Μια συζήτηση με τον αρχιτέκτονα, καθηγητή Μανόλη Κορρέ είναι αναπόφευκτο είναι αναπόφευκτο να περιστραφεί γύρω από την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα, τον βράχο στον οποίο έχει αφιερώσει σχεδόν όλη του τη ζωή. Και τότε, όσα κι αν γνωρίζει κανείς για το συγκεκριμένο μνημείο, θα συνειδητοποιήσει ότι είναι λίγα. Συναντηθήκαμε στη φιλόξενη αυλή του γλύπτη Νίκου Ζήβα, κι από την σχεδόν τετράωρη μαγνητοφώνηση, αποθησαύρισα ορισμένα αποσπάσματα τα οποία θα παραθέσω σε δύο συνέχειες.

Κύριε Κορρέ, πόσο καλά γνωρίζετε τον βράχο;

Τον ξέρω καλά, θα έλεγα ότι τον έχω σκανάρει. Έχω χωθεί σε τρύπες που δεν έχουν αρχαιολογικό ενδιαφέρον αλλά καθαρά γεωλογικό, και θα σας πω κάτι που δεν έχει γράψει κανένας γεωλόγος, δεν έχει δημοσιευτεί ποτέ μέχρι σήμερα. Μετά από παρατηρήσεις χρόνων, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι πριν από ένα εκατομμύριο περίπου χρόνια η Ακρόπολη ήταν νησί. Υποθέτω ότι η θάλασσα έφτανε σχεδόν στην κορυφή του βράχου. Για παράδειγμα, το Ηρώδειο καθώς και το Θέατρο του Διονύσου θα ήταν κάτω από το νερό.

Δηλαδή η σπηλιά στο μνημείο του Θρασύλλου είναι θαλασσινή σπηλιά;

Ακριβώς. Σε μια σχεδόν οριζόντια γραμμή γύρω από τον βράχο υπάρχουν δύο-τρεις σπηλιές οι οποίες είναι θαλασσινές, πράγμα που σημαίνει ότι, καθώς η στεριά, η Αιγηίδα, αναδυόταν από τη θάλασσα, έκανε σταθμούς διαρκείας και δημιούργησε αυτές τις σπηλιές, που κατόπιν, λόγω της διάβρωσης και των αδυναμιών του πετρώματος, άλλαξαν μορφή. Το μνημείο του Θρασύλλου ήταν προφανώς μια βαθιά σπηλιά η οποία λαξεύτηκε εξωτερικά από τους αρχαίους, κι αυτό που βλέπουμε είναι ό,τι απέμεινε από το βάθος της.

Στην κορυφή έχουμε ανάλογα δείγματα;

Έχουμε, όχι βέβαια από σπήλαια αλλά από διαβρώσεις χιλιετιών οι οποίες είναι ορατές μέχρι σήμερα, διότι οι αρχαίοι ένα μέρος της κορυφής δεν το πελέκησαν ποτέ. Αυτό βέβαια δεν έγινε τυχαία, μιας και όλες οι κορυφές ανήκαν στον Δία. Άφησαν τη συγκεκριμένη κορυφή με τη μορφή που είχε πριν από εκατομμύρια χρόνια και την αφιέρωσαν στο ιερό του Διός. Διότι ο Ζευς κατοικεί στις κορυφές, γι' αυτό και λέγεται Ζευς Υέτιος, Ζευς Ακραίος, Ζευς Κορυφαίος. Το συγκεκριμένο σημείο το βλέπουμε στη βορειοανατολική πλευρά του Παρθενώνα να υψώνεται περίπου ένα μέτρο και σαράντα εκατοστά πιο ψηλά από το έδαφος. Τον υπόλοιπο βράχο τον πελέκησαν, δημιουργώντας οριζόντιες επιφάνειες, στα σημεία όπου ήθελαν να χτίσουν.

"Μετά από παρατηρήσεις χρόνων, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι πριν από ένα εκατομμύριο περίπου χρόνια η Ακρόπολη ήταν νησί. Υποθέτω ότι η θάλασσα έφτανε σχεδόν στην κορυφή του βράχου"

Αισθανθήκατε ποτέ φόβο για το μνημείο;

Μόνο μπροστά στον κίνδυνο σεισμού, όπως έγινε στις 24 Φεβρουαρίου του 1981. Η πρώτη μου σκέψη, μετά το πέρας του σεισμού, έτρεξε στον Παρθενώνα. Έφυγα από το σπίτι μέσα στη νύχτα και διασχίζοντας την αναστατωμένη Αθήνα, έφτασα αρχικά στο Ολυμπιείο. Κοίταξα προσεκτικά τους αρμούς και τις ακμές των κιόνων και είδα ένα κομμάτι κιονόκρανου που είχε πέσει, λόγω του κραδασμού, από τον νοτιοανατολικό κίονα (το οποίο αργότερα μεταφέρθηκε σε μια αποθήκη). Μετά ανέβηκα τη Διονυσίου Αρεοπαγίτου, που τότε ήταν ακόμη ασφαλτόδρομος , και μέσα στο σκοτάδι διέκρινα τις κολόνες στο μνημείο του Θρασύλλου όρθιες. Τότε ησύχασα λιγάκι. Φτάνοντας στην Ακρόπολη οι νυχτοφύλακες με αναγνώρισαν, μου έδωσαν έναν φακό, κι αφού εξέτασα τον ναό της Αθηνάς Νίκης που ήταν εντάξει, πέρασα στα Προπύλαια όπου παρατήρησα διάφορες μικρές ζημιές. Θυμάμαι ακριβώς από ποια κολόνα είχε πέσει ένα κομματάκι και φαινόταν κάτω στο πάτωμα. Η μεγάλη μου ανησυχία όμως ήταν για τον Παρθενώνα, γιατί το κτήριο είναι βαρύ, κι έχει κάποια μέρη προβληματικά λόγω της ανατίναξης του 1687. Η μεγαλύτερη βλάβη υπάρχει στους κίονες της δυτικής πλευράς, λόγω των συνεχών κανονιοβολισμών του Μοροζίνι.

Αυτός πιστεύω είναι ο μέγας βάνδαλος, αυτός προξένησε τη μεγαλύτερη καταστροφή...

Όχι, εγώ νομίζω ότι η πυρκαγιά έκανε τη μεγαλύτερη καταστροφή, μετά έρχεται η αναστήλωση του Μπαλάνου (2), και τρίτη τέλος η ανατίναξη από τον Μοροζίνι. Η αναστήλωση έκανε μεγαλύτερη ζημιά από την ανατίναξη. Να το πω αλλιώς. Αν πέσει ένα επιστύλιο από εκεί πάνω, συνήθως κόβεται σε δύο κομμάτια, αν όμως ένα επιστύλιο το γεμίσεις με σίδερα που δεν είναι προστατευμένα και σκάσουν γίνεται δέκα κομμάτια. Για να επανέλθω όμως σε εκείνη τη βραδιά, αφιέρωσα πολύ περισσότερο χρόνο περπατώντας ψηλά, στα κορυφαία μέρη του κτηρίου (δεν υπήρχαν σκαλωσιές, αλλά ούτως ή άλλως, είτε ημέρα είτε νύχτα, μπορώ να περπατάω στις άκρες ενός μπαλκονιού χωρίς κάγκελα). Έκανα μετρήσεις κι έγραψα σε ένα μπλοκάκι πόσο είχαν μετακινηθεί τα μέρη του ναού. Σε μία ώρα περίπου ήξερα τι είχε συμβεί. Μόνο τότε ησύχασα για τα καλά.

Ποια είναι η γνώμη σας για τη μελέτη του Ορλάνδου;

Όλοι γνωρίζουν ότι είμαι θαυμαστής του Ορλάνδου (3). Η μελέτη του είναι πολύ σημαντική, είναι μια απογραφή όσων έχουν προηγηθεί, θα έλεγα μια σύνοψη όσων έχουν ασχοληθεί με την Ακρόπολη.

Σας έγινε ποτέ εμμονή η σχέση σας με τον Παρθενώνα;

Όχι το κτήριο, με τον τρόπο που ίσως το αντιλαμβάνεται ο κόσμος, αλλά... η τρίτη πέτρα στη δεύτερη σειρά μπορούσε να μου γίνει εμμονή ή ένας σύνδεσμος που δεν ήταν στη θέση που κανονικά θα έπρεπε να είναι. Επίσης γιατί ο αρχαίος σκέφτηκε εδώ με αυτόν τον τρόπο, και γιατί εκείνο το ίχνος αλλάζει κατεύθυνση. Με δυο λόγια, η εμμονή μου ήταν σε λεπτομέρειες τις οποίες δεν νομίζω ότι μπορεί κανείς απ' έξω να θεωρήσει αξιόλογες. Το συνολικό έργο το έβλεπα εξίσου αποστασιοποιημένος, όπως και ένας κοινός επισκέπτης.

Πολλοί πιστεύουν ότι θα μπορούσε να ξαναγίνει ο Παρθενώνας. Τι λέτε εσείς;

Δεν είναι τόσο δύσκολο να ξαναγίνει, όσο τελειότερο είναι ένα κτήριο τόσο ευκολότερο είναι να το ξαναφτιάξεις όπως ήταν, διότι η τήρηση των σχεδίων του είναι υψηλή. Η εφαρμογή, η εκτέλεση ανταποκρίνονται απολύτως στο σχέδιο, κι αν κανείς καταφέρει να το σχεδιάσει, όπως έκανε ο Πένροουζ (4) κι όπως κι εγώ μπόρεσα σε μεγάλο βαθμό να συμπληρώσω, μπορεί να το ξαναφτιάξει. Αυτό που σίγουρα μπορεί να μεταφερθεί σε αντίγραφο είναι η καλλιτεχνική αξία του μνημείου, ενώ αυτό που δεν μπορεί να μεταφερθεί είναι η ιστορική του αξία. Ούτε η αρχαιολογική του αξία μπορεί να μεταφερθεί ούτε η συγκινησιακή του αξία. Πολλοί άνθρωποι αυτές τις αξίες δεν τις διακρίνουν ως χωριστές, βλέπουν συνολικά μια αξία στο κτήριο. Θα μπορούσαμε λοιπόν θεωρητικά να έχουμε μια τέλεια αντιγραφή όπως για παράδειγμα στο Νάσβιλ του Τενεσί.

Μα είναι αντιγραφή; Δεν αναφέρομαι στα ανάγλυφα, στα ανάγλυφα ίσως θα είχαμε αντιγραφή... 

Και στο κτήριο, στις κολώνες...

Γιατί;

Διότι ο κίονας, ας πούμε, έχει είκοσι ραβδώσεις, έχει ύψος δέκα μέτρα και σαράντα τρία εκατοστά και τρία χιλιοστά, το κιονόκρανο συνήθως είναι δύο μέτρα και ένα χιλιοστό επί δύο μέτρα και ένα χιλιοστό, ακριβώς τετράγωνο, με ακριβείς ορθές γωνίες, και ύψος τριάντα πέντε εκατοστά και δύο χιλιοστά...

Επιτρέψτε μου μια παρένθεση, διότι είχα πάντα την απορία, αν αυτά τα δύο χιλιοστά έγιναν τυχαία.

Όχι, δεν είναι τυχαία διότι αντιστοιχούν στο μετρικό σύστημα των αρχαίων, κι εδώ πρέπει να θυμηθούμε ότι η αρχαία μονάδα μέτρησης είναι το πόδι, το οποίο διαιρείται σε δεκαέξι δακτύλους. Αυτές οι διαιρέσεις είναι ανθρωπομετρικές, οι αρχαίοι τα τέσσερα δάχτυλα μαζί τα έλεγαν παλαστή, από την παλάμη, και θεωρούσαν ότι το ύψος στο αντρικό σώμα καθώς και το άνοιγμα με τα χέρια απλωτά είναι έξι πόδια. Ο άνθρωπος του Βιτρούβιου δηλαδή, που αργότερα σχεδίασε ο Ντα Βίντσι. Με λίγα λόγια, είναι ουσιώδες στοιχείο της αρχιτεκτονικής εργασίας ότι ο αρχαίος αρχιτέκτων ορίζει τις διαστάσεις χρησιμοποιώντας κατά πάσα πιθανότητα ένα σύστημα από αριθμούς που είναι πόδια και υποδιαιρέσεις.

Άλλοι όμως φρονούν, ότι είναι μπανάλ αυτός ο τρόπος προσέγγισης με αριθμούς και προτιμούν μια καθαρά ιδεαλιστική διατύπωση του σχεδίου. Το πρόβλημα είναι ότι, αν κανείς αναλύσει τις διαστάσεις βάσει μετρήσεων και κυρίως χρησιμοποιώντας αυτές του Πένροουζ, που είναι οι καλύτερες μέχρι σήμερα, μπορεί να ισχυριστεί, αναλόγα με το πόσο αυστηρός είναι με τη μέθοδο ή τις δικαιολογίες, ότι έχει αποδείξει αρχαίο σχεδιασμό που βασίζεται σε άρρητους αριθμούς. Άρα, η διαφορά ενός χιλιοστού μπορεί να είναι κρίσιμη για το συμπέρασμα, ποιο από τα δύο συστήματα έχει ακολουθηθεί.

Τέλος του πρώτου μέρους

1. Ο Μανόλης Κορρές, 1948, είναι αρχιτέκτονας, μηχανικός, ακαδημαϊκός και καθηγητής στο ΕΜΠ. Δίδαξε αρχαία αρχιτεκτονική, ιστορική τοπογραφία, αναστήλωση, εκτός από το ΕΜΠ, και στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, στα Πανεπιστήμια Πενσυλβάνια και Μπέρκλεϊ των ΗΠΑ, και σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ασίας. Έχει συμμετάσχει στη μελέτη, συντήρηση, αναστήλωση και ανάδειξη πολλών ιστορικών μνημείων σε ολόκληρη την Ελλάδα. Ειδικότερα στην Αθήνα, εργάστηκε στο Ερέχθειο, στο ιερό του Διονύσου, στο Διονυσιακό θέατρο στις νότιες παρυφές της Ακρόπολης (υπεύθυνος έργου 1980-1983) και κυρίως στον Παρθενώνα (κατά το διάστημα 1983-1999 υπεύθυνος εργασιών αναστήλωσης και ανάδειξης του μνημείου).

2. Νικόλαος Μπαλάνος, 1860-1942. Έλληνας πολιτικός μηχανικός που συνέδεσε το όνομά του με μεγάλης κλίμακας εργασίες αναστήλωσης των μνημείων της Ακρόπολης.

3. Αναστάσιος Ορλάνδος, 1887-1979. Αρχιτέκτονας, αρχαιολόγος, ακαδημαϊκός, θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές της επιστήμης της βυζαντινής τέχνης στην Ελλάδα.

4. Φράνσις Κράνμερ Πένροουζ, 1817-1903. Άγγλος αρχιτέκτονας, από τους πρώτους μελετητές της κλασικής ελληνικής αρχιτεκτονικής και ο πρώτος διευθυντής της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ:Το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου στην πρόσοψη του μεγάλου Σπηλαίου πάνω από το Θέατρο του Διονύσου