Μισός αιώνας συμπληρώνεται φέτος από την έκδοση του μυθιστορήματος «Ανατολική Μεσόγειος», της Ήβης Μελεάγρου. Ένα εμβληματικό έργο της κυπριακής πεζογραφίας στο οποίο η συγγραφέας -η οποία απεβίωσε στις 4 Ιανουαρίου 2019 στα 91 της χρόνια- σκιαγραφεί την ψυχολογική ατμόσφαιρα στα πρώτα χρόνια της Κυπριακής Δημοκρατίας, με τους πρωταγωνιστές της να είναι μετέωροι σε μια πολιτική κατάσταση που δεν επέλεξαν και που βιώνουν την απογοήτευση από τον άγονο Αγώνα του 1955-59.

Στο βιβλίο διαφαίνονται επίσης οι σχέσεις και οι αντιπαραθέσεις Τουρκοκύπριων και Ελληνοκύπριων αλλά και υπαρξιακά ζητήματα. «Ο μυθιστοριογράφος δεν είναι ιστορικός. Εξερευνά την ανθρώπινη ύπαρξη», είχε πει η ίδια η Ήβη Μελεάγρου σε συνέντευξή της στο «Π» το 2014.

Η «Ανατολική Μεσόγειος», με πρωταγωνίστρια τη δυναμική και συνάμα εύθραυστη Μαργαρίτα, επανεκδόθηκε το 2010 από τις εκδόσεις Αρμίδα, σε επιμέλεια του Λευτέρη Παπαλεοντίου. Για τον ίδιο, το εν λόγω μυθιστόρημα «πραγματεύεται τη διάσπαση της ενότητας, τη σύγχυση των στόχων και προσανατολισμών και την αλλαγή της κοινωνικής ζωής, σ' έναν τόπο που απομένει σ' ένα μεταίχμιο στην κρισιμότερη ιστορική καμπή του».

Με αφορμή την επέτειο των 50χρονων του βιβλίου αλλά και ως φόρο τιμής στη συγγραφέα Ήβη Μελεάγρου, ο οργανισμός Βιβλιοτρόπιο με έδρα τη Λεμεσό πραγματοποιεί μια εκδήλωση την ερχόμενη βδομάδα στο πλαίσιο της οποίας οι κριτικοί λογοτεχνίας Αλέξης Ζήρας και Άννα Αφεντουλίδου θα φωτίσουν πτυχές της "Ανατολικής Μεσογείου" και του συνολικού έργου της Ήβης Μελεάγρου και θα αναδείξουν τη σημασία του στην εξέλιξη της πεζογραφίας στην Κύπρο.

Ζητήσαμε από τον Αλέξη Ζήρα να μας μιλήσει προκαταρκτικά για την «Ανατολική Μεσόγειο», τη συγγραφέα και την κυπριακή λογοτεχνία γενικότερα.



Ποια υπήρξε η πρώτη σας επαφή με το έργο της Ήβης Μελεάγρου;

Με την Ήβη Μελεάγρου γνωρίστηκα [δηλαδή την πρώτη φορά απλώς τη χαιρέτησα] στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας ΄70. Τότε συχνοερχόταν στην Αθήνα. Τη θυμάμαι παρούσα στη βραδιά Σεφέρη προς τα τέλη του ΄71, με τον Ρόδη Ρούφο, τον Φραγκόπουλο, τον Δάλλα, τον Αναγνωστάκη, και άλλους. Ο Κώστας Καλλιγάς, που νομίζω ότι συνεργαζόταν με το ΡΙΚ, μου έλεγε αργότερα ότι στον καιρό της δικτατορίας η Ήβη μετέφερε έγγραφα που αλλιώς ήταν δύσκολο να φύγουν από την Ελλάδα προς την Ευρώπη, καθώς υπήρχε στενή παρακολούθηση. Αλλά τη λογοτεχνία της τη διάβασα μεταπολιτευτικά, μου έδωσε ένα αντίτυπο της "Ανατολικής Μεσογείου", από τα 4-5 που είχε, ο Αλέξανδρος Αργυρίου.

Γιατί είναι σημαντική η "Ανατολική Μεσόγειος";

Η "Ανατολική Μεσόγειος" είναι ένα μυθιστόρημα πολυσύνθετο και όχι πάντοτε ευπρόσιτο. Είναι όμως απαιτητικό, θέλει να μας πάρει και να μας καταπιεί στον αεικίνητο, τον ουδέποτε στατικό κόσμο του, καθώς το κύριο στοιχείο αρκετών βιβλίων της Μελεάγρου είναι ένα είδος καταστασιακής ρευστότητας. Ίσως αυτός ο πολυειδής και πολυρυθμικός λόγος, το ότι είναι πολλά πράγματα μαζί και αποδίδεται με διαφόρων λογιών ρυθμούς, πυκνός και ταχύς, αργός και με πάθος, ποιητικός και δοκιμιακός, το κάνει να προσφέρει πολλών λογιών αναγνωστικές τέρψεις: δύναμη στα περιγραφικά του μέρη, ευαισθησία στον τρόπο αναπαράστασης των ανθρώπινων συναισθημάτων, υποβλητική γοητεία στα σημεία εκείνα όπου αναδύεται με ποιητική αφαίρεση ο εσωτερικός κόσμος των μυθιστορηματικών προσώπων. Είναι επίσης ένα μυθιστόρημα πολύτεχνο, δηλαδή ενσωματώνει στη μυθοπλασία του πολλές αφηγηματικές τεχνικές. Είναι ταυτόχρονα ρεαλιστικό, αφαιρετικό, ποιητικό, δραματικό, λυρικό. Με δυο λόγια είναι ένα μυθιστόρημα που απαιτεί τη συνέργεια, τη συμμετοχή του αναγνώστη. Ζητάει συχνά από αυτόν να συμπληρώσει, να γεμίσει τις ρωγμές που υπάρχουν στη μυθιστορηματική σύνθεση, να προσθέσει τον δικό του λόγο ή αντίλογο στους λόγους των προσώπων που ζουν και πεθαίνουν εκεί μέσα και που φτιάχνουν, όπως έλεγε ο μεγάλος Ρώσος αισθητικός Μιχαήλ Μπαχτίν, τη γλωσσική "κουρελού" του βιβλίου. Από την άλλη μεριά, πρέπει να το πούμε και πάλι: η "Ανατολική Μεσόγειος" δεν είναι ένα βιβλίο ιστορίας, δεν αποδελτιώνει το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, τα κοινοτικά και τα διεθνή γεγονότα της δεκαετίας 1955-1965. Είναι λάθος το να θέλουμε να εντοπίσουμε στις σελίδες της τη δήθεν μοναδική "αλήθεια" της ιστορίας. Όπως παρόμοια είναι λάθος το να προσπαθούμε να ανακαλύψουμε πίσω από τα μυθιστορηματικά πρόσωπα κάποια από τα πρόσωπα του οικογενειακού ή άλλου περιβάλλοντος της συγγραφέως. Η "Ανατολική Μεσόγειος" συνιστά την πολυσπερμική εικόνα της Κύπρου και της ιστορικής διαχρονίας της που είχε στον νου και στη φαντασία της η Ήβη Μελεάγρου.

Το εξώφυλλο του βιβλίου, έτσι όπως επανεκδόθηκε το 2010 από τις εκδόσεις Αρμίδα, κρατώντας το χαρακτικό που φιλοτέχνησε ο Άντης Ιωαννίδης για την πρώτη έκδοση του '69.
Ποιο είναι το λογοτεχνικό κλίμα της περιόδου; Ευνόησε καθόλου την Ήβη Μελεάγρου για τη συγγραφή αυτού αλλά και άλλων βιβλίων της;

Για να περιγράψεις, έστω με κατά προσέγγιση ακρίβεια, μια εποχή, ακόμα και στα πολιτισμικά της, θέλει μεγάλη βάσανο. Χρειάζεται ένας νέος Πιλαβάκης για να ανασυστήσει μια άλλη Λεμεσό και μια άλλη Λευκωσία! Περισσότερο εικάζω λοιπόν ότι στα χρόνια του ΄60 η Ήβη δεν είχε και πολλούς πεζογράφους συνομιλητές. Μια άξια σύγχρονή της ήταν η Λίνα Σολομωνίδου, επίσης άξιος ήταν ο Χριστάκης Γεωργίου με τον οποίο ίδρυσαν τα "Κυπριακά Χρονικά" τον ίδιο ακριβώς χρόνο που η Κύπρος έγινε ανεξάρτητο κράτος. Η αιχμή του δόρατος όμως ήταν η ίδια η Ήβη. Θέλω να πω ότι δεν πατούσε σε κάποιες προγενέστερες τοπικές ρίζες που έτρεφαν τον ιδιοσυγκρασιακό αντικομφορμισμό της και τον ρηξικέλευθο λογοτεχνικό προγραμματισμό της. Κατά τη γνώμη μου η νουβέλα της "Πόλη Ανώνυμη", του 1963, αν και αναπτύσσεται σ' έναν "διατοπικό" γεωγραφικό χώρο, δοκιμάζεται ήδη στις έντονες υπαρξιακές και ψυχικές σχάσεις που θα συναντήσουμε στην "Ανατολική Μεσόγειο" και έπειτα στην "Προτελευταία Εποχή" [1981]. Δεν είχε όμως λύσεις έτοιμες και δοκιμασμένες ή δεν την ικανοποιούσαν οι υπάρχουσες. Έψαχνε συνεχώς.

Η Ανατολική Μεσόγειος ως μέρος της κυπριακής λογοτεχνίας

Από πού ξεκινά το ενδιαφέρον σας για την κυπριακή λογοτεχνία;

Στην αρχή με γοήτευσε ο Αιμίλιος Χουρμούζιος, προς τα τέλη της δεκαετίας του ΄60, όταν τα διαβάσματα και τα γραψίματά μου πήραν μια ορισμένως σαφή κατεύθυνση προς τη λογοτεχνική κριτική. Ήταν μια σχεδόν μυθική μορφή για μένα. Δεν ήξερα ότι είναι Κύπριος, περνούσε όμως μέσα από τα κείμενά του το βλέμμα και η διάθεση του κοσμοπολίτη, όπως άλλωστε στον Σεφέρη και στον Θεοτοκά. Μετά διάβασα τη συνθετική μελέτη του για τον Παλαμά, τη μονογραφία του για τον Θεοτόκη και ό,τι άλλο βρήκα σε τεύχη της Νέας Εστίας ή σε αποκόμματα που κρατούσε ο πατέρας μου από την Καθημερινή. Δεν συμφωνούσα πάντοτε με τα όσα συμπέραινε, ούτε και ταυτιζόμουν με το ιδεοποιητικό του σύστημα, όμως η κριτική γλώσσα του διέθετε έναν αρρενωπό δυναμισμό, μια σπάνια καθαρότητα και ευστάθεια και ιδίως αυτό: τη συναίσθηση ενός κόσμου, ενός ελληνισμού, με ανοιχτά τα όριά του. Και τέλος, πράγμα που δεν φαίνεται αμέσως, μια νοσταλγία του χώρου. Αυτή κυρίως μου ενίσχυσε τη διάθεση της γνωριμίας με όσα τον έδεναν με την Κύπρο. Μου έκανε εντύπωση, διαβάζοντας γράμματά του, ότι ακόμα και μετά τον πόλεμο, παρ΄ότι ζούσε στην Ελλάδα από το 1925, ο νους του επέστρεφε συνεχώς στη Λεμεσό. Κάτι που ταίριαξα με την κατοπινή διήγηση του Γιάννη  Κατσούρη, ότι ερχόμενος σ΄ένα ταξίδι στα χώματά του, λίγο έξω από την Λεμεσό, ο Χουρμούζιος είδε να προσπερνούν  μια μαντηλοδεμένη γερόντισσα. Ζήτησε από τον οδηγό να σταματήσει και πηγαίνοντας προς το μέρος της γονάτισε και της φίλησε τα χέρια. Είχε αναγνωρίσει τη γυναίκα που τον μεγάλωσε...

Μπορεί να γίνεται λόγος για κυπριακή λογοτεχνία ή λογοτεχνία της Κύπρου;    

Κοιτάξτε, η βασική μου πεποίθηση είναι ότι η λογοτεχνία που γράφεται στην Κύπρο, η ελληνοκυπριακή δηλαδή, ανήκει στο τόξο της πανελλήνιας λογοτεχνίας. Άλλοτε, στο τόξο αυτό ανήκαν επίσης οι ομόγλωσσες και ομοφρονούσες για τα θέματα ανοιχτής ταυτότητας λογοτεχνίες που γράφονταν στην Αίγυπτο, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Οδησσό και αλλού. Σήμερα το τόξο αυτό το συντηρούν μόνο η ελλαδική και η ελληνοκυπριακή λογοτεχνία. Είναι ομογάλακτες λογοτεχνίες, κι ας έχουν η καθεμιά τους κάποιες ιδιαιτερότητες, ενίοτε διαφορετικά δεσπόζοντα θέματα, διαφορετικό κύκλο ζωής και διαφορετική σχέση με τις λαϊκές ιδιωματικές μορφές τους. Αλλά, μήπως παρομοίως ομογάλακτη και σχεδόν εξ ολοκλήρου ομοφρονούσα, παρά τις διαφορές της, δεν ήταν η λογοτεχνία που αναπτύχθηκε επιμερισμένα στα νησιά του Ιονίου, από τον 16^ο αιώνα ως την ενσωμάτωσή τους;

Ποια υπήρξε η θέση της κυπριακής λογοτεχνίας στο σύνολο της ελληνόφωνης και ποια περίοδός της υπήρξε η πιο γόνιμη;

Νομίζω ότι σε στιγμές οξύτατων ιστορικών κρίσεων -τα γεγονότα του 1931, η περίοδος του απελευθερωτικού αγώνα, οι κοινοτικές συγκρούσεις, η εισβολή της Τουρκίας- μαζί με την ανύψωση του γενικότερου ενδιαφέροντος για την Κύπρο, αυξάνεται και το ενδιαφέρον για το λογοτεχνικό της πρόσωπο. Παρόμοια έκρηξη υπήρξε στους Βαλκανικούς Πολέμους, όταν ένα μεγάλο μέρος των ποιητών και των πεζογράφων της τότε ελεύθερης Ελλάδας, όπως και του «ελληνικού τόξου», έγραφε για τη Θεσσαλονίκη και τις λεγόμενες «νέες χώρες». Και για να έρθουμε στο θέμα μας, πιστεύω ότι δεν υπερβάλλω λέγοντας πως στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, τουλάχιστον από το 1960 κι έπειτα, η ελληνόγλωσση λογοτεχνία της Κύπρου είναι συνεχώς παρούσα στο καθ΄ημάς γίγνεσθαι. Ιδίως στην ποίηση, αλλά και σ΄ένα μέρος της ελλαδικής λογιοσύνης, υπάρχει σήμερα μια αγάπη και μια αίσθηση οφειλής για τον Βασίλη Μιχαηλίδη, τον Κώστα Μόντη, τον Κυριάκο Χαραλαμπίδη. Είναι ποιητές που θα διακινδύνευα να πω ότι είναι πολύ περισσότερο από αρκετούς Ελλαδίτες φωνές του κατά τον Καβάφη πανελληνίου. Μα και πέρα από αυτό δεν είναι λίγοι οι ποιητές και πεζογράφοι της Κύπρου που συμπεριλαμβάνονται στην κλίμακα του ίδιου αξιολογικού κανόνα που ισχύει και για τους εν Ελλάδι λογοτέχνες.

Εντάσσεται σ’ αυτήν και η λογοτεχνία που γράφουν τουρκοκύπριοι στην τουρκική γλώσσα; Είναι ή φαίνεται απλά περίπλοκο το εγχείρημα να ορίσουμε την λογοτεχνία που παράγεται στο νησί; [Με λίγα λόγια, χανόμαστε στη μετάφραση;]

Στην ιστορία των γλωσσικών φαινομένων δεν είναι ανύπαρκτα τα παραδείγματα διπλής ή και πολλαπλής ταυτότητας. Σκέπτομαι συχνά ότι η οικογένεια από την πλευρά της μητέρας μου προερχόταν από την περιοχή του Ικονίου. Ο παππούς μου έγραψε ένα χρονικό του συστήματος των τοπικών πραγματευτάδων, συνδυάζοντας την ελληνική ως κέλυφος και την τουρκική ως περιεχόμενο. Έγραφε δηλαδή τουρκικά με ελληνικό αλφάβητο, θέλοντας να αποφύγει τις εντολές της εκεί οθωμανικής διοίκησης να μην ακούγεται η ελληνική. Τα λεγόμενα καραμανλίδικα! Κατά συνέπεια, η γλώσσα δεν είναι ένα περίκλειστο φρούριο. Φτιάχνεται και ξαναφτιάχνεται ως όργανο επικοινωνίας. Νομίζω ότι το μίσος μεταξύ των κοινοτήτων, το αίμα και η ακόλουθη τουρκική εισβολή ήταν και σε τούτο καταστροφικά: ανέκοψαν την τάση περαιτέρω εξοικείωσης των τουρκοκυπρίων με την λαϊκή ελληνοκυπριακή διάλεκτο που κατά τεκμήριο ήταν ισχυρότερη. Και πάντως, όπως θέλησα να δείξω με τα προηγούμενα, η γλώσσα άλλοτε χωρίζει κι άλλοτε συνδέει. Μπορεί, έτσι, η συνύπαρξη τουρκοκυπρίων με ελληνοκύπριους συγγραφείς να γίνεται κυρίως σε ανθολογίες με τρόπο παρακαμπτήριο, μέσω μεταφράσεων δηλαδή, δημιουργώντας έτσι σύγχυση κριτηρίων και αδυναμία ύπαρξης ενός κοινού μέτρου για την αξιολόγηση κειμένων διαφορετικής εθνοτικής προέλευσης και πολιτισμικής ιστορίας. Είναι όμως μια πρόταση που προσπαθεί να βρει διέξοδο πέρα από τα εσκαμμένα. Ο χρόνος θα δείξει αν θ΄ αντέξει ή όχι.

Και σήμερα, πώς αξιολογείτε αυτή τη λογοτεχνία;

Με προϋπόθεση ότι δεν ξέρω τουρκικά, και δεν μπορώ να αξιολογήσω παρά μόνο μέσω των μεταφράσεων που έρχονται στα χέρια μου, νομίζω ότι αρχίζει και φαίνεται στα ποιήματα των νεώτερων Τουρκοκυπρίων, τουλάχιστον μια θεματική σύγκλιση με τα ποιήματα των συνομήλικών τους Ελληνοκυπρίων. Ίσως είναι εντονότερη σ΄ αυτά η ανάγκη αυτογνωσίας και σύνδεσης με τον χώρο ζωής.

+ Περιδιάβαση στην Ανατολική Μεσόγειο την Τετάρτη 27 Φεβρουαρίου 2019 στις 19:30 στο Κέντρο Λόγου και Τεχνών Τεχνοδρόμιο, Λεμεσός. Θα μιλήσουν οι κριτικοί λογοτεχνίας Αλέξης Ζήρας και Άννα Αφεντουλίδου. Θα παρέμβουν οι Αντώνης Γεωργίου και Αιμίλιος Σολωμού. Αποσπάσματα από το έργο της Ήβης Μελεάγρου αποδίδει η ηθοποιός Έλενα Χειλέτη. Πληροφορίες τηλ. 99667599.