Γράφει ο Φοίβος Παναγιωτίδης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου*

Δεν νομίζω ότι έχει γραφτεί στα ελληνικά μυθιστόρημα που να μοιάζει με τον Αργό Σίδηρο του Σωφρόνη Σωφρονίου [εκδ. Αντίποδες, 2017]. Επιπλέον είναι πάρα πολύ δύσκολο να κατατάξει κανείς τον Αργό Σίδηρο σε κάποιο αναγνωρίσιμο κειμενικό είδος• ακριβέστερα, κατατάσσοντας κανείς τον Αργό Σίδηρο στην επιστημονική φαντασία ελάχιστα βοηθάει τον αναγνώστη να διαμορφώσει προσδοκίες για το βιβλίο. Ο υποψήφιος αναγνώστης πραγματικά δεν έχει ιδέα τι τον περιμένει και το κείμενο που ακολουθεί δεν σκοπεύει να το αλλάξει αυτό.

Η υπόθεση του μυθιστορήματος βασίζεται σε μια τολμηρή αλλά σαφέστατη προκειμένη: μετά θάνατον μεταφερόμαστε (όλοι; κάποιοι;) σε έναν άλλο πλανήτη όπου ζούμε τη Μικρή Ζωή, ένα σωματικό μετά θάνατον βίο που διαρκεί ακριβώς δέκα χρόνια. Το βιβλίο παρακολουθεί μέρος της πορείας μέσα στη Μικρή Ζωή ενός νεοϋορκέζου σκακιστή, ο οποίος βρίσκει βίαιο θάνατο το 1948. Τα υπόλοιπα τα αφήνω στον αναγνώστη.

Γιατί λοιπόν είναι τόσο ξεχωριστός ο Αργός Σίδηρος; Η συνοπτική απάντηση είναι τρισχιδής: λόγω ύφους, λόγω χρήσης της διακειμενικότητας και λόγω εύρους πεδίου.

Είναι αξιοσημείωτο ότι το βιβλίο είναι γραμμένο πάρα πολύ στρωτά, χωρίς εξεζητημένες λέξεις και χωρίς συντακτικές ακροβασίες. Διαβάζεται σαν αυτό που θα έλεγε κανείς «κανονική ιστορία», που ρέει αβίαστα. Το αλλόκοσμο κι απατηλά συνηθισμένο περιβάλλον στο οποίο διαδραματίζεται η υπόθεση του βιβλίου, ένας πλανήτης που μοιάζει με τη γη και στον οποίο οι εκλιπόντες της γης έχουν άλλα δέκα χρόνια ζωής στη διάθεσή τους, περιγράφεται με νηφαλιότητα και λιτότητα και με τον τρόπο που θα περιέγραφε κανείς τη γειτονιά του.

Παράλληλα, η αφήγηση όσων απόκοσμων γεγονότων διαδραματίζονται εκεί είναι στρωτή και αυτή, χωρίς ποιητισμούς ή απροσδόκητες πυκνώσεις: σαν να διηγείται κανείς μια εκδρομή ή ένα σαββατοκύριακο σε κάποια κοντινή πόλη. Δεν υπάρχουν λοιπόν ούτε στην περιγραφή ούτε στην αφήγηση ακροβατισμοί ή ακκισμοί• απουσιάζει κάθε επίδειξη στο γλωσσικό ή στο εγκυκλοπαιδικό επίπεδο.

• Διαβάστε ακόμη: Συνέντευξη / Σωφρόνης Σωφρονίου: «Είναι αναγκαία η αποδοχή του παράλογου της ύπαρξής μας

Η απλότητα του κειμένου είναι απατηλή βεβαίως, ορθότερα, αποτελεί προϊόν λεπτομερούς και κοπιώδους επεξεργασίας. Είναι μέρος της μαγείας του βιβλίου ότι η Δεύτερη Ζωή δεν αποδίδεται σαν μια μαγική χώρα όπως στην «Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων» ή στον «Μάγο του Οζ», σαν τόπος ονειροφαντασίας, σαν μια οργουελιανή ή χαξλεϊανή δυστοπία, αλλά ούτε καν ως ένας «τόπος αλλού» – όπως συνηθίζεται στην επιστημονική φαντασία.

Είτε περιγράφει αφιλόξενες ζούγκλες, πεδιάδες γεμάτες γιγαντιαίους ανδριάντες, ή αδιανόητες αρχτεκτονικές, είτε αφηγείται πώς πυρπολούνται αναρίθμητα απλωμένα σεντόνια, αιδοιολειχίες υπό την απειλή περιστρόφου ή απροσδόκητες εξαφανίσεις ο τόνος του βιβλίου παραμένει “matter of fact”. Ο πλανήτης της Δεύτερης Ζωής είναι απλώς ακόμα ένα μέρος, όπως λ.χ. οι ανατολικές ΗΠΑ ή η Βοιωτία, όσο εξωπραγματικά ή ανοίκεια κι αν είναι όσα συμβαίνουν εκεί. Η απλότητα και η βατότητα του κειμένου ως προϊόντα επεξεργασίας που τελικώς αποσκοπεί στην ανοικείωση μάς θυμίζει το 2666 του Μπολάνιο.

Ο Σωφρόνης Σωφρονίου. Φωτογραφία ©Ελένη Παπαδοπούλου

Ο βαθμός λεπτοδουλειάς και η δεινότητα της μαστοριάς του Σωφρονίου αναδεικνύονται όμως και στο διακειμενικό επίπεδο. Συνιστά μανιέρα της σύγχρονης λογοτεχνίας και να είναι απροκάλυπτα, αν όχι ξεδιάντροπα, διακειμενική και να το διακηρύσσει. Στην ελληνική πεζογραφία και πέρα από αυτήν είναι πια συνθισμένο να γράφονται εκτενή πεζογραφήματα με τον τρόπο του Οδυσσέα του Τζόυς: σε αυτά συνυπάρχουν πολλές φωνές, διαφορετικές εστιάσεις της αφήγησης, διαφορετικοί αφηγητές• τα ίδια τα κείμενα απαρτίζονται από αποσπάσματα που ανήκουν σε ποικίλα κειμενικά είδη (επιστολές, ημερολόγια, αποκόμματα εφημερίδων, «καθαρές» αφηγήσεις κ.ο.κ.)• τέλος, είθισται να σπάει διαρκώς η σύμβαση της αφήγησης. Κάποια από αυτά τα χαρακτηριστικά τα βρίσκουμε στο πρισματικό και βραβευμένο πρώτο βιβλίο του Σωφρονίου (Πρωτόπλαστοι, Ροδακιό 2015).

Ο Αργός Σίδηρος ωστόσο παραγνωρίζει αυτή τη μέθοδο, την οποία αποκαλούμε συνήθως μεταμοντερνιστική αλλά είναι βαθιά ριζωμένη στον μοντερνισμό. Ο Αργός Σίδηρος συνιστά ενιαίο και σφιχτοδεμένο κείμενο με κάποια μεταδιηγητικά επίπεδα, κείμενο στο οποίο τα διακείμενα δεν ενσωματώνονται απλώς αλλά ξεχωρίζονται στα νήματά τους ώστε να υφανθούν μαζί με τα νήματα άλλων διακειμένων. Επιπλέον, δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει κανείς τα ίδια τα διακείμενα: ναι μεν π.χ. η Μποναντέα παραπέμπει στον «Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες» του Μούζιλ αλλά δεν χάνεται τίποτα εάν ο αναγνώστης δεν το αντιληφθεί ή δεν το γνωρίζει.

Γενικότερα, αντί να χρησιμοποιήσει αποσπάσματα ή στοιχεία ή έστω νήματα από άλλα κείμενα για να υφάνει ένα κείμενο – και μάλιστα ένα κείμενο που να διαλαλεί την κειμενικότητά του κατά τα μεταμοντέρνα έθη – ο Σωφρονίου εδώ συνήθως χρησιμοποιεί νήματα και υπαινιγμούς για να κατασκευάσει έναν ολόκληρο κόσμο μέσα στον οποίο ο αναγνώστης οδηγείται να πιστέψει ότι η ιστορία που διαβάζει απλώς συμβαίνει. Κάποτε αναγνωρίζει κανείς σκηνές από ταινίες ή κάποια λογοτεχνικά θέματα ή κάποιους υπαινιγμούς – ωστόσο τίποτε από αυτά δεν επιτρέπει ο Σωφρονίου να αποσπάσουν τον αναγνώστη από το να παρακολουθεί την υπόθεση, μια περιπέτεια βαθιά αλλόκοτη αλλά δοσμένη σαν εκδρομή ή σαν σαββατοκύριακο σε μια κοντινή πόλη.

Η κοπιώδης λεπτοδουλειά στη σύνθεση του μυθιστορήματος ποσώς δεν περιορίζεται πάντως στην ενσωμάτωση των διακειμενικών αναφορών και υπαινιγμών ή στην ένταξη εικόνων και καταστάσεων με σκοπό την κατασκευή ενός κόσμου, δηλαδή της Δεύτερης Ζωής, με τις 53 ηπείρους της, τις γεωγραφίες και την ιστορία της. Το έργο απαρτίζεται από τρία μερή. Στο τέλος του πρώτου, το οποίο διάβασα σχεδόν μονορούφι, δεν είχα καταλάβει ακριβώς τι γίνεται. Ακριβώς τι γίνεται δεν κατάλαβα ποτέ, ωστόσο σιγά σιγά το κείμενο αποκαλύφθηκε σαν να έχει τη δομή ενός εγκεφάλου, με πολυπλοκότητα και δυσθεώρητα πολυάριθμες συνάψεις σε μικροσκοπικό επίπεδο που σιγά σιγά οργανώνονται ώστε να σχηματίζουν την εικόνα ενός οργάνου με πιο ξεκάθαρη δομή μακροσκοπικά.

Δεν έχω υπόψη μου να έχει γραφτεί κάτι παρόμοιο στα ελληνικά ποτέ. Ίσως ο Ντε Λίλλο και ο Πύντσον να μας έρθουν κατά νου, αλλά εκεί σκοντάφτει κανείς διαρκώς στη δυσκολία των κειμένων και στη βασανιστική πυκνότητά τους – ιδίως στον Πύντσον. Αν πρέπει να συγκρίνω τον Αργό Σίδηρο με κάτι, μου έρχονται κατά νου το Α' και το Ε' μέρος του 2666 και, στα ελληνικά, το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου.

Η συνάφεια με το Κιβώτιο βρίσκεται όμως και στον τρίτο παράγοντα που κάνει τον Αργό Σίδηρο τόσο μοναδικό αλλά και σπουδαίο βιβλίο: το εύρος πεδίου. Το βιβλίο μιλάει και για κάτι ευρύτατο και με τρόπο που εξακτινώνει τα νοήματά του.

Να διευκρινίσω τι εννοώ: η ελληνική πεζογραφία πάσχει από βαθύ επαρχιωτισμό. Τα νεοελληνικά μυθιστορήματα ασχολούνται σε μεγάλο ποσοστό με την Ιστορία και με τη νεοελληνική ταυτότητα, όταν δεν αναλώνονται σε γενεαλογίες, στην αναζήτηση φρούδων ιδιοσυστασιών και στις ανακατασκευές της όποιας Παράδοσης. Βεβαίως, όπως λέει ο Κούντερα στο Rideau, επαρχιωτισμός είναι η αδυναμία μας, ή και η άρνησή μας, να αντιληφθούμε την κουλτούρα μας (τον πολιτισμό ή και την παράδοσή μας, αν θελετε) μέσα σε ευρύτερα συμφραζόμενα. Γι’ αυτό και τα αμερικανοκεντρικά μυθιστορήματα του 20ου και το 21ου αιώνα, παρά την εμμονική τους ενασχόληση με το μπέιζμπωλ και αδιάφορες όψεις της τηλεοπτικής ζωής των ΗΠΑ ή τη ζωή σε 6-7 τετράγωνα της Νέας Υόρκης ή κάποιας κωμόπολης χαμένης στα χωράφια, μόνον επαρχιωτισμό δεν αποπνέουν: μέσα από το εντόπιο, την ταυτότητα, το μερικό (το συμβεβηκός) επιδιώκουν να μιλήσουν για τον κόσμο, για την ανθρώπινη κατάσταση, για το καθολικό. Άλλωστε ο υδαρής κοσμοπολιτισμός ποτέ δεν ενδιέφερε κανέναν τελικά. Εκεί λοιπόν εντοπίζεται το πρόβλημα του επαρχιωτισμού στην πεζογραφία μας: η παράδοση και η εντοπιότητα δεν φωτίζουν κάτι πανανθρώπινο ή βαθύ, όπου και θα βρισκόταν η όποια αξία τους, παρά μιλούν για την υποτιθέμενα αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια μιας μικρής ομάδας ανθρώπων.

Στους Πρωτόπλαστους ο Σωφρονίου προσπάθησε ακριβώς να εντάξει τον μικρό κόσμο της Κύπρου και τον κάπως πλατύτερο της Νέας Υόρκης μέσα σε ευρύτερα συμφραζόμενα. Στον Αργό Σίδηρο το επιτυγχάνει εισάγοντας πολλαπλές εντοπιότητες και πολλές ταυτότητες, όλες διακριτές μεταξύ τους και όλες μοναδικές. Αυτό ευτυχώς δεν καταλήγει σε κάποιου είδους πολυπολιτισμικό πανδαιμόνιο ακριβώς επειδή όλες οι ταυτότητες και οι εντοπιότητες βρίσκονται σε συνθήκη μετανάστευσης ή ανάμνησης στον πλανήτη της Δεύτερης Ζωής, ο οποίος δεν είναι απλώς τόπος μετανάστευσης αλλά και μεταθανάτιας εξορίας.

Στον Αργό Σίδηρο οι ταυτότητες και οι εντοπιότητες δεν αποτελούν πλέον παρά αναμνήσεις της ζωής πριν τον θάνατο, οι οποίες ανακαλούνται λιγότερο ή περισσότερο αξιόπιστα (να το πάλι το Κιβώτιο!) κατά τη διάρκεια της Μικρής Ζωής, που είναι και ατελής και περιορισμένης διάρκειας. Τέλος, στο μυθιστόρημα όλες οι εντοπιότητες και οι ταυτότητες ενοποιούνται κάτω από τη μικρή ομπρέλα του Δυτικού Πολιτισμού, των αποτυχιών, των εμμονών και των εγκλημάτων του και από την ευρύτερη και πλατύτερη ομπρέλα του ανθρώπινου εγκεφάλου και του ανθρώπινου νου, τον οποίο το δεντρόσχημο αυτό όργανο είτε δημιουργεί είτε φιλοξενεί. Δεν είναι τυχαίο από αυτή την άποψη ότι σε μια ήπειρο της Μικρής Ζωής βρίσκεται ένας τεράστιος μηχανικός εγκέφαλος θαμμένος ανάποδα στο χώμα.

Με δυο λόγια, ο Αργός Σίδηρος είναι το σημαντικότερο μυθιστόρημα στα ελληνικά που μας έχει δώσει στα δεκαοχτώ χρόνια του ο 21ος αιώνας.

*Αναδημοσίευση από το περιοδικό Bibliotheque