Το The Gleaners and I είναι ένα ντοκιμαντέρ της Ανιές Βαρντά (Agnes Varda), παραγωγής του 2000. Συνδυάζοντας βάθος και μαζί ελαφρότητα, εφευρετικότητα και ευαισθησία, το ντοκιμαντέρ αυτό χαρακτηρίζεται κυρίως από το τρυφερό και συνάμα διαπεραστικό βλέμμα της Βαρντά. Εδώ η Βαρντά ακολουθεί διάφορους glaneurs, ανθρώπους που συλλέγουν τροφή ή αντικείμενα από αγροκτήματα, καλλιέργειες, (υπερ)αγορές, σκουπιδοτενεκέδες, τους δρόμους της πόλης. Glaneuses ήταν αρχικά οι σταχομαζώχτρες (κάποτε μια αποκλειστικά γυναικεία δουλειά), οι οποίες περισυνέλεγαν τα στάχυα (ή άλλα γεωργικά προϊόντα) που ξέμεναν μετά την περίοδο του θερισμού και της συγκομιδής. Το φαινόμενο αυτό, όπως μας πληροφορεί η ταινία, έχει μακρά παράδοση στη Γαλλία και είναι μάλιστα ένα δικαίωμα κατοχυρωμένο νομικά από τον 16ο αιώνα μέχρι και σήμερα. Στο ντοκιμαντέρ βλέπουμε κόσμο να μαζεύει αυτά που οι αγρότες, οι εταιρείες και η υπόλοιπη κοινωνία απορρίπτει: φρούτα και λαχανικά από φυτείες, φαγώσιμα απορρίμματα από αγορές και κάδους αχρήστων, έπιπλα και συσκευές απ’ την άκρη του δρόμου. Για κάποιες/κάποιους είναι στρατηγική επιβίωσης. Για άλλες/άλλους είναι θέμα πεποίθησης, αρχής και ηθικού καθήκοντος, μια μορφή ακτιβισμού ως απόρριψη του καταναλωτισμού και της παράλογης σπατάλης του. Άλλες/άλλοι το κάνουν απλά γιατί τους αρέσει.

Είναι και η Βαρντά μια glaneuse, και το ντοκιμαντέρ της είναι το αποτέλεσμα σταχυολόγησης. Μαζεύει στιγμές, εικόνες, στίχους, πίνακες, ιστορίες και μέσα από αυτά μας λέει μια άλλη, μεγαλύτερη ιστορία. Όπως αλλού, έτσι κι εδώ, βρίσκει ομορφιά και ποίηση στα ταπεινά μέρη, στις κοινότυπες στιγμές της καθημερινότητας. Το βλέμμα της πέφτει πάνω στα αντικείμενα που την ενδιαφέρουν με μια χαρακτηριστική τρυφερότητα και μαζί με μια ενθουσιώδη, σχεδόν παιδική, περιέργεια. Και ύστερα είναι το παιχνίδι: παίζοντας με την προοπτική μοιάζει να πιάνει φορτηγά στο χέρι της, από ένα λάθος (ξέχασε την κάμερα αναμμένη) προκύπτει ο χορός του φακού, που αντί να τον κόψει, του αφιερώνει μια ολόκληρη σεκάνς με μουσική υπόκρουση – είναι σκηνές που συγκινούν με τη γλυκύτητά τους. Ακόμα και η δομή του ντοκιμαντέρ μοιάζει να ακολουθεί τη λογική ενός παιχνιδιού. Είναι σαν υπαγορευμένη από συγκυρίες – η Βαρντά στρέφει το βλέμμα της σε ένα σημείο, κι από εκεί αφήνει τους ανθρώπους και τα πράγματα να την πάρουν μαζί τους.

Με τη Βαρντά, όλα γίνονται εκπληκτικά. Η υδρορροή και η μούχλα στο ταβάνι της γίνονται πίνακες τοπίων του Tapies, του Guo Qiang ή του Borderie. Ένα σύκο που ξέμεινε στο δέντρο είναι ένα φρούτο απ’ τον παράδεισο. Ανάμεσα στους τόνους πατατών που οι μεγάλοι παραγωγοί πετάνε, οι πατάτες σε σχήμα καρδιάς είναι θαύματα που τη συγκλονίζουν και στα οποία αφιερώνει αρκετές λήψεις. Τις κινηματογραφεί καθώς τις βρίσκει, καθώς τις μαζεύει, καθώς τις ξεφορτώνει στο σπίτι της. Και καθώς τις παρακολουθεί με θαυμασμό, της έρχεται η ιδέα να ενημερώσει μια φιλανθρωπική οργάνωση που φτιάχνει γεύματα για απόρους, για να τις μαζέψει – γιατί τα ονειροπολήματα και η οργιάζουσα φαντασία της δεν απομακρύνονται ποτέ από την πραγματικότητα που την περιβάλλει, δεν ξεφεύγουν ποτέ από τα όρια του κοινωνικού προβληματισμού.

Πάντα πλήρως παρούσα στη στιγμή, πάντα ανοιχτή και αφιερωμένη στη ζωή, σε όλες της τις εκφάνσεις, η Βαρντά μάς θυμίζει μ’ αυτή την ταινία πόσο τυχεροί είμαστε για το πέρασμά της από τη γη και για τα όσα μας άφησε να δούμε, να απολαύσουμε και να συλλογιστούμε μαζί της.

+ Δείτε το The Gleaners and I στο MUBI μέχρι τις 13 Ιουνίου 2019.