Ιστορικά στοιχεία για κυπριακά χωριά κατά τον 15ο αιώνα και για την παραχώρηση πολλών εξ αυτών στην αρχόντισσα Ιζαμπώ Visconte, σύζυγο του ναυάρχου Ιάκωβου Καφράνου 

Ο μελετητής ή ο απλός αναγνώστης της Ιστορίας της Κύπρου κατά τη Φραγκοκρατία θα πληροφορηθεί, μεταξύ άλλων, για μια πληθώρα παραχωρήσεων γαιών ή ολόκληρων χωριών ή απαλλαγών από δασμούς και γενικώς οικονομικών διευκολύνσεων, με τις οποίες ευεργετούσαν οι εκάστοτε βασιλείς τους ευνοούμενούς τους ή τους αξιωματούχους του βασιλείου. Το ίδιο συνέβαινε και κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας, αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό όπως συνέβαινε κατά τη Φραγκοκρατία. Το γεγονός αυτό ήταν εύλογο αφού ο βασιλιάς ήταν ο απόλυτος άρχων του τόπου, ωστόσο επί Βενετοκρατίας η βενετική διοίκηση της Κύπρου ήταν απόλυτα εξαρτημένη από τη μητρόπολη Βενετία, αφού κάθε υπόθεση που αφορούσε την αποικία υποβαλλόταν στις βενετικές αρχές για έγκριση και επικύρωση. Οι φεουδάρχες και γενικά όσοι είχαν οικονομική ευρωστία και βέβαια όσοι κατείχαν θέσεις διοικητικές ή άλλα αξιώματα τόσο στο βασίλειο των Lusignan όσο και αργότερα στους χρόνους της βενετικής κυριαρχίας είχαν πάντοτε, για ευνόητους λόγους, πολύ στενή συνεργασία γενικά με την εξουσία. Και βέβαια η συνεργασία αυτή σήμαινε, μεταξύ άλλων, και διευκολύνσεις για τυχόν αποπληρωμές χρεών αλλά και πολλά άλλα ευεργετήματα. Οι ευεργετούμενοι είχαν ασφαλώς και σχετικές υποχρεώσεις και κυρίως συμμετοχή και προσφορά στον φεουδαρχικό στρατό.

Αν αναλογιστεί κανείς ότι ελάχιστες είναι οι γυναικείες προσωπικότητες που απαντούν στις πηγές ως φεουδάρχισσες ή εκμισθώτριες χωριών, τα στοιχεία για την Ιζαμπώ Visconte αποκτούν μεγάλο ενδιαφέρον

Στο παρόν δημοσίευμά μας μέσα από τις σχετικές πηγές θα εστιάσουμε την προσοχή μας σε ό,τι έχει σχέση με τέτοιου είδους παραχωρήσεις, οι οποίες αφορούν κυρίως τα χωριά της Κύπρου συγκεντρώνοντας πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία τους κατά τον 15ο αιώνα. Tα στοιχεία αυτά τα οποία αφορούν είτε χωριά που εξακολουθούν να υφίστανται είτε άλλα που χάθηκαν στο διάβα των αιώνων, αποτελούν για αρκετά από αυτά τις παλαιότερες γραπτές μαρτυρίες που έχουμε στη διάθεσή μας. Μεταξύ άλλων, έχει διασωθεί μια παραχώρηση του βασιλιά Ιανού Lusignan το 1432 στην αρχόντισσα Ιζαμπώ Visconte, σύζυγο του ναυάρχου του βασιλείου Ιάκωβου Καφράνου, του οποίου η οικογένεια εγκαταστάθηκε από το λατινικό βασίλειο της Ιερουσαλήμ στην Κύπρο. Η πηγή αυτή περιέχει πληροφορίες που παρουσιάζουν αυτήν την άγνωστη από άλλες πηγές φεουδάρχισσα, η οποία είχε ιδιόκτητα δεκαπέντε χωριά της Κύπρου! Αν αναλογιστεί κανείς ότι ελάχιστες είναι οι γυναικείες προσωπικότητες που απαντούν στις πηγές ως φεουδάρχισσες ή εκμισθώτριες χωριών, τα στοιχεία αυτά αποκτούν ακόμη περισσότερο ενδιαφέρον. Ο σύζυγος της Ιζαμπώ Visconte, Ιάκωβος Καφράνος, όσο και ο πατέρας του Πέτρος Καφράνος, επίσης ναύαρχος του βασιλείου, θέσπισαν υποτροφίες ως φιλογενείς Κύπριοι για να σπουδάζουν Κύπριοι νέοι στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας. Ο θεσμός των υποτροφιών του Πέτρου Καφράνου άρχισε το 1407 και συνεχίστηκε έως το 1772, δηλαδή διήρκεσε σχεδόν τέσσερις αιώνες. Η σύζυγος του Ιάκωβου Καφράνου, Ιζαμπώ Visconte, ήταν ετεροθαλής αδελφή του πανίσχυρου Ιάκωβου Fleury, που κατείχε τον τίτλο της κομητείας της Ιόππης και σε δεύτερο γάμο είχε νυμφευθεί τη Ζωή Καντακουζηνού.

Η Ιζαμπώ

Ποια ήταν αλήθεια αυτή η αρχόντισσα, η μεγάλη φεουδάρχισσα Ιζαμπώ που κατείχε ως φέουδα, όπως σημειώσαμε πιο πάνω, δεκαπέντε ολόκληρα χωριά; Η οικογένειά της, σύμφωνα με τις πηγές, είχε εγκατασταθεί στην Κύπρο λίγο μετά τον 13ο αιώνα. O Γουλιέλμος Visconti και η σύζυγός του Κατερίνα de Nephin μαρτυρείται ότι είχαν από το 1221 ως φέουδο το χωριό Νήσου, το οποίο το 1308 κατείχε ένας Raymond Visconte, προφανώς απόγονός τους. Το 1472 αναφέρεται από τον Γεώργιο Βουστρώνιο ένας Ιταλός στρατιωτικός Ιωάννης Visconte.

Ο φιλότεχνος βασιλιάς Ιανός Lusignan, προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών, του οποίου την ποίηση θαύμασε και αυτός ο Μαμελούκος σουλτάνος της Αιγύπτου, ευεργέτησε την αρχόντισσα Ιζαμπώ, σύζυγο του ναυάρχου του βασιλείου του. Με απόφαση του βασιλιά και σχετικό δίπλωμα απάλλασσε τη σύζυγο του ναυάρχου ενόσω ζούσε από τoν φόρο της δεκάτης, που όφειλε να καταβάλλει στο ταμείο του βασιλείου για τα χωριά που κατείχε ως προίκα. Και τα χωριά αυτά δεν ήταν λίγα. Επρόκειτο για τα χωριά: Σίμου, στο διαμέρισμα της Χρυσοχούς, Πύλα στο διαμέρισμα των Αλυκών, Απαλαίστρα στο διαμέρισμα της Μεσαορίας, που χάθηκε στο διάβα των αιώνων και Φώττα ή Fotada, όπως απαντά στις πηγές, στο διαμέρισμα Κερύνειας. Οι κάτοικοι τoυ χωριού αυτού πρέπει να εξισλαμίστηκαν, αφού το χωριό προϋπήρξε της Τουρκοκρατίας. Σημειώνουμε ότι η Απαλαίστρα είχε παραχωρηθεί το 1386 από τον Φράγκο βασιλιά Ιάκωβο Α’ Lusignan στον Ιωάννη Babin, ενώ ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς Ιάκωβος Β’ Lusignan παραχώρησε το ίδιο χωριό στον ευνοούμενό του Ιωάννη Αττάρ. Τέλος, στην Ιζαμπώ Visconte Καφράνου ανήκε ακόμη ένα χωριό του οποίου το όνομα ίσως να είναι παραφθαρμένο γι’ αυτό και είναι δύσκολο να το ταυτίσουμε με κάποιο χωριό της Κύπρου, που εξακολουθεί να υφίσταται ή με κάποιο που έχει χαθεί. Το χωριό αυτό στη συγκεκριμένη πηγή σημειώνεται ως Estraques και κατά την άποψή μας θα μπορούσε να ταυτιστεί με το χωριό Στράκκα. Για όσους μάλιστα δεν το γνωρίζουν, η Στράκκα ήταν χωριό το οποίο μαρτυρείται στις βενετικές πηγές έως τις αρχές του 16ου αιώνα. Το χωριό αυτό φαίνεται να έσβησε πριν από το 1825.

Απαλλαγή από τον φόρο της δεκάτης γίνεται από τον βασιλιά Ιανό και με το ίδιο δίπλωμα για άλλα δέκα χωριά που ανήκαν στην Ιζαμπώ Visconte Καφράνου. Έχουμε δηλαδή ενώπιόν μας ένα τεκμήριο του 15ου αιώνα στο οποίο καταγράφεται ότι μόνο μία γυναίκα μαζί με τον σύζυγό της, αξιωματούχο του βασιλείου, κατείχαν δεκαπέντε ολόκληρα χωριά, μικρά ή μεγάλα, σε όλη σχεδόν την Κύπρο. Βρισκόμαστε βέβαια σε μια εποχή όπου στην Κύπρο είχε επιβληθεί το πιο σκληρό φεουδαρχικό σύστημα. Αυτά τα δέκα χωριά ήταν ο Κακοτρυγητής, τα Λύμπια, η Ευρύχου, το Βουνί, ο Κοντεμένος, η Τερσεφάνου, το Κιβισίλι, ο Άγιος Γεώργιος του Finiquime, το χωριό Τρίμυθος και το Αρμενοχώρι. Το χωριό Άγιος Γεώργιος του Finiquime δυστυχώς δεν μπορέσαμε να το ταυτίσουμε, ούτε έγινε κατορθωτό να ανακαλύψουμε πού ακριβώς βρισκόταν. Ο Κακοτρυγητής ή Cato Triguiti ήταν χωριό του διαμερίσματος Λευκωσίας, το οποίο δεν υφίσταται πλέον και στο ίδιο διαμέρισμα βρίσκεται και το χωριό Λύμπια. Η Ευρύχου ανήκε κατά τη Λατινοκρατία στο διαμέρισμα της Πεντάγυιας, το Βουνί στη Λεμεσό, ο Κοντεμένος, που απαντά στις βενετικές και φραγκικές ως Cordomeno, στο διαμέρισμα Κερύνειας, η Τερσεφάνου στο διαμέρισμα Αλυκών και το Κιβισίλι στο διαμέρισμα του Μαζωτού. Τέλος, το χωριό Τρίμυθος ήταν στη Μεσαορία αλλά πλέον δεν υπάρχει και το Αρμενοχώρι ανήκε από τότε στο διαμέρισμα Λεμεσού. Μόνο στη χερσόνησο Καρπασίας, που αποτελούσε τότε ξεχωριστό διαμέρισμα, η αρχόντισσα Ιζαμπώ της μεσαιωνικής Κύπρου δεν έτυχε να έχει κάποιο χωριό ως φέουδο.

Παραχωρήσεις του Ιωάννη Β’ Lusignan

Σε ένα άλλο δίπλωμα του Φράγκου βασιλιά Ιωάννη Β’ Lusignan, με ημερομηνία 27 Αυγούστου 1438, που αφορούσε τον αρχιθαλαμηπόλο του και ιππότη Ιάκωβο Fleury, μας παρέχεται μία πληροφορία για το φέουδο του Μούσερε. Το χωριό σημειώνεται εδώ ως Musre και ανήκε στον Fleury. Πρόκειται για χωριό του διαμερίσματος Πάφου, το οποίο σήμερα έχει εντελώς εγκαταλειφθεί. Από το ίδιο δίπλωμα αντλούμε και μια άλλη ενδιαφέρουσα πληροφορία, ότι η σημερινή πρωτεύουσα του διαμερίσματος Πάφου, ευρέως γνωστή παλαιότερα ως Κτήμα, ήταν βασιλική ιδιοκτησία καθώς επίσης και η Αχέλεια στην περιοχή της οποίας είχε αναπτυχθεί την ίδια εποχή η καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου. Το Κτήμα στη συγκεκριμένη πηγή σημειώνεται ως Lehtime και η Αχέλεια ως Eschele.

Μια άλλη είδηση προστίθεται για την ιστορία της Έλυσης, ενός σπουδαίου φέουδου στη χερσόνησο της Καρπασίας. Το χωριό έχει εγκαταλειφθεί και οι περισσότεροι κάτοικοί του εγκαταστάθηκαν στον Άγιο Ανδρόνικο Καρπασίας. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται γιατί πολλοί κάτοικοι του Αγίου Ανδρονίκου διαθέτουν περιουσιακά στοιχεία και κυρίως κτήματα στην Έλυση. Το χωριό Έλυση μαζί με το χωριό Μονάγρια (Monagre), επίσης στη χερσόνησο της Καρπασίας, σύμφωνα με πηγή του έτους 1441 ανήκαν στη Βουλώνη Le Zeune, πρώτη σύζυγο του Ιάκωβου Fleury. Όμως αυτή πέθανε χωρίς να έχει αποκτήσει παιδιά και σύμφωνα με το δίκαιο του βασιλείου της Κύπρου έπρεπε τα χωριά αυτά να ενταχθούν στη βασιλική ιδιοκτησία. Ο βασιλιάς ωστόσο δεν αφαίρεσε τα χωριά αυτά από τον Ιάκωβο Fleury, σύζυγο της Βουλώνης, και επιπρόσθετα τον απάλλαξε από τον φόρο της δεκάτης για τα εν λόγω φέουδα. Η Έλυση από τη σύζυγο του Fleury πέρασε στον ίδιο. Το 1464, όταν ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς σφετερίστηκε το στέμμα από την ετεροθαλή αδελφή του και νόμιμη βασίλισσα, παραχώρησε το ίδιο χωριό σε έναν Γενουάτη οπαδό του. Επρόκειτο για τον Gaetano Negron. Κατά τις πρώτες δεκαετίας του 16ου αιώνα, επί Βενετοκρατίας, το χωριό ανήκε στον μεγαλοφεουδάρχη και πλοιοκτήτη Ιάκωβο Negron, ο οποίος ήταν απόγονος του Gaetano Negron. Μετά τον θάνατό του, το χωριό αυτό πέρασε στη χήρα του Ιωάννα Costanzo. Για την Έλυση και για τρία άλλα χωριά της Καρπασίας, που ανήκαν και αυτά στον Ιάκωβο Negron, η χήρα και η θυγατέρα του μετά τον θάνατό του οδηγήθηκαν στα δικαστήρια, αλλά νικήτρια στον δικαστικό αγώνα ανεδείχθη η χήρα του Ιωάννα Costanzo.

Οι πηγές που διασώθηκαν σχετικά με παραχωρήσεις και γενικά ευεργεσίες των Φράγκων βασιλέων σε αξιωματούχους του βασιλείου ή ευνοούμενούς τους μας προσέφεραν πολύτιμα στοιχεία για είκοσι χωριά της Κύπρου κατά τον 15ο αιώνα. Παράλληλα, εμπλούτισαν το κεφάλαιο που αφορά τις γυναικείες προσωπικότητες που ξεχώρισαν στη μεσαιωνική Κύπρο, αφού οι ίδιες πηγές μάς αποκάλυψαν αρκετά για τη φεουδάρχισσα Ιζαμπώ Visconte, για την οικογένειά της και για τα δεκαπέντε χωριά της Κύπρου που κατείχε ως φέουδα.

ΛΕΖΑΝΤΑ: Το οικόσημο της οικογένειας Visconti, στην οποία ανήκε και η μεγάλη φεουδάρχισσα Ιζαμπώ Visconti.