Συνέντευξη στην Μαρίνα Σχίζα / Φωτογραφία Ελένη Παπαδοπούλου

«Υπάρχει χρόνος;». Αυτό και πολλά συναφή ερωτήματα γύρω από αυτήν την ακαθόριστη κίνηση της ύπαρξης και των γεγονότων στο παρελθόν, το παρόν, το μέλλον παραμένουν αναπάντητα. Από τον Αριστοτέλη και τον Επίκουρο, τον Νεύτωνα, τον Μπέρκλεϊ, τον Καντ, τον Μπεργκσόν, τον Γκίνκελ, τον Αϊνστάιν, χιλιάδες φιλόσοφοι, φυσικοί, μαθηματικοί, καλλιτέχνες προσπαθούν να συλλάβουν αυτήν την τόσο συγκεκριμένη και συνάμα ακαθόριστη έννοια. Η αναζήτηση του χρόνου είναι χαρακτηριστικό του έργου του εικαστικού Δημήτρη Αληθεινού, ο οποίος για 40 και πλέον χρόνια, με τα δικά του εκφραστικά μέσα θέτει ερωτήματα, προτείνει και προκαλεί. Σήμερα ο καλλιτέχνης εισέρχεται σε ένα αρχαιολογικό μουσείο, έναν χώρο γεμάτο με χρόνο και μύθο, και τοποθετεί το δικό του στίγμα σε μια προσπάθεια -χωρίς καμία πρόθεση εξιδανίκευσης του παρελθόντος- να οδηγηθεί σε συγκεκριμένα συμπεράσματα κρίνοντας το παρόν. Παράγωγα και απόβλητα του σύγχρονου πολιτισμού που κουβαλούν μνήμες και εμπειρίες κάνουν διάλογο με τα φορτισμένα με ενέργεια, γεμάτα ανθρώπινο κόπο και ιδρώτα, αντικείμενα του μουσείου. Ο θεατής καλείται να κάνει το δικό του ταξίδι, να προβληματιστεί και να αυτοπροσδιοριστεί, αλλά πάνω από όλα να χαρεί την "ομορφιά" και το "ωραίο" της τέχνης.

«Το Ύστερον, το Πρότερον, Εμείς» ο τίτλος της έκθεσης, η οποία περιγράφει τι ακριβώς;

Τη σχέση του χθες, του σήμερα, του αύριο. Πιστεύω ότι ο χρόνος δεν υπάρχει, άρα όλα είναι μέσα σε μια σχέση υποθετική.

Κάνει διαφορά ο χώρος που τοποθετείς την τωρινή σου πρόταση;

Ναι, σίγουρα αν και αυτήν τη φορά προέχει η χαρά της έκθεσης, η χαρά του να βρίσκομαι σε ένα αρχαιολογικό μουσείο. Συνήθως όταν μπαίνεις σε έναν εκθεσιακό χώρο είναι λευκός, δεν υπάρχει τίποτα που να σε καθορίζει εκ των προτέρων. Μπαίνεις μέσα και είσαι εσύ, τα έργα και το περιβάλλον.

Και αρχίζεις από το μηδέν να κτίζεις.

Ακριβώς. Τα έργα συνήθως έχουν δημιουργηθεί στο εργαστήριο, μιλάνε ή δεν μιλάνε αυτό είναι μια άλλη ιστορία, όμως είναι κάτι που έχει γίνει εκτός του χώρου και ο μόνος διάλογος που δημιουργείται είναι μεταξύ των έργων και των θεατών ή των έργων μεταξύ τους. Είναι μια σχέση που απευθύνεται στο σήμερα. Σε ένα αρχαιολογικό μουσείο όμως υπάρχουν μύθοι και αντικείμενα πολύ πριν από εσένα.

"Χωρίς Τίτλο", ρολόγια, χώμα, γύψο, αγριοπερίστερο, 177Χ204 εκ.

Πώς αναπτύχθηκε αυτός ο διάλογος του παλιού με το σύγχρονο για να καταλήξουμε σε αυτήν την έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λεμεσού;

Με ενδιέφερε πάντα ο διάλογος με το "παλιό" λόγω της φύσης της δουλειάς μου, αλλά και της σκέψης μου. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '70 έκανα περφόρμανς στον Ναό του Ηφαίστου, στον αρχαιολογικό χώρο της Αγοράς, στην Αρχαία Ολυμπία κ.λπ. Αν και τον καιρό εκείνο επεδίωκα την ανατροπή, τη ρήξη, με την "κλασική" εικαστική γλώσσα, εντούτοις ήξερα ότι αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει ολοκληρωμένα χωρίς τη σύνδεσή του με την ιστορία και την ιστορική συνέχεια. Δηλαδή, αυτό που επαναλαμβάνω, ότι "το καινούργιο για να υπάρξει πρέπει να είναι παλιό", είναι κάτι που το πίστευα, θα λέγαμε, από πάντα.

Το παλιό με την έννοια της μνήμης;

Με την έννοια της εμπειρίας, της ιστορίας, της ανακάλυψης. Με όλα όσα έχουμε δει, όλα όσα έχουμε φτιάξει όχι μόνο ως λαός και ως έθνος, αλλά γενικότερα ως ανθρώπινο είδος. Έχοντας αυτή την αντίληψη και μπαίνοντας μέσα σε ένα αρχαιολογικό μουσείο, μπαίνεις σε έναν χώρο φορτισμένο με ενέργεια, γεμάτο ανθρώπινο κόπο και ιδρώτα, σε αντίθεση με τον χώρο των σύγχρονων μουσείων.

Γεμάτος από μνήμη, ιστορία, ενέργεια...

Και πάνω από όλα με χρόνο και μύθο. Αυτό που θα βάλω στο αρχαιολογικό μουσείο, για να μπορέσω να το μεταπλάσω σε έργο τέχνης, πρέπει να το φορτίσω με μύθο. Και μπορεί να τα καταφέρω, μπορεί όχι. Όμως μέσα στο μουσείο τα αντικείμενα είναι γεμάτα μύθο. Ακόμα και το πιο απλό αντικείμενο έχει τον μύθο του.

"Άπλειστος Πίθος", ρολόγια, χώμα, αρχαίος πίθος

Για ποιον λόγο επέλεξες το Αρχαιολογικό Μουσείο Λεμεσού;

Αυτό δεν έχει και τόση σημασία γιατί πιστεύω ότι όλα τα αρχαιολογικά μουσεία αποτελούν μέρος ενός μεγάλου. Είναι σαν ένα τεράστιο κτήριο με πολλά δωμάτια. Όταν πηγαίνω από το αρχαιολογικό μουσείο της Λευκωσίας στο αρχαιολογικό της Λεμεσού αλλάζω απλώς δωμάτιο, ακόμα και αν τα κτήρια χωρίζονται μεταξύ τους με χιλιόμετρα και ώρες δρόμο. Όταν πάω λοιπόν σε ένα μουσείο, είναι σαν να επισκέπτομαι κάποιο σπίτι που έχω ξαναπάει, απλώς ξεκινάω έναν καινούργιο διάλογο σε ένα άλλο δωμάτιο.

Κάθε φορά δημιουργείται νέα σχέση;

Είναι ατέλειωτη η σχέση γιατί είναι ρευστή. Από τη μια μεριά αλλάζεις εσύ ως προσωπικότητα και τα βλέπεις διαφορετικά, κι από την άλλη, όταν αλλάξεις εσύ, αλλάζουνε κι αυτά. Η γνωριμία γίνεται σιγά-σιγά, γιατί αυτά τα αντικείμενα είναι γεμάτα μυστικά. Είναι λάθος να δεις κάποιο και να νομίσεις ότι το γνώρισες. Έχει μυστικά. Και θέλει χρόνο. Η γνώση απαιτεί χρόνο.

Τα οποία αποκαλύπτονται σιγά-σιγά, ανάλογα με τη συγκεκριμένη στιγμή...

Και κυρίως με την επανάληψη, την εμπειρία του θεατή, το ενδιαφέρον του. Η στιγμή παίζει τον κυρίαρχο ρόλο. Όταν ήμουν φοιτητής στη Σχολή Καλών στην Αθήνα πηγαίναμε τα μεσημέρια δίπλα, στο αρχαιολογικό μουσείο, και σχεδιάζαμε. Ανέβαινα συχνά στον πάνω όροφο που βρίσκονται τα έργα της Σαντορίνης και στεκόμουνα ώρες μπροστά στην τοιχογραφία από το δωμάτιο της Άνοιξης. Την έβλεπα και διαισθανόμουνα ότι εκεί, μέσα σε εκείνη τη ζωγραφιά υπάρχει κάτι που δεν μπορώ να το δω. Πήγαινα κάθε μέρα στο μουσείο και κάθε φορά έφευγα με την ίδια απορία. Ήμουν μπροστά σε ένα κλειστό κουτί που δεν μπορούσα να το ανοίξω. Πέρασαν δέκα χρόνια, ήμουνα πια στο Παρίσι, ξαναπήγα στο μουσείο και όπως κοιτούσα την τοιχογραφία, το κουτί ξεκλειδώθηκε και είδα το μυστικό του. Όλα τα παλιά αντικείμενα κρύβουν ένα μυστικό, πόσω μάλλον τα αρχαία. Αρκεί να σταθείς μπροστά τους αβίαστα, και σίγουρα κάτι θα ανακαλύψεις. Μπαίνοντας λοιπόν σε ένα αρχαιολογικό μουσείο ξέρω ότι "κάποιος" με περιμένει. Η πρώτη μου έγνοια λοιπόν είναι να γίνω φίλος του. Κι επειδή το μουσείο είναι γεμάτο χρόνο και επειδή εγώ με τον χρόνο είμαι φίλος, είναι λογικό με την έκθεσή μου να αναφερθώ στον φίλο μου.

Και πώς έγινε; Έγινε το Πρότερον, το Ύστερον και Εμείς. Εμείς, οι οποίοι είμαστε η στιγμή.

Πώς καθορίζεται αυτή η στιγμή; Το ερώτημα είναι πως καθορίζεται η πεμπτουσία της στιγμής. Γιατί αν η στιγμή είναι το τώρα, μέσα του υπάρχουν άπειρες στιγμές. Η κατάλληλη στιγμή όμως πώς καθορίζεται; Εκεί είναι το μεγάλο παιχνίδι του ανθρώπου με τη ζωή του, με τον χρόνο του, με τις ικανότητές του. Νομίζω ότι αυτό που θα πρέπει κανείς να μαθαίνει από μικρός είναι να μπορεί να διακρίνει την κατάλληλη στιγμή.

Και η οποία καθορίζεται από άπειρες άλλες στιγμές, υποθέτω.

Βέβαια. Και πριν σκεφτεί κανείς ότι όλα τούτα είναι απλές θεωρίες, καλό είναι να μάθει να ξεχωρίζει την κατάλληλη στιγμή. Για να ζήσει, να ερωτευτεί, να φάει, να αγαπήσει, να μισήσει.

Έχεις βρει την απάντηση στο τι είναι ο χρόνος;

Σε κάτι που δεν υπάρχει πώς μπορείς να δώσεις απάντηση;

"Ο χρόνος δεν υπάρχει, είναι μια ανθρώπινη επινόηση και εξυπηρετεί ανθρώπινες ανάγκες", είχε πει ο Αϊνστάιν. Τι είναι αυτό που εμείς ορίζουμε ως "χρόνο";

Είναι τα περιορισμένα όρια της ζωής μας. Από το άλφα έως το ωμέγα. Αριστερά, πριν το άλφα υπάρχει το άπειρο και, δεξιά, μετά το ωμέγα, υπάρχει το χάος. Για να μπορέσω να το κατανοήσω βάζω όρια που είτε ξεκινάνε από τη μέρα της ιστορίας του ανθρώπου, είτε καθορίζονται σύμφωνα με τα όρια της δικής μου ζωής. Δεν μπορώ να ορίσω ούτε και να σκεφτώ τον χωροχρόνο διαφορετικά. Φαντάσου να ψάχνεις απάντηση για τα όρια του Σύμπαντος. Κανείς δεν μπορεί να σου τη δώσει. Όπως ακριβώς δεν μπορείς να δεις πού τελειώνει το Σύμπαν, έτσι ακριβώς δεν μπορείς να καθορίσεις τον χρόνο. Ο χρόνος και ο χώρος καθορίζονται μόνο όταν υπάρχει κίνηση.

Πώς καθορίζεται ο χρόνος στο δικό σου έργο;

Από την κίνηση και τον ήχο των ρολογιών. Ρολόγια, πολλά ρολόγια, άλλοτε σκεπασμένα με χώμα, άλλοτε δεμένα μέσα σε μπόγους όπως στο "Προσφυγάκι", που παραπέμπει στον άνθρωπο-προσφυγάκι του χρόνου. Ακούγοντας το τικ τακ τους νιώθεις τη ροή, τη στιγμή που περνάει. Σε ένα από τα έργα της έκθεσης υπάρχει ένα ανδρικό γλυπτό πάνω στο χέρι του οποίου έχει καθίσει ένα περιστέρι που ακουμπάει το αφτί του στην καρδιά, σαν να προσπαθεί να την ακούσει. Η καρδιά μας είναι το πραγματικό, το μοναδικό μας ρολόι. Από την ώρα που γεννιόμαστε αυτό το ρολόι μας καθορίζει, αυτός είναι ο μετρητής του χρόνου μας. Αν αυτό το τικ τακ το ακούγαμε κάθε πρωί προσεκτικά, αν το υπολογίζαμε όσο του αξίζει, θα ήμασταν πιο σοφοί. Όμως το τικ τακ του ρολογιού που φοράμε στο χέρι σπάνια είναι συγχρονισμένο με την καρδιά μας. Το περιστέρι στο έργο σκύβει για να δείξει στον θεατή ό,τι θα έπρεπε να ακούει: το μοναδικό μέτρημα του χρόνου του, το τικ τακ της καρδιάς του. Μόνο όταν φτάσει το τέλος, υποθέτω, και νιώσεις να σταματά το ρολόι, τότε συνειδητοποιείς ότι άκουγες άλλο τικ τακ από αυτό που θα έπρεπε. Είναι ψευδαίσθηση να πιστεύουμε ότι ο θάνατος δεν έρχεται ποτέ, ενώ είναι το πιο απλό πράγμα που μπορείς να συναντήσεις.

Και πάνω σε αυτό έχουν αναπτυχθεί όλες οι θεωρίες, φιλοσοφίες, θρησκείες, στο να κάνει τον άνθρωπο να δεχθεί ότι είναι θνητός, λιγότερο επώδυνα.

Το κακό είναι ότι οι περισσότερες θρησκείες, ειδικά οι μονοθεϊστικές, αντί να πουν στον πιστό "είσαι θνητός χάρου τη ζωή σου", του λένε "μην γελάς, μην χαίρεσαι, μην ερωτεύεσαι, προσευχήσου και περίμενε το τέλος σου πριν καν γεννηθείς". Στην αρχαιότητα αντιμετώπιζαν τη ζωή διαφορετικά: Μπαίνοντας στον κήπο του μουσείου υπάρχει δεξιά ένα ψηφιδωτό που στη μέση έχει τη θεά Αφροδίτη να λούζει τα μαλλάκια της, κι ο έρωτας της κρατάει τον καθρέφτη. Αυτό ήταν κάποτε στο δάπεδο ενός σπιτιού μέσα στο οποίο ο έρωτας, το γυμνό δεν είχε ντροπή. Αυτό δεν υπάρχει στις μονοθεϊστικές θρησκείες, εκεί κυριαρχεί η καταπίεση.

Γιατί πάντα σκεφτόμαστε ότι το παρελθόν ήταν καλύτερο από το σήμερα;

Δεν αναφέρομαι στο πριν με καμιά παρελθοντολαγνεία. Ο πολιτισμός παρήγαγε έργα τέχνης που τα βλέπουμε και τα θαυμάζουμε χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πολλά από τα σημερινά έργα δεν είναι αξιοθαύμαστα ή ότι δεν θα γίνουν άλλα αύριο.

Η δική σου αναφορά έχει να κάνει με τη σκέψη. Ποια είναι αυτή η σκέψη που έχουμε καταστρέψει;

Δεν παράγουμε πολιτισμό που να έχει συνέχεια με αυτό που παραλάβαμε. Χωρίς να εξιδανικεύω το παρελθόν, οδηγούμαι στο συγκεκριμένο συμπέρασμα κρίνοντας το παρόν. Δεν νοσταλγώ το μάρμαρο, αλλά αυτό που κάνουμε εμείς, ως Έλληνες ή ως πολίτες του κόσμου σήμερα, το θεωρώ άχυρο. Δεν βλέπω να γίνεται κάτι στο πολιτιστικό, το καλλιτεχνικό, το οικονομικό, το φιλοσοφικό, σε όποιο επίπεδο θέλεις. Δεν βλέπω μια πρόταση, το μόνο που βλέπω είναι συμφέροντα ατομικά ή συντεχνιακά με την ευρύτερη έννοια. Ματαιοδοξία χωρίς όραμα. Κυριαρχεί η αδιαφορία.

Ποιο είναι το πρώτο έργο που βλέπει ο θεατής μπαίνοντας στην έκθεση;

Στον κήπο του μουσείου υπάρχουν τρία έργα: "Η γοητεία της πτώσης", οι "Σαρκοφάγοι" και οι "Ψηφίδες". "Η γοητεία της πτώσης" είναι μια αναφορά στον μοναδικό πεσμένο κίονα από τους στύλους του Ολυμπίου Διός. Το έργο μου αποτελείται από έντεκα μπάλες άχυρου πεσμένες βίαια στη γη. Λέει ότι αυτό που παραλάβαμε ήταν ένας πολιτισμός από λευκό μάρμαρο και τον κάναμε αχυρένιο. Οι "Σαρκοφάγοι" είναι δύο σειρές από πέτρινες σαρκοφάγους και ανάμεσα σε αυτές υπάρχουν τέσσερα συμπιεσμένα αυτοκίνητα. Σαρκοφάγοι σύγχρονες τα αυτοκίνητα περιέχουν συμπιεσμένα όλα όσα έζησαν οι ιδιοκτήτες τους. Στην άλλη πλευρά του κήπου οι ψηφίδες φτιάχνουν ένα ρωμαϊκό μωσαϊκό και δύο πολύχρωμους κύβους. Τι υπάρχει όμως μέσα στο μουσείο είναι καλύτερα να έρθετε και να το δείτε.

+ H έκθεση του Δημήτρη Αληθεινού "Το Ύστερον, το Πρότερον, Εμείς" στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λεμεσού, στις 31 Οκτωβρίου, στις 7 μ.μ.Την έκθεση επιμελήθηκε ο Γιάννης Βιολάρης. Διάρκεια μέχρι 15 Ιανουαρίου 2019. Οργανώνει το Τμήμα Αρχαιοτήτων στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για το Ευρωπαϊκό Έτος Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2018, σύνθημα του οποίου είναι: "Η κληρονομιά μας: όταν το παρελθόν συναντά το μέλλον". Τα εγκαίνια θα τελεστούν από την υπουργό Μεταφορών, Επικοινωνιών και Έργων κ. Βασιλική Αναστασιάδου και τον πρέσβη της Ελλάδος στην Κύπρο Ηλία Φωτόπουλο.