Τρεις τοποθετήσεις με αφορμή την απόφαση για τη μετατροπή του ναού της Αγίας του Θεού Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη σε τζαμί

Αργά μιλούσες μπρος στον ήλιον και τώρα είναι σκοτάδι.

Γιώργος Σεφέρης

Δυστυχώς, με ελάχιστες εξαιρέσεις, κανείς δεν κινήθηκε όταν έπρεπε. Κανείς δεν προσπάθησε όσο ήταν καιρός. Μετράμε 5 χρόνια από την πρώτη σχετική εξαγγελία του Προέδρου της Τουρκίας και ενώ στην αρχή υπήρχαν κάποιες ενέργειες, ψηφίσματα, προσπάθειες να μαζευτούν υπογραφές, το θέμα ξεχάστηκε για να ξυπνήσει πάλι πριν μερικές εβδομάδες. Να ξυπνήσει σαν εφιάλτης σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ως Έλληνες και ως Κύπριοι όσο και να μιλήσουμε προς την Τουρκία, για τους γνωστούς λόγους, δεν θα πετύχουμε πολλά. Ούτε διάλογο θα ανοίξουμε, ούτε διαύλους επικοινωνίας θα χτίσουμε, ούτε θα αναγνωριστεί ότι έχουμε δικαίωμα να μιλούμε για μνημεία παγκόσμια, για σύμβολα της Ιστορίας και της παράδοσής μας που βρίσκονται στο δικό τους έδαφος. Η Αγία Σοφία δεν είναι μόνο ένα σύμβολο για τον ελληνισμό, είναι ένας θησαυρός που βρίσκεται στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Σε διεθνές επίπεδο αναγνωρίζεται ως ένα κτήριο εμβληματικό. Ένα ορόσημο που απηχεί, ορίζει και καθορίζει το μεγαλείο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Ας ελπίσουμε ότι τουλάχιστον η τουρκική πλευρά θα τηρήσει όσα έχει υποσχεθεί και εξαγγείλει. Ότι τα ανείπωτης ομορφιάς ψηφιδωτά δεν απειλούνται. Ότι δηλαδή το μνημείο θα παραμείνει μουσείο έστω και αν δόθηκε άδεια να είναι και χώρος λατρείας του ισλάμ. Σχήμα οξύμωρο θα μου πείτε... αλλά ας ελπίσουμε πως και αυτήν την ύστατη ώρα η κυβέρνηση της Τουρκίας θα θελήσει να λειτουργήσει μέσα σε κάποιο πλαίσιο λογικής. Έτσι και αλλιώς πιστεύω ότι η παρούσα κατάσταση με σωστά μέτρα εκ μέρους όλων θα σταθεί αφορμή για να ανοιχτεί κριτική. Κανείς δεν θέλει να δει να επιβεβαιώνεται η εικόνα της Τουρκίας που γυρνά την πλάτη στις διεθνείς συμβάσεις. Που ενισχύει την κακή της εικόνα ακόμα μια φορά στον 21ο αιώνα.

Η Αγία Σοφία θα στέκει εκεί να θυμίζει σε όλους μας την ιστορική αλήθεια. Ότι δηλαδή υπήρχε πριν τους Οθωμανούς, χτίστηκε πριν εμφανιστούν στην περιοχή τα πρώτα τουρκικά φύλα. Κατακτήθηκε. Άλλον Θεό χτίστηκε να υμνεί. Δεν σχεδιάστηκε ως τζαμί. Δεν θεμελιώθηκε με αυτήν την προοπτική. Η χρήση αυτή της επιβλήθηκε. Και όπως άντεξε την Άλωση, θα αντέξει και τώρα. Τη δική της τύχη είχαν κι άλλες εκκλησιές μας, κι ας μην έχουν τη λάμψη της.

Στη δική μας πατρίδα από το 1570 ο μεγαλόπρεπος γοτθικός ναός της Αγίας Σοφίας στη Λευκωσία λειτουργεί ως τζαμί. Άλλες είχαν χειρότερη τύχη... Εκκλησίες της κατεχόμενης γης μας έγιναν μπαρ ή στάβλοι - άλλες κατεδαφίστηκαν ή σκόπιμα παραμελήθηκαν, ώστε να κάνει ο καιρός, με το πέρασμά του, αυτό που δεν έκανε ο κατακτητής...

Η Αγία Σοφία για εκατοντάδες χρόνια είναι το μνημείο εκείνο που ξεχωρίζει και δεσπόζει και ορίζει την Κωνσταντινούπολη και τον βυζαντινό πολιτισμό. Η επιλογή του χώρου όπου χτίστηκε ο ιερός ναός της Αγίας του Θεού Σοφίας αντικατοπτρίζει τη βυζαντινή μεγαλοπρέπεια της χρυσής εποχής του Ιουστινιανού αλλά και το μεγαλείο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στο σύνολό του.

Είναι θετικό που η πλειονότητα της διεθνούς κοινότητας έχει αντιδράσει αρνητικά στην απόφαση του τουρκικού Συμβουλίου της Επικρατείας. Μια απόφαση που προσβάλλει την UNESCO πρώτιστα. Προσβάλλει βεβαίως και επηρεάζει όχι μόνο τις σχέσεις της Τουρκίας με την Ελλάδα αλλά και τις σχέσεις της με την Ευρωπαϊκή Ένωση και την παγκόσμια κοινότητα συνολικά.

Η Αγία Σοφία είναι σήμερα μνημείο με οικουμενικό χαρακτήρα. Δεν ανήκει πια μόνο στους Τούρκους ούτε και στους Έλληνες, αλλά ανήκει στην ανθρωπότητα και την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Στόχος της UNESCO είναι η προστασία των μνημείων από κάθε είδους φθορά και καταστροφή, προκειμένου αυτά να κληροδοτηθούν στις γενιές του μέλλοντος. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα της UNESCO οι ιστορικές περιοχές στην Κωνσταντινούπολη, μεταξύ αυτών και η Αγία Σοφία, προστατεύονται νομικά από την εθνική νομοθεσία διατήρησης.

Η Τουρκία θα πρέπει από τη στιγμή που έχει υπογράψει τη σχετική συνθήκη να προστατέψει τον χαρακτήρα της Αγίας Σοφίας ως αρχιτεκτονικό αλλά και πολιτιστικό σύμβολο και αυτό ελπίζουμε να γίνει. Εμείς πλέον το μόνο που πρέπει να κάνουμε είναι να συνεχίσουμε να διατηρούμε τη μνήμη ζωντανή και να προβάλλουμε το γεγονός αυτό σε διεθνές επίπεδο με οργανωμένη πολιτική και πολιτιστική δράση. Παράλληλα δεν πρέπει ούτε στιγμή να σταματήσουμε το δικό μας προσκύνημα στην Αγία Σοφία έστω και κάτω από νέες συνθήκες. Αυτό είναι που θα ενοχλεί περισσότερο από όλα και θα υπενθυμίζει συνεχώς ότι παρ’ όλες τις αντιξοότητες ο ελληνισμός αλλά και ο κόσμος ολόκληρος δεν ξεχνά. «Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί, λέει ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης στο ποίημά του «Μνήμη Α’».

Στο χέρι μας είναι να κρατήσουμε τη μνήμη ζωντανή. Για τα παιδιά μας, και τα παιδιά των παιδιών μας, τους πολίτες του αυριανού -κι ελπίζω καλύτερου- κόσμου, στον οποίο η ιστορία και ο πολιτισμός δεν θα γίνονται πιόνια σε φτηνά, μικροπολιτικά παιχνίδια… - Λουκία Χατζηγαβριήλ, διευθύντρια της Λεβεντείου Πινακοθήκης, πρόεδρος Κυπριακής Εθνικής Επιτροπής UNESCO

---

Ιστορικοί συμβολισμοί και πολιτισμική αντιπαράθεση: Η Αγία Σοφία και η Νέα Τουρκία

Όσοι είχαν επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη πριν το 2018 ενδεχομένως να θυμούνται το Πολιτιστικό Κέντρο Ατατούρκ στην πλατεία Ταξίμ. Ένα εμβληματικό κτήριο, χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικού μοντερνισμού που χτίστηκε το 1969 και σκοπός του ήταν να φέρει τις καλές τέχνες κοντά στον λαό, κάνοντας το θέατρο, την όπερα και το μπαλέτο προσιτά με επιχορηγούμενα εισιτήρια. Την ημέρα κατεδάφισης του κτηρίου ο Ερντογάν δήλωσε: «Ας σκάτε κι ας χτυπιέστε, εμείς το κατεδαφίσαμε». Αναφερόταν στις αντιδράσεις ενάντια στην κατεδάφιση του κτηρίου, δακτυλοδείχνοντας το κίνημα στο πάρκο Γκεζί. Στη θέση του σήμερα προγραμματίζεται η ανέγερση ενός νέου πολιτιστικού κέντρου το οποίο σχεδιάστηκε από τον γιο του αρχιτέκτονα του προηγούμενου κτηρίου ο οποίος σχεδίασε ένα κτήριο ακολουθώντας τις ίδιες αρχιτεκτονικές γραμμές και χαρακτηριστικά, εκσυγχρονίζοντάς τα με κάποια σημερινά στοιχεία. Κατά πάσα πιθανότητα το όνομα του Ατατούρκ θα αφαιρεθεί. Σε ό,τι αφορά το περιεχόμενο, ο Ερντογάν ξεκαθάρισε ότι το είδος της τέχνης που θα στεγάζεται στο κέντρο θα είναι αυτή που στηρίζει τις εθνικές και λαϊκές αξίες.

Η κατεδάφιση του παλιού και η ανέγερση του νέου κτηρίου ακολουθώντας τα ίδια μοτίβα με μια σύγχρονη νότα και δίνοντας ένα νέο περιεχόμενο στο έθνος είναι μια αλληγορία για την πορεία της ίδιας της Τουρκικής Δημοκρατίας. Μια πορεία που ξεκινάει με την ίδρυσή της το 1923 από τον Κεμάλ Ατατούρκ, με σκοπό τον άνωθεν εκσυγχρονισμό και εκδυτικισμό της μεταοθωμανικής κοινωνίας, έχοντας ως βασικό πυλώνα του την εκκοσμίκευση. Κατά τις πρώτες δεκαετίες της Τουρκικής Δημοκρατίας έγιναν μια σειρά από μεταρρυθμίσεις που αποσκοπούσαν στον εκτοπισμό της θρησκείας από τον δημόσιο χώρο, τον αυστηρό διαχωρισμό της από την πολιτική και την υπαγωγή της στο κράτος.

Ένα κομμάτι αυτών των μεταρρυθμίσεων ήταν και η μετατροπή του τζαμιού της Αγίας Σοφίας σε μουσείο, έναν κοσμικό δηλαδή χώρο. Ο συμβολισμός του διατάγματος του 1934 αφορούσε την αποϊσλαμοποίηση του μνημείου που λειτουργούσε ως τζαμί για σχεδόν μισή χιλιετία.

Το σημερινό διάταγμα του Ερντογάν αντιστρέφει αυτή τη διαδικασία, σε συνέχεια αντίστοιχων μεταρρυθμίσεων και συνταγματικών μεταβολών τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Η (επανα)μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί εγγράφεται ως μια συμβολική ρήξη με το κεμαλικό παρελθόν. Έρχεται να συμβάλει στον στόχο της αποδόμησης των κοσμικών στοιχείων της Τουρκικής Δημοκρατίας και στην επανίδρυση του κράτους σε ένα πλαίσιο όπου η θρησκεία και το ισλάμ έχουν μια οργανική σχέση. Ορόσημο για αυτή την επανίδρυση είναι η εκατονταετηρίδα το 2023. Μέσω της ιδεολογίας της τουρκοϊσλαμικής σύνθεσης, σύμφωνα με την οποία ισλάμ και τουρκικότητα συνυπάρχουν αρμονικά και αλληλοεκπληρώνονται ως πολιτικές και ιδεολογικές ταυτότητες –μια θεωρία που αρθρώθηκε κατά την κρίσιμη δεκαετία του 1980 με έντονα τα σημάδια της χούντας του Εβρέν– ο Ερντογάν ανανοηματοδοτεί το τουρκικό έθνος-κράτος.

Η πόλωση που επιχειρεί να οξύνει ο Ερντογάν με τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί είναι κοινός τόπος στην πολιτική του στρατηγική, εσωτερική και εξωτερική. Μέσα από την επανανοηματοδότηση ιστορικών συμβόλων προσπαθεί να διευρύνει το χάσμα μεταξύ του δίπολου εμείς/άλλοι. Το παράδειγμα του Πολιτιστικού Κέντρου Ατατούρκ που ανέφερα πιο πάνω είναι ενδεικτικό. Άλλο παράδειγμα είναι η τρίτη γέφυρα του Βοσπόρου, η οποία ονομάστηκε Γιαβούζ Σουλτάν Σελίμ, από τον σουλτάνο που πέρασε στην Ιστορία για τις σφαγές χιλιάδων αλεβιτών. Η ονοματοδοσία αυτή θεωρήθηκε προσβολή για την αλεβιτική κοινότητα, η οποία πολύ συχνά στοχοποιείται από τους υποστηρικτές του ορθόδοξου σουνιτικού ισλάμ. Τα παραδείγματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν με αναφορά σε άλλες ομάδες στις οποίες η τουρκοϊσλαμική ταυτότητα του Ερντογάν τίθεται αντιπαραθετικά: οι Κούρδοι, οι αριστεροί, οι φεμινίστριες, οι ακτιβιστές για τα δικαιώματα φύλου, οι κεμαλιστές, οι γκιουλενικοί.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η πολιτική της πόλωσης μέσα από την πολιτισμική αντιπαράθεση δεν είναι αποκλειστικότητα του Ερντογάν. Την ίδια πολιτική βλέπουμε στην περίπτωση του Τραμπ, του Μπολσονάρου, του Νετανιάχου ή του Ορμπάν. Με άλλα λόγια, το φαινόμενο αυτό δεν αποτελεί κάποια τουρκική ιδιαιτερότητα αλλά κομμάτι της σημερινής παγκόσμιας πολιτικής συγκυρίας.

Το ορόσημο της εκατονταετηρίδας της ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας δεν είναι η μόνη επέτειος για την οποία ο Ερντογάν στοχεύει να ολοκληρώσει μια σειρά από αλλαγές στο τουρκικό κράτος και την κοινωνία. Επόμενο ορόσημο είναι το 2053 και έπεται το 2071. Για όσους απορούν ποια είναι η τελευταία επέτειος, όπως απορούσαν όλοι οι Τούρκοι δημοσιογράφοι όταν αυτή ανακοινώθηκε σε ανύποπτο χρόνο, αφορά τη Μάχη του Μαντζικέρτ το 1071, όταν οι Σελτζούκοι Τούρκοι εκδίωξαν τους Βυζαντινούς από ένα μεγάλο κομμάτι της Μικράς Ασίας. Οι επιλογές των ιστορικών οροσήμων δεν είναι τυχαίες: Έχοντας τους Σελτζούκους Τούρκους ως σημείο εκκίνησης, περιθωριοποιούν και αγνοούν το όποιο προϊσλαμικό και παγανιστικό παρελθόν που τα κεμαλικά ιστορικά αφηγήματα τόνιζαν εις βάρος του οθωμανικού και ισλαμικού.

Ξεκινώντας όμως από την πρώτη επέτειο του 2023, αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τότε θα υπάρχουν 7 εκατομμύρια νέοι ψηφοφόροι που γεννήθηκαν μετά την άνοδο του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης στην εξουσία. Αυτή είναι η λεγόμενη γενιά Ζ, ή σε ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά, γενιά Ω. Η γενιά αυτή δεν γνώρισε άλλη πολιτική εξουσία πέραν αυτής του Ερντογάν, δεν γνώρισε οτιδήποτε άλλο πέραν των πολιτικών της αυταρχικής επιβολής του ισλάμ στην εκπαίδευση, την καθημερινή ζωή και την κουλτούρα, με παρόμοιους τρόπους με τους οποίους οι θρησκευόμενες μάζες της Ανατολίας βίωναν την καταπιεστική επιβολή της κοσμικότητας από το κεμαλικό καθεστώς. Αν και οι συγκρίσεις τελειώνουν κάπου εδώ, η γενιά αυτή σήμερα αντιδρά, με 77% των νέων μεταξύ 18 και 24 ετών να θεωρούν ότι η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί αποσκοπεί στη μετατόπιση της προσοχής της κοινής γνώμης από τον πληθωρισμό, την ανεργία και την κρίση της πανδημίας. Και η γενιά αυτή χρησιμοποιεί το hashtag #oymoyyok, που θα πει ψήφος τζίφος γιοκ. - Αντώνης Χατζηκυριάκου, διδάκτωρ Οθωμανικής και Τουρκικής Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

---

140 στήλες που στηρίζουν τους περίφημους τρούλους της Αγίας Σοφίας μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη από διάφορα μέρη του κόσμου. Οι οκτώ κίονες από πορφυρίτη, που αντιπροσωπεύουν το μοβ χρώμα της Ρώμης, μεταφέρθηκαν από την Αίγυπτο στην Κωνσταντινούπολη. Οκτώ από τις στήλες είναι πράσινες και ανήκαν στον Ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο πριν μετακινηθούν στην Κωνσταντινούπολη. Κάθε πολιτισμός χτίζεται πάνω στα ερείπια του προηγούμενου; Το σωστό που πρέπει να κάνουμε στην εποχή μας είναι να φτιάξουμε νέες δομές χωρίς να καταστρέψουμε τις παλιές. Οι δομές είναι οι σημαντικότερες δημιουργίες της ανθρωπότητας που μεταφέρονται στο μέλλον. Οι πολιτισμοί, οι θρησκείες, τα σουλτανάτα, τα βασίλεια και οι διοικήσεις είναι προσωρινά. Επισκεπτόμαστε δομές που χρονολογούνται από αιώνες και εκφράζουμε τον θαυμασμό μας καθώς πηγαίνουμε. Αυτές οι κατασκευές χρησιμοποιούνται συχνά με εντελώς διαφορετικούς τρόπους από τους σκοπούς για τους οποίους κατασκευάστηκαν. Ανεξάρτητα από το ποιος αποφασίζει πώς να χρησιμοποιήσει αυτές τις δομές ή ποια γνώμη, άποψη ή διαχείριση λαμβάνεται υπόψη για τις κυβερνητικές αποφάσεις, μπορούν να αλλάξουν ή να εξαφανιστούν εντελώς. Ωστόσο, οι κατασκευές παραμένουν ακίνητες, εκτός εάν τις κατεδαφίσουμε ή τις κάψουμε. Είναι έργα που προωθούνται. Από τα χρόνια που χτίστηκε, η Αγία Σοφία έχει χρησιμοποιηθεί για πολλές διαφορετικές λειτουργίες. Ήταν εκκλησία, έγινε τζαμί, μουσείο και έγινε πολυπολιτισμικό σύμβολο για δισεκατομμύρια ανθρώπους. Ενώ οι Ταλιμπάν καταστρέφουν τα ιστορικά αγάλματα του Βούδα στο Αφγανιστάν, σήμερα μια πολιτική στάση προσπαθεί να καταστρέψει τη συμβολική αξία της Αγίας Σοφίας. Αυτή η στάση δεν περιέχει καμία ενσυναίσθηση για τις εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους που αισθάνονται πιστοί στην Αγία Σοφία με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Αυτή η στάση δεν περιέχει καμία ανοχή, ειρήνη ή φιλία, αλλά μια καταστροφική σύγκρουση μουσουλμανισμού-χριστιανισμού που ανήκει στους μεσαιωνικούς χρόνους. Αυτός είναι ο πραγματικός κίνδυνος. - Ρουζέν Ατακάν, μέλος της δικοινοτικής Τεχνικής Επιτροπής για τον Πολιτισμό και καλλιτέχνης

Ayasofya’nın ünlü kubbelerini ayakta tutan 140 sütun, dünyanın değişik yerlerinden İstanbul’a getirildi. Roma’nın asillere ait mor rengini temsil eden sekiz somaki mermer sütun Mısır’dan istanbula taşındı. Sütunların sekizi yeşil renktedir ve İstanbul’a gelmeden  önce Efes’teki Artemis Tapınağı’nı ait idiler. Her uygarlık bir öncekinin kalıntıları üzerine mi kurulur? Çağımızda eski yapıları yıkmadan yenilerini yapmaktır doğru olan. Yapılar geleceğe taşınan en önemli üretimidir insanlığın. Uygarlıklar, dinler, padişahlıklar, kırallıklar, yönetimler geçicidir. Yüzyıllar öncesine ait yapıları günümüzde gidip seyreder hayranlığımızı ifade ederiz. Bu yapılar çoğu zaman yapıldıkları amaçların bambaşka biçimiyle kullanılırlar. Kullanma şeklinin kararını veren kim veya hangi düşünce, görüş, yönetim olursa olsun değişebilir, ortadan kalkabilir. Ama yapılar yıkmadığımız, yakmadığımız taktirde ayaktadır. İleriye taşınan bir eserdir. Ayasofya yapıldığı yıllardan itibaren çok farklı fonksiyonlarda kullanıldı. Kiliseydi camii oldu, müze oldu ve milyarlarca insan için çok kültürlü bir sembol oldu. Taliban Afganistan’da fiziki olarak tarihi Buda heykellerini yıkarken, bugün bir siyasi anlayış Ayasofya’nın sembol değerini yıkmaya çalışıyor. Bu yaklaşım Ayasofya’ya şu veya bu şekilde bağlılık hisseden yüz milyonlarca insana empati içermiyor. Bu yaklaşım hoşgörü, barış, dostluk değil, ortaçağda kalmış olması gereken yok edici bir müslüman-hristiyan çatışmasını içeriyor. Asıl tehlikeli olan budur. -Ruzen Atakan, İki toplumlu Kültür Teknik Komitesi Üyesi ve sanatçı”