Είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς για λεηλασία πολιτιστικής κληρονομιάς χωρίς να αναφερθεί στην περίπτωση των χιλιάδων κλεμμένων έργων τέχνης από μουσεία της Ευρώπης από το Γ’ Ράιχ κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Στην περίπτωση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου και των επακόλουθων της τουρκικής εισβολής του 1974, ο μόνος συσχετισμός που μπορεί να γίνει με το πιο πάνω γεγονός της παγκόσμιας ιστορίας είναι με το ίδιο το γεγονός.

Το 1943, Ρούσβελτ και Αϊζενχάουερ διορίζουν μια «Επιτροπή για τη Διάσωση των Καλλιτεχνικών και Ιστορικών Μνημείων στην Ευρώπη» και αμέσως συστήνεται η ομάδα «Μνημείων, Καλών Τεχνών και Αρχείων» (MFAA), γνωστή ως «Monuments Men». Η ομάδα αποτελείται από ιστορικούς τέχνης, συντηρητές, επιμελητές οι οποίοι κατατάσσονται στον στρατό και επιδίδονται σε έναν αγώνα με στόχο τη διάσωση των μεγαλύτερων πολιτιστικών θησαυρών του κόσμου από την καταστροφική μανία του Χίτλερ. Εντοπίζουν πολλά αριστουργήματα, κρυμμένα μέσα σε σπηλιές, θησαυροφυλάκια τραπεζών, απομακρυσμένα κάστρα, μέχρι και σε αλατωρυχεία.

Ο Αμερικανός George Stout (συντηρητής και διευθυντής μουσείου), ο οποίος συμμετείχε στη δημιουργία της ομάδας, είπε κάτι εξαιρετικό, κάτι που όλοι οι πολιτικοί θα πρέπει να αποστηθίζουν πριν πάνε για ύπνο το βράδυ: «Μπορείς να εξαφανίσεις μια ολόκληρη γενιά ανθρώπων. Μπορείς να κάψεις τα σπίτια τους, κι όμως αυτοί με κάποιον τρόπο θα επιστρέψουν. Αν όμως καταστρέψεις την ιστορία τους, τότε θα είναι σαν να μην υπήρξαν ποτέ».

Η δράση της ομάδας «Monuments Men» αναγνωρίστηκε δεκαετίες αργότερα, αλλά η σύσταση ενός μόνιμου σώματος στον στρατό, που εισηγούνταν αυτοί οι βετεράνοι, δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα, με οδυνηρά αποτελέσματα, όπως αποδεικνύουν τα αποτελέσματα των πολέμων και εμφύλιων συρράξεων στο Ιράκ, το Αφγανιστάν, την Αίγυπτο, την Υεμένη. Καίριο ερώτημα: Μαθαίνουμε τελικά από την ιστορία;

Η σκληρή πραγματικότητα της περίπτωσης της Κύπρου με τη λεηλασία, την κλοπή και το παράνομο εμπόριο χιλιάδων αρχαιολογικών, θρησκευτικών θησαυρών και καλλιτεχνικών αριστουργημάτων πέρασε σαν οβίδα μπροστά από τα μάτια μου όταν, τις προάλλες στο Λήδρα Πάλας έβλεπα τα έργα τέχνης από την κατεχόμενη Αμμόχωστο, τα οποία η τουρκοκυπριακή πλευρά παρέδωσε στους Ελληνοκύπριους ιδιοκτήτες τους μέσω της Δικοινοτικής Επιτροπής για τον Πολιτισμό. Συνολικά 219 έργα, χιλιάδες όμως είναι αυτά που αγνοούνται.

Από το 1974 μέχρι σήμερα έχουν περάσει 46 χρόνια. Σε αυτό το διάστημα η Κυπριακή Δημοκρατία, οι κυβερνήσεις, οι γραφειοκράτες και όσοι κάθονταν ή κάθονται σε μια σίγουρη καρέκλα έχουν προβεί σε κάτι δραστικό για την εξακρίβωση της τύχης όσων αγνοούνται; Η απάντηση είναι όχι. Απ' ό,τι θυμάμαι, τη δεκαετία του ’90 ανώτερος λειτουργός του Υπουργείου Εξωτερικών είχε κάνει πρόταση για να συσταθεί ένας μηχανισμός προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, ο οποίος θα είχε συντονιστικό ρόλο και θα ενέπλεκε και ιδιώτες εθελοντές, ειδικούς σε τέτοια θέματα. Η πρόταση συζητήθηκε στη Βουλή. Μέχρι εκεί.

Σε αυτό το διάστημα, ιδιώτες, ιδρύματα, ομάδες κ.λπ. που μπαίνουν στον αγώνα του επαναπατρισμού έργων τέχνης, με δικό τους ρίσκο και ψυχική δύναμη, είτε βρίσκουν τις πόρτες κλειστές από τις κρατικές αρμόδιες υπηρεσίες, είτε βλέπουν τα κίνητρά τους να αμφισβητούνται. Συνήθως, η αδρεναλίνη κρατικών αρμόδιων υπαλλήλων ενεργοποιείται σε περιπτώσεις που αμφισβητούνταν η ιεραρχία και το πρωτόκολλο στο φωτογραφικό κάδρο κάποιας αναμνηστικής φωτογραφίας επαναπατρισμού έργων τέχνης. Η αλήθεια όμως είναι ότι η κούρσα της διάσωσης του ανθρώπινου πολιτισμού κινείται μόνο ενάντια στον χρόνο. Και σε αυτό δεν μπορεί να σταθεί εμπόδιο κανένα αξίωμα και κανένα πρωτόκολλο.