Στη μνήμη του αδικοχαμένου επισμηναγού Πάρη Αθανασιάδη 

Πρόσφατα ζήσαμε μια ανεπανάληπτη εμπειρία. Ζήσαμε από κοντά την παρασκευή των παραδοσιακών αρτοσκευασμάτων Ριζοκαρπάσου, από τα θαυμαστά χέρια της Μαρούλας Τσούνταρου, μιας σπουδαίας Ριζοκαρπασίτισσας.

Εκεί, στο νοικοκυρεμένο σπίτι της Μαρούλας, στον προσφυγικό συνοικισμό του Αγίου Ιωάννη, στα Κάτω Πολεμίδια, με το περιβολάκι και τον πλούσιο κήπο της ζήσαμε πραγματικά στους ρυθμούς της γνήσιας ριζοκαρπασίτικης παράδοσης. Εκεί, όχι μόνο γευτήκαμε τα εξαίσια ριζοκαρπασίτικα αρτοποιήματα και αισθανθήκαμε το άρωμά τους να πλημμυρίζει τον γύρω χώρο, αλλά ήταν σαν να μεταφερθήκαμε στους ρυθμούς μιας άλλης εποχής πριν αποξενωθούμε βίαια, από τις πατρογονικές εστίες μας.

Απολαύσαμε τη Μαρούλα να ζυμώνει στην παραδοσιακή σκάφη και να πλάθει ένα σωρό αρτοσκευάσματα, που ανάγονται στα μεσαιωνικά χρόνια και συνδέονται με την εθιμική ζωή της ακριτικής κωμόπολης Ριζοκαρπάσου. Μέσα στις υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού της Κύπρου η Μαρούλα αδιαμαρτύρητα και με υπομονή και μειλίχιο ύφος πύρωσε τον ξυλόφουρνο της αυλής της και φούρνισε όλα τα αρτοσκευάσματα. Όταν δε ψήθηκαν και άνοιξε τον φούρνο, δεν αντικρίσαμε μόνο όλη εκείνη την ομορφιά των καλλιτεχνημάτων με το ζυμάρι, που το καθένα είχε την ιστορία του. Όταν άνοιξε τον φούρνο ξεχύθηκαν όλες οι μυρωδιές που περιείχαν τα αρτοσκευάσματα και ως διά μαγείας ταξιδέψαμε σε όλες τις γειτονιές και τους δρόμους του Ριζοκαρπάσου. Γιατί κάθε που γιορτάζαμε είτε τα Χριστούγεννα και κυρίως το Πάσχα μοσχοβολούσε όλο το Ριζοκάρπασο και όλες οι ενορίες της κωμόπολης, γιατί μόνο στο Ριζοκάρπασο παρασκευάζονται οι αυγωτές και τα κουλούρια μας τα μιλλωμένα (μυζηθροκούλουρα) με τόσο πλούσια, γνήσια και αρωματικά υλικά.

Με τον μίσχο ενός φύλλου χαρουπιάς σχημάτιζαν σταυρό γύρω από το τυπάρι (σφραγίδα) που έβαζαν πάνω από τις αφράντες (πρόσφορα) ώστε τα αρτοσκευάσματα να πετύχουν και να είναι ευλογημένα

Η Μαρούλα είχε αρωγό στο ζύμωμα και για συμπληρωματικές πληροφορίες, γύρω από τα έθιμα που συνδέονται με κάθε αρτοσκεύασμα, τη φίλη Ριζοκαρπασίτισσα Μαρία Ζαρδή. Όλα τα στοιχεία πάνω στα οποία κινηθήκαμε βήμα προς βήμα, πέρα από τα όσα γνωρίζαμε και όσα διαφύλαξε η μνήμη μας, ήταν πρωτίστως και όσα καταγράψαμε στο παρελθόν, από το στόμα της αείμνηστης Ανδριανής Φραγκούδη, και όσα πρόσφατα καταγράψαμε με πληροφορητή την αγαπητή μας Αίγλη Αθανασιάδη, καθηγήτρια της Οικιακής Οικονομίας, που είναι ένας πιστός και αδιαμφισβήτητα γνήσιος φορέας της καρπασίτικης παράδοσης. Και είναι αλήθεια πως όσοι έλκουμε την καταγωγή μας από την ακραία Καρπασία λατρεύουμε την πλούσια παράδοσή μας και ό,τι σχετίζεται με τον γενέθλιο τόπο μας. Σ' αυτή τη δημιουργική συντροφιά που έμοιαζε σαν μια συγκέντρωση ιεροτελεστίας και ήταν σαν να συνομιλήσαμε με την ίδια την παράδοση και τον πλούσιο πολιτισμό των αρτοσκευασμάτων του Ριζοκαρπάσου, υπήρχε και μία παρουσία πολύ ξεχωριστή. Ήταν μαζί μας η διακεκριμένη εικαστικός και φίλη Λία Λαπίθη Σουκιούρογλου, η οποία στο κάλεσμά μας να γνωρίσει έστω μακριά από τον φυσικό τους χώρο, που δεν είναι άλλος από το Ριζοκάρπασο, τα αρτοσκευάσματά μας και τον πολιτισμό τους, έσπευσε και ήταν έτοιμη εκείνο το πρωί από τις 5.30 π.μ. Ήταν έτοιμη και "πάνοπλη" με την κάμερά της, όχι μόνο να παρακολουθήσει εκ του σύνεγγυς το ζύμωμα, το καλλιτεχνικό πλάσιμο των αρτοσκευασμάτων, αλλά ταυτόχρονα να καταγράψει με την κάμερα όλη τη διεργασία από την αρχή έως το τέλος, έως το ψήσιμό τους στον ξυλόφουρνο και ν' ακούσει το "αφήγημα" που σχετιζόταν με το κάθε αρτοσκεύασμα. Παράλληλα σχεδίαζε το κάθε αρτοσκεύασμα που παρασκευαζόταν, έγραφε το όνομα του καθενός και εμπνεόταν ακούγοντας και καταγράφοντας ονόματα πρωτόγνωρα, έθιμα και ήθη, στίχους αποτρεπτικούς του κακού, ευχές και σημεία του σταυρού, σχέδια, στολίδια και ευλογίες από το πλούσιο πολιτισμικό φορτίο του Ριζοκαρπάσου, που αφορά αποκλειστικά και μόνο τα αρτοσκευάσματά μας.





Πιο πολύ φάνηκε να συγκίνησαν τη Λία και επικέντρωσε την προσοχή της στην πεντοτύπαρη αφράντα (πρόσφορο) και στα αφραντούθκια, δηλαδή τα μικρά προσφοράκια. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το γεγονός ότι τα αφραντούθκια μόνο στο Ριζοκάρπασο τα παρασκεύαζαν και ήταν ειδικά για τα μικρά παιδιά. Και παρασκευάζονταν δύο ειδών αφραντούθκια με διαφορετικό σχήμα το καθένα. Το ένα ήταν για τα μικρά αγόρια και ήταν με ουρά. Είχαν σχήμα στρογγύλο με τη σφραγίδα επάνω και με μια απόληξη σαν ουρά. Ενώ το αφραντούθκια για τα κορίτσια ήταν ένα μικρό στρογγυλό πρόσφορο με τη σφραγίδα επάνω. Είχαν και αυτά φαίνεται τους συμβολισμούς τους. Θυμάμαι μικρή με τι χαρά αναμέναμε όλα τα παιδιά από τις μητέρες μας ή από τις γειτόνισσες φίλες τους, όταν έκαναν αφράντες γιατί γιόρταζαν κάποιες θρησκευτικές γιορτές, ήταν δηλαδή γιορτάρισσες και ζύμωναν, ότι μαζί με τις μεγάλες αφράντες θα παρασκεύαζαν και αφραντούθκια για μας, είτε στρογγυλά είτε με ουρά. Μπορεί για τα μικρά κορίτσια να παρασκευάζονταν τα μικρά στρογγυλά αφραντούθκια με το τυπάρι (σφραγίδα) και για τ' αγόρια αυτά με την ουρά, ωστόσο εγώ μικρή προτιμούσα αυτά με την ουρά. Ήταν χαριτωμένο στοιχείο θαρρώ ή και γοητευτικό να κρατάς το αφραντούι από την ουρά και να το τρως.

Η Λία όμως θαύμασε επίσης και τα σιλίχνια, τα σταυροκούλουρα, τα δοξάρκα, τις γεννόπιττες, τους βασίληδες, τις αυγωτές, τις παννυχίδες, τις σχινόπιττες και τόσα άλλα. Είναι βέβαιο ότι το συναπάντημα αυτό των παραδοσιακών αρτοσκευασμάτων του Ριζοκαρπάσου με ένα σύγχρονο εικαστικό ή και γενικότερα με τη σύγχρονη τέχνη θα προσφέρει μελλοντικά καρπούς και θα αποδειχθεί έμπρακτα ότι η παράδοση όχι μόνο εμπνέει, αλλά και μπορεί κάλλιστα να αξιοποιηθεί, να διαδοθεί και να "μνημειωθεί" με σύγχρονα έργα τέχνης.

Η μακρά ιστορία

Πλούσια και μοναδικά είναι τα παραδοσιακά αρτοσκευάσματα Ριζοκαρπάσου και συνδέονται με πληθώρα εθίμων εντελώς ξεχωριστών, εάν δοκιμάσεις να κάνεις μια σύγκριση ακόμη και με άλλους γειτονικούς οικισμούς της χερσονήσου Καρπασίας. Ωστόσο τίποτε δεν είναι τυχαίο. Είναι πλούσια και μοναδικά τα παραδοσιακά αρτοσκευάσματα του Ριζοκαρπάσου εξαιτίας της απομακρυσμένης γεωγραφικής θέσης του και σε σχέση πάντοτε στο διάβα των αιώνων με επιρροές τόσο από κατακτητές όσο και από γειτονικούς λαούς ώστε να δημιουργηθεί εκεί, μεταξύ άλλων, ένας ξεχωριστός γαστρονομικός πολιτισμός και μια ξεχωριστή τέχνη και παράδοση στα αρτοσκευάσματά μας. Άλλωστε δεν είναι καθόλου επίσης τυχαίο ότι στο Ριζοκάρπασο έχουν διασωθεί σημαντικά στοιχεία από το Βυζάντιο. Αναφέρουμε ενδεικτικά ένα και μόνο ως παράδειγμα, την παρασκευή στο Ριζοκάρπασο του σιλίχνιου, που ήταν γνωστό και στο Βυζάντιο. Πρόκειται για ένα κουλούρι με σταυρό στη μέση που συνδέεται με τα έθιμα της έκθεσης των προικιών του γάμου. Η εγκατάσταση σημαντικών φραγκικών οικογενειών και αργότερα βενετικών οικογενειών στο Ριζοκάρπασο, κυρίως όταν ο οικισμός και δύο γειτονικά βυζαντινά χωριά που χάθηκαν με την πάροδο των αιώνων, αναδείχθηκε από τον βασιλιά Ιάκωβο B?' Lusignan σε κομητεία, φρονούμε ότι συνέτεινε επίσης στον πλούσιο και μοναδικό πολιτισμό και σ' αυτά τα ριζοκαρπασίτικα αρτοσκευάσματα. Κατάλοιπο άλλωστε της μακρόχρονης φραγκικής κυριαρχίας είναι και το γεγονός ότι στον κυπριακό χώρο μόνο στο Ριζοκάρπασο τα πρόσφορα είναι γνωστά με το όνομα αφράντες.

Η Μαρούλα παρασκεύασε δοξάρκα, αυγωτές μεγάλες με τέσσερα και πέντε αυγά, και μικρές αυγωτές με ένα αυγό, κουλούρια από τη ζύμη των αυγωτών, βασίλη που παρασκευάζεται την Πρωτοχρονιά, μεγάλο δηλαδή αρτοσκεύασμα με έναν ζυμαρένιο Άγιο Βασίλη επάνω και μικρά βασιλούθκια που παρασκευάζονταν για να δοθούν την Πρωτοχρονιά δώρα στα μικρά παιδιά και στα βαφτιστικά. Έφτιαξε σιλίχνια που τα κρεμούσαν στον τοίχο στην έκθεση των προικιών του γάμου, όπως υφαντά σεντόνια και πετσέτες, βαμβακερά, μεταξωτά ή κουκουλάρικα. Παρασκεύασε γεννόπιττες στολισμένες με σταφίδες και σταυροκούλουρο το οποίο έτρωγαν, σύμφωνα με το έθιμο την ημέρα του Πάσχα και την ημέρα της Ανάληψης το έτρωγαν μαζί με το γάλα, γιατί υπήρχε η πεποίθηση ότι με αυτό τον τρόπο δεν θα έπιαναν ψώρα. Επίσης η Μαρούλα και η Μαρία παρασκεύασαν μια μεγάλη παντυσία (παννυχίδα) και τη στόλισαν με σταυρούς και λουλούδια με ασημένια κουφέτα και σταφίδες. Έφτιαξαν αφράντες, και για τα μικρά παιδιά αφραντούθκια στρογγυλά και αφραντούθκια με ουρά. Η νοικοκυρά είχε σχίνους φυλαγμένους που τους έφερε από το Ριζοκάρπασο και έφτιαξε και τις περίφημες ριζοκαρπασίτικες σχινόπιττες που εκτός από σχίνους περιέχουν και σταφίδες.

Ακούσαμε για έθιμα και ήθη, λεπτομέρειες και για επωδούς ώστε τα αρτοσκευάσματα να πετύχουν και να είναι ευλογημένα. Με τον μίσχο ενός φύλλου χαρουπιάς, όπως μας πληροφόρησε η Μαρούλα, στο παρελθόν σχημάτιζαν σταυρό γύρω από το τυπάρι (σφραγίδα) που έβαζαν πάνω από τις αφράντες (πρόσφορα). Όταν ετοίμασε η Μαρούλα το ζυμάρι για τις αφράντες ακούστηκε από το στόμα της η ευχή ενώ ταυτόχρονα έκανε και το σημείο του σταυρού: "Αρχάγγελοί μου, Απόστολοί μου βοήθειά σας! Ιησούς Χριστός νικά και όλα τα κακά σκορπά!". Όταν οι αφράντες είχαν ψηθεί και θα τις έβγαζε από τον φούρνο πήρε μια πετσέττα, την έβρεξε με λίγο νερό και τις σκούπιζε μία-μία, σχεδόν ιεροτελεστικά. Τις "ένιφκε", όπως μας είπε, σύμφωνα με το παλαιό έθιμο για να γυαλίσουν. Με αυτό τον τρόπο δηλωνόταν απερίφραστα το στοιχείο της ευλογίας και του ιερού που έχει διαχρονικά ο άρτος και ειδικά στους ορθοδόξους. Τις αυγωτές και τα μιλλωμένα κουλούρια η νοικοκυρά και πάλι σύμφωνα με το ριζοκαρπασίτικο έθιμο, όταν θα τα φούρνιζε τα σκούπισε με βρεγμένη πετσέττα αφού προηγουμένως την είχε βουτήξει σε χλιαρό νερό στο οποίο είχε βάλει αραιωμένο μέλι. Αυτή ήταν μια μέθοδος για να γίνουν πιο ωραία και ροδοκόκκινα. Όταν έβαλε όλα τα αρτοσκευάσματα στον φούρνο πριν κλείσει το στόμιό του έκανε το σημείο του σταυρού. Ύστερα έκανε ένα γύρο μπροστά από το στόμιο του ξυλόφουρνου και για να πετύχουν τα αρτοσκευάσματα είπε:

Κότσινα σαν τα μήλα

Τζαι ψηλά σαν την καμήλα!

Ευλογημένοι, σκέφτηκα, όσοι κρατούν τις παραδόσεις και δεν παραδίδονται...
Με τον μίσχο ενός φύλλου χαρουπιάς σχημάτιζαν σταυρό γύρω από το τυπάρι (σφραγίδα) που έβαζαν πάνω από τις αφράντες (πρόσφορα) ώστε τα αρτοσκευάσματα να πετύχουν και να είναι ευλογημένα