμένοι.

Υπάρχει επικοινωνία μεταξύ μεταφραστή και συγγραφέα, όταν αυτός είναι εν ζωή; Και είναι θεμιτή ή όχι; Εξαρτάται από τον συγγραφέα, εξαρτάται και από τον μεταφραστή. Ο Έκο, στα παλαιότερα βιβλία του, έστελνε και ένα πάκο σημειώσεις σχετικά με τις αναφορές στις οποίες στηρίχτηκε. Από κει και πέρα, άφηνε απόλυτη ελευθερία στον μεταφραστή, διότι ο δεύτερος ήξερε καλύτερα τις συνθήκες της εκάστοτε γλώσσας [κάποτε μιλούσε για μια εικόνα του Παντοκράτορα. Του είπα ότι συνήθως ο Παντοκράτορας μπαίνει στον τρούλο και όχι σε εικόνισμα. Μου απάντησε: Εσύ ξέρεις. Βάλ' τον όπου θες]. Δεν μου έτυχε να επικοινωνήσω με συγγραφείς τους οποίους μετέφρασα, εκτός του Έκο, ίσως γιατί πολλοί δεν είναι πια εν ζωή...

Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες ο μεταφραστής "σώζει" τον συγγραφέα; Εδώ η απάντηση πρέπει να είναι μονολεκτική και μάλιστα επιφώνημα: Ουουου! Ναι, πάμπολλες [εδώ άπτεται και η 'ασέβεια' που ανέφερα, γιατί κι ο συγγραφέας είναι άνθρωπος και κάνει λάθη και, αν ο μεταφραστής τα επισημάνει, πρέπει να τα διορθώσει - π.χ. μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στον 16ο αιώνα και μιλάει για βερίκοκα μες στο καταχείμωνο].

Μετάφραση ενός βιβλίου σημαίνει μεταφράζω τις λέξεις ή αποδίδω το νόημα; Και ο μεταφραστής οφείλει να ακολουθεί το ύφος γραφής και να αποδίδει την ατμόσφαιρα γραφής του συγγραφέα; Ποιοι είναι οι δικοί σας "κανόνες";

Δεν υπάρχει 'πιστή' μετάφραση με την έννοια της κατά λέξη απόδοσης. Ο μεταφραστής οφείλει ν' ανασαίνει σαν τον συγγραφέα και να καταφέρει να βάλει το μυαλό του να ταξιδεύει σαν του συγγραφέα. Θα έλεγα ότι αυτή η 'ανάσα' είναι ο δικός μου κανόνας - αν η γραφή είναι λαχανιασμένη, δεν θα πλατειάσω, ακόμα κι αν χρειαστεί να κόψω λέξεις για να την αποδώσω.

Η μετάφραση είναι ο σημαντικός διαμεσολαβητής μεταξύ ενός συγγραφέα και του διεθνούς κοινού του. Σε όντι αφορά την ελληνική γλώσσα -και πραγματικότητα-, πόσο σοβαρά παίρνουν οι εκδοτικοί οίκοι τις μεταφράσεις;

Νομίζω πως σε μεγάλο βαθμό δίνεται πια η βαρύτητα που αρμόζει στις μεταφράσεις [ως επί το πλείστον] και οι εκδοτικοί οίκοι επιστρατεύουν και επιμελητές, εκτός από διορθωτές. Υπάρχουν πολλοί οίκοι, μεταφραστές και επιμελητές καλού επιπέδου. Φυσικά πάντα υπάρχουν περιθώρια για βελτίωση.

Ποια ήταν η πιο δύσκολη μετάφραση που κληθήκατε να κάνετε και ποια μετάφραση σας έδωσε τα πιο πολλά "δώρα";
Η πιο δύσκολη; Ίσως πάλι του Έκο "Από το Δέντρο στον Λαβύρινθο": δοκιμιακό, πανεπιστημιακού επιπέδου, με ορολογία που σε μεγάλο βαθμό δεν υπήρχε στα ελληνικά. Όσο για τα δώρα, θα αλλάξω συγγραφέα και θα πω τον "Τρίσταμ Σάντι" του Λόρενς Στερν, το πιο μεταμοντέρνο βιβλίο που γράφτηκε πριν ακόμα τον μοντερνισμό [κάπου το 1750]. Απίστευτο γέλιο, απίστευτες ανατροπές ακόμα και της κατασκευαστικής δομής του βιβλίου [ο τυπογράφος πήρε έντρομος και ρωτούσε γιατί λείπει ένα δεκαεξασέλιδο!].

Μπορείτε να μας πείτε κάποια πράγματα για το "Φύλλο Μηδέν", το πιο πρόσφατο βιβλίο του Έκο που μεταφράσατε και κυκλοφορεί αυτές τις μέρες;
Το "Φύλλο Μηδέν" ξαναπιάνει το θέμα της ευπιστίας [ή της ανάγκης] των ανθρώπων να βασίζονται σε θεωρίες συνωμοσίας για να δικαιολογούν τα όσα συμβαίνουν γύρω τους, κατά μία έννοια είναι ένα "Εκκρεμές του Φουκό" light, με τη συνωμοσία να διαδραματίζεται στον 20ό αιώνα, εμπλέκοντας τον κιτρινισμό των ΜΜΕ, το πώς βγαίνει μια είδηση και το τι θεωρείται είδηση. Από μια άποψη, είναι ένα 'εύκολο' βιβλίο [ως γραφή], αλλά βάζει πάμπολλα ερωτηματικά.
Ελπίζω να έχουμε την ευκαιρία να μπορέσουμε να συζητήσουμε εκτενέστερα για όλα τα παραπάνω στην εκδήλωση της Τρίτης.