Ταξιδεύοντας νοερά στο Ριζοκάρπασο

Νάσα Παταπίου Δημοσιεύθηκε 19.4.2020

smart

Γράφει η Νάσα Παταπίου, Ιστορικός – ερευνήτρια

Στη μνήμη του εξαδέλφου Άκη Ρούσου

Είναι τα βλέφαρά μου διάφανες αυλαίες

όταν τ΄ανοίγω βλέπω εμπρός μου ό,τι κι αν τύχει

όταν τα κλείνω βλέπω εμπρός μου ό,τι ποθώ

Ανδρέας Εμπειρίκος, Ενδοχώρα

Μεγάλη βδομάδα, πασχαλινές μέρες που φέρνουν στη μνήμη από το κατεχόμενο Ριζοκάρπασο όχι μόνο τα τροπάρια και τα άνθη του επιταφίου, όχι μόνο το άρωμα από τα άνθη των εσπεριδοειδών, όχι μόνο τα κόκκινα αυγά, ή τη γεύση της φλαούνας. Όλοι επιστρέφουμε νοερώς στους γενέθλιους τόπους μας και ιδίως όσοι τους έχουμε απολέσει και εμείς εύλογα ατενίζουμε στην «άκρη των ακρών της Κύπρου». Το ταξίδι ή μάλλον τα νοερά ταξίδια στην άκρη της Ακρωτίκης είναι τόσο πλούσια σε γεύσεις, σε χρώματα, σε μνήμες. Οι στίχοι του μεγάλου υπερρεαλιστή ποιητή, που έχουμε προτάξει στο παρόν δημοσίευμά μας, αντικατοπτρίζει αυτό που νοερώς βιώνουμε, δηλαδή τα ταξίδια μνήμης και τις συχνές ή μάλλον καθημερινές περιδιαβάσεις μας στο γενέθλιο χώρο. Ακόμη πολλές φορές αυτά τα νοερά ταξίδια γίνονται μέσω των ονείρων. Αλλά τώρα αυτές οι μνήμες και οι νοερές περιδιαβάσεις κατά τις άγιες μέρες του Πάσχα είναι πιο έντονες και γεμάτες νοσταλγία. Τώρα που περνούμε τις μέρες μας έγκλειστοι λόγω της πανδημίας, που είναι αναμφισβήτητα και ημέρες περισυλλογής και προσωπικών απολογισμών, αλλά και συνειδητοποίησης για το αδύναμο της ανθρώπινης φύσης, οι νοερές περιδιαβάσεις μας προς τα εωθινά μέρη της Κύπρου, αποτελούν βάλσαμο και ανάταση ψυχής. Αυτές μάλιστα τις άγιες μέρες των εορτών του Πάσχα, με την αναμονή της Ανάστασης μας κυνηγούν ανελέητα εικόνες από όσα ζήσαμε εκεί στην παιδική και εφηβική μας ηλικία.

Αναπολούμε τον καθαρό αέρα που ερχόταν από τους λόφους του Ριζοκαρπάσου, τους λόφους της ακραίας γης και έσμιγε με τον αέρα της θάλασσας, με το ιαματικό ιώδιο. Μορφές, πρόσωπα, τοπία, χλωρίδα και πανίδα και τοπωνύμια όλα επανέρχονται στη μνήμη και ζωντανεύουν μπροστά μας σαν ένας ολόκληρος θίασος, ή μια απέραντη οθόνη από την οποία περνούν, εμφανίζονται και μας χαμογελούν οι αγαπημένοι μας που έφυγαν, αλλά στο γενέθλιο τόπο μας έζησαν και δημιούργησαν. Φύτεψαν δένδρα, ανάστησαν περιβόλια και κήπους. Όργωσαν τη γη τους, την πλούσια γη τους την τροφοδότρα, που τους πρόσφερε τον επιούσιο άρτο τον καμωμένο από το πολύτιμο σιτάρι. To σιτάρι με το οποίο τα ευλογημένα, και σβέλτα χέρια της Ριζοκαρπασίτισσας έφτιαχναν τα σιλίχνια για τις χαρές του γάμου, τις αφράντες για να τιμήσουν τους αγίους και τους νεκρούς τους. Ακόμη παρασκεύαζαν τις περίτεχνες παννυχίδες για τις κηδείες και τα μνημόσυνά τους, άνοιγαν φύλλο για τις περίφημες μιλλόπιττες, έφτιαχναν τα μιλλωμένα και μοσκοβολιστά κουλούρια και τις αυγωτές τώρα το Πάσχα, με την πλούσια σε υλικά συνταγή, μοναδικής ριζοκαρπασίτικης επινόησης και καθαρής έμπνευσης. Κράτησαν τα ήθη και τα έθιμά μας. Ύφαιναν σαγιές, δουμπλέττια, ζιμπούνια. Έκλωθαν στο αδράκτι και ψύχιαζαν το βαμβακερό νήμα και τάιζαν μεταξοσκώληκα και με μόχθο έβγαζαν τη μεταξωτή κλωστή. Ύφαιναν σεντόνια ταϊστά, μεταξωτά, κουκουλάρικα, μάλλινα, βαμβακερά και άλλα.

Μνήμες της εορτής του Πάσχα

Τέτοιες μέρες το νοερό ταξίδι έχει πρωτίστως το άρωμα και τη γεύση της Άνοιξης, το άρωμα και τη γεύση, μάλλον τις γεύσεις, του Πάσχα. Πού μας οδηγεί αλήθεια αυτό το νοερό ταξίδι; Ποια είναι τα στοιχεία και οι εικόνες που δεσπόζουν; Οπωσδήποτε το κάλλος της άνοιξης και η κατάνυξη των πασχαλινών εορτών. Οι κήποι ευώδιαζαν από τα ανοιξιάτικα τριαντάφυλλα και εντυπωσίαζαν με τα ολόλευκα και αγέρωχα κρίνα που ήταν γνωστά σε μας πιο πολύ ως «κρίνα του Επιταφίου». Aυτά τα λευκά και εύχυμα στο μίσχο κρίνα που άνθιζαν συνήθως στην εποχή του Πάσχα και με αυτά στολίζαμε τους επιταφίους, αυτά κυριαρχούσαν στα υψηλά σημεία του επιταφίου με τις λευκές λαμπάδες. Εάν κάποιος είχε μαζί του μια λαμπάδα από αυτές που ήταν αναμμένες στον Επιτάφιο, σύμφωνα με μια παράδοση, εάν ταξίδευε, «περνούσε θάλασσα», όπως έλεγαν, το ταξίδι του ήταν χωρίς κινδύνους και ασφαλές. Μετά την τέλεση της λειτουργίας της Μεγάλης Παρασκευής γινόταν πραγματικά μια οχλοβοή για να αποσπάσει κάποια γυναίκα μια τέτοια λαμπάδα από τον επιτάφιο γιατί εάν κάποιος είχε μια τέτοια λαμπάδα έφτανε και μόνο για να έχει ένα ασφαλές δια θαλάσσης ταξίδι. Οι λαμπάδες αυτές, κατά τη λαϊκή δοξασία, εξασφάλιζαν ασφαλή θαλασσινά ταξίδια χωρίς κινδύνους και τρικυμίες, για όσους τότε αναχωρούσαν στα ξένα μετανάστες για μια καλύτερη ζωή.

Στο Ριζοκάρπασο, εξίσου ποιητικό και αφιερωμένο στη μεγάλη εορτή της Ορθοδοξίας, το Πάσχα, είναι και το όνομα ενός άλλου βολβώδους λουλουδιού που φυτρώνει στους αγρούς συνήθως μέσα στα σπαρτά αυτή την εποχή. Το μωβ άνθος του έχει το σχήμα του γλαδίολου αλλά είναι πιο μικρό σε μέγεθος και εμείς στο Ριζοκάρπασο το γνωρίζουμε με το ποιητικό όνομα «Καλό Πάσχα». Μικρή θυμάμαι μάζευα δέσμες πλούσιες τέτοια εποχή από αυτά τα λουλούδια για τα βάζα. Μετέφερα, θα μπορούσαμε να πούμε, στο σπίτι το καλό και ευτυχές Πάσχα πριν ακόμη έρθει. Η ευωδιά ωστόσο την οποία έχει απομνημονεύσει από τότε η όσφρησή μου από τους επιταφίους στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας της ενορίας μας είναι το εξαίσιο άρωμα από τις λουβανούδες ή μοσχομπίζελα που και αυτά τα άνθη έπαιρναν μέρος στο στόλισμα του επιταφίου. Σκύβαμε με ευλάβεια και ιεροτελεστικά και προσκυνούσαμε το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής και καμαρώναμε τον Επιτάφιό μας ή προσπαθούσαμε να αναγνωρίσουμε σε ποιο σημείο του Επιταφίου είχαν στολιστεί τα λουλούδια που είχαμε μαζέψει και εμείς γι΄αυτό τον σκοπό.

Στο νοερό μας αυτό ταξίδι περιλαμβάνεται και η περιφορά του Επιταφίου από την εκκλησία της Αγίας Τριάδας και από την ομώνυμη ενορία για την εκκλησία του Αγίου Συνεσίου, στην ενορία Λεκό. Ακολουθούσαμε την πομπή με τις ψαλμωδίες και τους ιερείς και θυμάμαι τη δυσκολία αυτών που μετέφεραν τον επιτάφιο, γιατί υπήρχε κατήφορο έως την άλλη εκκλησία και βεβαίως στην επιστροφή ήταν ανηφόρα. Και αυτή η ανηφόρα ήταν γνωστή με το τοπωνύμιο «Ανήφορο του Μασούρα», προφανώς από το όνομα κάποιου Ριζοκαρπασίτη αφού αυτό το επίθετο απαντούσε στην κωμόπολή μας. Η συνάντηση των δύο επιταφίων του Ριζοκαρπάσου ήταν και ένας τρόπος οι κάτοικοι των δύο ενοριών να αποδείξουν ποιος από τους δύο επιταφίους ήταν ο πιο εντυπωσιακά στολισμένος και ο πιο ωραίος. Θυμάμαι ακόμη στιχομυθίες από γυναίκες της ενορίας της Αγίας Τριάδας που επαναλάμβαναν σχεδόν με έπαρση ότι ο δικός τους επιτάφιος ήταν περισσότερο ωραίος από αυτόν της εκκλησίας του Αγίου Συνεσίου, γι΄αυτό, όπως έλεγαν, είχαν και το σθένος να τον περιφέρουν.

Το Μεγάλο Σάββατο το περιέβαλλε πάντοτε ένα άπλετο φως, λες και δήλωνε απερίφραστα τη λαμπρή ανάσταση και τη γιορταστική όψη που είχαν οι άνθρωποι μικροί και μεγάλοι, τα καινούργια ρούχα που φορούσαν συνήθως όλοι, τα καλαθάκια που κρατούσαμε μικρά παιδιά με κόκκινα αυγά που είχαν εκείνο το αυτοκρατορικό χρώμα, το έντονο βυσσινί προς την απόχρωση του μωβ. Αυτό το χρώμα των πασχαλινών αυγών μας, οφειλόταν στην πολύτιμη βαφή της θάλασσάς μας και τους έδινε ταυτόχρονα και το άρωμα του ιωδίου της θάλασσας. Το νοερό αυτό ταξίδι ανακαλεί στη μνήμη ακόμη και το άρωμα αυτό.

Το μεγάλο πανηγύρι της Λαμπράς

Στον αυλόγυρο της εκκλησίας του Αγίου Συνεσίου, πολιούχου του Ριζοκαρπάσου είχαμε και το μεγάλο πανηγύρι κατά το Πάσχα που διοργανωνόταν κατά τη διάρκεια της εβδομάδας της Λαμπράς. Στο λαμπριάτικο πανηγύρι μας κατέφθανε πλήθος κόσμου από ολόκληρη την Κύπρο. Πρόκειται για ένα πανηγύρι του οποίου η διοργάνωση ανιχνεύεται στα μεσαιωνικά χρόνια, όπως διέσωσε η προφορική παράδοση και όπως μαρτυρούν οι πηγές, που έχουν διασωθεί για αρκετά πανηγύρια των χωριών μας. Αναφέρουμε ενδεικτικά το πανηγύρι της Παναγίας στο Κιβισίλι, το πανηγύρι του Τιμίου Σταυρού στην Αρμίνου Πάφου, το πανηγύρι του Αγίου Ιωνά στο χωριό Πέργαμος Μεσαορίας. Το πανηγύρι αυτό είχε καθιερωθεί και διοργανωνόταν κάθε χρόνο κατά την εβδομάδα της Λαμπράς προς τιμή του Αγίου Συνεσίου, για ευνόητους λόγους, αν και ουσιαστικά η εορτή του αγίου Συνεσίου είναι η 26η Μαῒου.

Μαζί με τις φωνές των πραματευτάδων που διαλαλούσαν τις πραμάτειες τους ήταν και η ευωδιά του πατροπαράδοτου εδέσματος του Ριζοκαρπάσου, του περίφημου «οφτού της τερατσιάς», που ξεχυνόταν από τους φούρνους που ήταν κοντά στην πλατεία. Αυτά τα νοερά ταξίδια, αυτή η αναδρομή στο παρελθόν είναι οδυνηρά ευχάριστη, αλλά τίποτα και κανείς δεν έχει τη δύναμη ούτε επιθυμεί να την ανατρέψει.

Μέσα σ΄αυτό το κλίμα της πανδημίας και του εγκλεισμού και την ατμόσφαιρα της Μεγάλης Εβδομάδας που περιβάλλεται από λύπη, έφυγε από κοντά μας ένας γνήσιος Ριζοκαρπασίτης, ο Άκης Ρούσος, που επέλεξε να ζει εγκλωβισμένος αν και η οικογένειά του βρίσκεται στις ελεύθερες περιοχές. Μόνο ο θάνατος τελικά του στέρησε το Ριζοκάρπασο. Θα σε θυμόμαστε πάντα αγαπητέ Άκη και θα σε συναντούμε στις νοερές περιδιαβάσεις μας στο Ριζοκάρπασο, πάντοτε ωραίο και λεβέντη αγέρωχο…

Καλή Ανάσταση σε όλους!!!

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Αυτά τα άνθη που φυτρώνουν στα σπαρτά αυτή την εποχή, στο Ριζικάρπασο είναι κυρίως γνωστά ως «Καλό Πάσχα».