Στο σημερινό μας δημοσίευμα θα εξετάσουμε τόσο την ετυμολογία του τοπωνυμίου Στρόβολος όσο και τη σημασία του χώρου στον οποίο οικοδομήθηκε ο ομώνυμος οικισμός και θα εξετάσουμε την ιστορία του κατά τη Φραγκοκρατία 

Ας επιστρέψουμε στο παρελθόν, στη μακρόχρονη φραγκική κυριαρχία που διήρκεσε σχεδόν τρεις αιώνες στην Κύπρο και ως γνωστό πρόκειται για μια εποχή της οποίας τα κατάλοιπα είναι εμφανή ακόμη και σήμερα στη γλώσσα, στα έθιμα, στη διατροφή αλλά και σε πολλά άλλα. Βέβαια και εμείς επηρεάσαμε τους κατακτητές Φράγκους αφού οι επιρροές, όπως μπορεί να εξαχθεί από τις πηγές, ήταν αμφίδρομες, ωστόσο η Κύπρος διαφύλαξε ουσιαστικά περισσότερα στοιχεία βυζαντινού πολιτισμού και σε περισσότερους τομείς από όσα διαφύλαξε ίσως η κυρίως Ελλάδα.

Τι ήταν λοιπόν ο Στρόβολος εκείνη την εποχή όταν ο οίκος των Lusignan είχε εκδιωχθεί από το λατινικό βασίλειο της Ιερουσαλήμ και αναζήτησε νέα πατρίδα καταβάλλοντας χρήματα στον Ριχάρδο τον Λεοντόθυμο για να την αγοράσει; Ήταν τότε ήδη ένας οικισμός ο Στρόβολος; Απαντούμε ευθαρσώς «ναι». Και εύλογα θα ρωτούσε κάποιος: «Εσείς πώς το γνωρίζετε αφού η παλαιότερη μνεία για τον Στρόβολο ανάγεται μόλις στον 15ο αιώνα;». Εννοούμε βέβαια το έργο του χρονικογράφου μας Λεοντίου Μαχαιρά, ο οποίος αν και ζει κατά τον 15ο αιώνα ωστόσο αναφέρεται σε πηγές τις οποίες άντλησε για τη συγγραφή του χρονικού του, είτε από την προφορική παράδοση είτε από παλαιότερα χρονικά και σε παλαιότερες εποχές της Φραγκοκρατίας, πριν από τον αιώνα που ο ίδιος έζησε.

Ο οικισμός του Στροβόλου: Εάν κρίνουμε από τον πληθυσμό του επί Βενετοκρατίας, δηλαδή κατά τον 16ο αιώνα, ο Στρόβολος ήταν αρκετά μεγάλος για τα δεδομένα της εποχής αλλά και αυτή η ίδια η θέση στην οποία οικοδομήθηκε ήταν προνομιακή

Με την έλευση του φραγκικού οίκου των Lusignan στην Κύπρο, είχε επιβληθεί στη μεγαλόνησο το πιο σκληρό φεουδαρχικό σύστημα και ο πληθυσμός και δη ο αγροτικός των Κυπρίων κατά μεγάλο μέρος ανήκε στην τάξη των παροίκων, η οποία ήταν ουσιαστικά μια τάξη που υπέφερε από στυγνή δουλεία. Μία άλλη τάξη ήταν οι φραγκομάτοι, υποτίθεται απελεύθεροι γιατί είχαν βέβαια ένα μικρό κτήμα να καλλιεργούν, αλλά υποβάλλονταν σε αγγαρείες και ήταν υποχρεωμένοι να εργάζονται στα οχυρωματικά έργα, να εκτελούν ακτοφρουρές, να διαθέτουν τα μεταγωγικά ζώα τους και τα αμάξια τους για εργασίες του δημοσίου και πολλά άλλα. Ασφαλώς κάτω από τέτοιες συνθήκες δεν θα μπορούσαν να δημιουργηθούν χωριά, αντίθετα όμως πολλά χωριά, όπως μαρτυρείται στις πηγές χάθηκαν κατά τη Φραγκοκρατία αλλά και αργότερα, για ευνόητους λόγους, κατά την Τουρκοκρατία. Έπειτα, κατά τη Φραγκοκρατία, η Κύπρος υπέφερε από πειρατικές και ληστρικές επιδρομές, τα αναφερόμενα ως κούρσα, ταλανιζόταν από ανομβρίες, ξηρασίες, παγετούς, επιδρομές ακρίδας, επιδημίες πανώλης που αποδεκάτιζαν τον πληθυσμό. Όλα αυτά βέβαια δεν θα μπορούσαν να είναι στοιχεία ευνοϊκά για τη δημιουργία οικισμών και μάλιστα τη δημιουργία ενός οικισμού που να φέρει το ελληνικής προέλευσης όνομα Στρόβιλος, που με την πάροδο των ετών κατέληξε σε Στρόβολο. Έχουμε το ουσιαστικό στρόβιλος από το αρχαίο στρόφος που προέρχεται από το ρήμα στρέφω και από την ίδια ρίζα νεροστρόβιλος (δίνη νερού) και ανεμοστρόβιλος(δίνη ανέμου). Δεν είναι άλλωστε καθόλου τυχαίο ότι στην Κύπρο υπήρχε επίσης μεσαιωνικό χωριό με το όνομα Στροβίλι, στην περιοχή της Μεσαορίας το οποίο ως οικισμός εξέλιπε, αλλά στα νεότερα χρόνια δημιουργήθηκε οικισμός στην ίδια περιοχή με το όνομα Στροβίλια. Σύμφωνα με μια διήγηση, κοντά στον Στρόβολο υπήρχε παλαιότερα ένα παραποταμάκι του Πεδιαίου που πήγαινε προς το Τσέρι και ο κόσμος έλεγε «εκεί στον στρόβιλο του νερού», δηλαδή εκεί όπου το νερό γυρίζει σε άλλη κατεύθυνση. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, ο οικισμός που δημιουργήθηκε εκεί έλαβε την ονομασία Στρόβιλος και στη συνέχεια Στρόβολος. Ας αναφερθεί επίσης ότι η ετυμολογία η οποία είχε διατυπωθεί παλαιότερα ότι ο Στρόβολος έλαβε την ονομασία αυτή γιατί στον χώρο που οικοδομήθηκε υπήρχε ένας στρόβιλος, δηλαδή ένας πεύκος, κατά την άποψή μας μοιάζει πολύ απομακρυσμένη. Ας μην λησμονούμε ότι η Κύπρος ακόμη και σήμερα ταλανίζεται από ανεμοστρόβιλους. Καταλήγουμε, τέλος, στο συμπέρασμα ότι ο Στρόβολος όπως και οι περισσότεροι οικισμοί της Κύπρου είναι προφραγκικοί, δηλαδή υπήρχαν, δημιουργήθηκαν πριν την έλευση των Φράγκων και κατά συνέπεια πρόκειται για βυζαντινούς οικισμούς, πολύ πιθανόν και για αρχαίους ωστόσο όμως ελλείψει πηγών απλώς εικασίες μπορούμε να κάνουμε. Δυστυχώς, επειδή ποτέ στο παρελθόν δεν υπήρξαμε ελεύθεροι για να δημιουργήσουμε αρχεία δεν διαθέτουμε πηγές, ευτυχώς όμως κάποιες πηγές της εποχής της Φραγκοκρατίας διασώθηκαν στη Βιβλιοθήκη των Παρισίων, στο Βατικανό και στη Βενετία και έτσι μπορούμε έστω αποσπασματικά να γνωρίζουμε κάποια στοιχεία για τη συγκεκριμένη εποχή. Η σύγχρονη όμως έρευνα φαίνεται να συμπληρώνει σιγά-σιγά το μωσαϊκό των γνώσεών μας.

Η προνομιακή θέση του οικισμού

Ο οικισμός του Στροβόλου, εάν κρίνουμε από τον πληθυσμό του επί Βενετοκρατίας, δηλαδή κατά τον 16ο αιώνα, ήταν αρκετά μεγάλος για τα δεδομένα της εποχής αλλά και αυτή η ίδια η θέση στην οποία οικοδομήθηκε ήταν προνομιακή. Η γειτνίαση του οικισμού με την πρωτεύουσα Λευκωσία ήταν ο ουσιαστικός λόγος της ανάπτυξής του όχι μόνο τότε αλλά και σήμερα. Ήταν ένας οικισμός τότε έξω από τη μεσαιωνική οχύρωση της Λευκωσίας προς τη νοτιοδυτική κατεύθυνση και ο πλησιέστερος μετά το χωριό Μάντια με την πρωτεύουσα. Και το χωριό Μάντια σύμφωνα με την προφορική παράδοση αλλά και μέσα από τις πηγές του 16ου αιώνα δεν είναι άλλος οικισμός από τους Άγιους Ομολογητές. Όμως τότε ο οικισμός αυτός, το χωριό μάλλον αυτό, δεν ονομαζόταν Άγιοι Ομολογητές, αλλά Μάντια γιατί ήταν χωριό των Τσιγγάνων, των Μάντηδων οι οποίοι στις όχθες του παρακείμενου Πεδιαίου επικασσιτέρωναν, δηλαδή γάνωναν, τα διάφορα μαγειρικά σκεύη. Η πρωτεύουσα Λευκωσία κατά τα χρόνια της Φραγκοκρατίας δεν διέθετε τα τείχη που διαθέτει σήμερα, αλλά είχε τείχη που κάλυπταν τριπλάσια έκταση και δεν είχαν κυκλικό σχήμα. Η θέση του Στροβόλου ως οικισμού δεν ήταν προνομιακή μόνο αφού γειτνίαζε με την πρωτεύουσα, αλλά και γιατί ο ποταμός διέσχιζε τόσο τον Στρόβολο όσο και την πρωτεύουσα. Ο ποταμός είχε τότε πιο πλούσια νερά και ο Στρόβολος θα διέθετε και πιο πλούσια χλωρίδα, αλλά και η περιοχή γύρω του ήταν εύφορη αφού ως πεδιάδα δεν είχε βουνά, αλλά διέθετε από τότε ωραίους και κατάφυτους λόφους. Υφιστάμενοι λόφοι έως σήμερα της περιοχής είναι ο λόφος στον οποίο σήμερα δεσπόζει το Προεδρικό Μέγαρο και ο γειτονικός λόφος όπου οικοδομήθηκε η Αγγλική Σχολή. Προνομιακή θέση και συγκοινωνιακός κόμβος από τότε ο Στρόβολος, αφού από την πρωτεύουσα για να πάει κανείς προς τα χωριά της Ορεινής αλλά και τα άλλα χωριά που εκτείνονταν προς τα δυτικά του Στροβόλου θα έπρεπε να περάσει από τον Στρόβολο. Από εδώ περνούσαν τότε οι χωρικοί που μετέφεραν τα γεωργικά προϊόντα από τα γύρω χωριά για την πρωτεύουσα και πρέπει να εισέρχονταν στην πόλη από την αποκαλούμενη Πύλη του Αγίου Δομηνίκου της οποίας η θέση ήταν περίπου στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται η Πύλη Πάφου.

Σε εκείνη την εποχή όπου το μόνο τότε κυκλοφοριακό μέσο ήταν τα άλογα και τα αμάξια για τους βασιλείς, τους ιππότες, τους τιτλούχους και αξιωματούχους του βασιλείου, ο Στρόβολος είχε όλα τα πλεονεκτήματα για να επιλεγεί από τον φραγκικό βασιλικό οίκο των Lusignan της Κύπρου, ώστε να οικοδομηθεί στον οικισμό αυτό μια βασιλική κατοικία, μια βέβαια εξοχική βασιλική κατοικία. Αναφέρουμε επίσης ότι ακριβώς για τους λόγους που έχουμε σημειώσει πιο πάνω ο Στρόβολος αποτελούσε τότε βασιλική ιδιοκτησία. Βασιλική ιδιοκτησία ήταν τότε και η γειτονική με τον Στρόβολο Λακατάμεια, γιατί εκτός από την προνομιακή θέση της ήταν σημαντική και για την ευφορία του εδάφους της και της γύρω περιοχής. Έτσι ανήκε και η Λακατάμεια στους Φράγκους βασιλείς ή σε μέλη της βασιλικής οικογένειας. Όπως μνημονεύει ο Κύπριος χρονικογράφος, αποτελούσε φέουδο της βασίλισσας Καρλόττας Lusignan, το οποίο της είχε χαρίσει ο νουνός της, Πέτρος Lusignan, κόμης της Τρίπολης. Αλλά και αργότερα, η βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο είχε παραχωρήσει στη Λακατάμεια κτήματα, οικόπεδα και περιβόλια σε ευνοούμενους και οπαδούς της.

Τέλος, συνοψίζοντας τονίζουμε ότι ο Στρόβολος προϋπήρξε της Φραγκοκρατίας και η οικοδόμησή του στον συγκεκριμένο χώρο είχε πλεονεκτήματα που ευνόησαν και την έως σήμερα ανάπτυξή του. Βρίσκεται, δηλαδή, κοντά στην πρωτεύουσα, διασχίζεται από τον ποταμό Πεδιαίο που διέσχιζε πριν την εκτροπή του το 1567 και την πρωτεύουσα, έχει εύφορη γη και ωραίους λόφους κοντά του, έχει πλούσια χλωρίδα και βρίσκεται σε κεντρικό δρόμο που οδηγεί προς τα χωριά της Ορεινής και γενικά προς τους οικισμούς που βρίσκονται στα δυτικά του.

Όλα τα παραπάνω συνέτειναν άλλωστε και στην οικοδόμηση ενός βασιλικού μεγάρου κυρίως για αναψυχή και για το κυνήγι, αφού τότε αποτελούσε προσφιλή ενασχόληση των μελών του βασιλικού οίκου και της άρχουσας τάξης. Την είδηση αυτή για τη βασιλική κατοικία στον Στρόβολο τη διασώζει ο χρονικογράφος μας Λεόντιος Μαχαιράς, ο οποίος ζει κατά τον 15ο αιώνα. Ωστόσο αναφέρεται στα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αιώνα όταν κάνει μνεία για τη βασιλική κατοικία του Στροβόλου, δηλαδή επί βασιλείας του Ερρίκου Β' Lusignan, ο οποίος χαρακτηρίζεται στις πηγές ως τίμιος και συνετός άνθρωπος. Το γεγονός ότι ο οικισμός ήταν βασιλική ιδιοκτησία και οικοδομήθηκε σ' αυτόν βασιλική κατοικία, ενώ αργότερα παραχωρήθηκε ως φέουδο από τον βασιλιά Ιάκωβο Β' Lusignan σε έναν ευνοούμενό του και στους κληρονόμους του, είναι οπωσδήποτε οι μόνοι λόγοι εξαιτίας των οποίων γίνεται μνεία στις πηγές της Φραγκοκρατίας για την ιστορία του Στροβόλου…