Στο σημερινό δημοσίευμά μας επιστρέφουμε στην πλούσια ιστορία της Αμμοχώστου, η οποία χαρακτηρίζεται ήδη από τον 16ο αιώνα ως κλειδί της θαλασσοκράτειρας Βενετίας και «…της Κύπρου αννοικτάρι, του τόπου φλάμπουρο και του νησιού σταντάρι (λάβαρο)». Οι Βενετοί αξιωματούχοι την αποκαλούν συχνά ως La chiave del Regno. Και βέβαια η Αμμόχωστος υπήρξε το αννοικτάρι της Κύπρου και το κλειδί της Βενετιάς, το φλάμπουρο και το σταντάρι -από την ιταλική λέξη stendarto-, τόσο γιατί επί αιώνες ήταν κέντρο εμπορικό, το σπουδαιότερο ίσως της Ανατολικής Μεσογείου, όσο και γιατί υπήρξε και το τελευταίο προπύργιο στην Ανατολή που αντιστάθηκε γενναία και σχεδόν επί ένα έτος στις ορδές του Λαλά Μουσταφά πασά.

Δεν είναι άλλωστε καθόλου τυχαίο ότι ήδη από το 1330 ο Φραγκίσκος Pegolotti, αντιπρόσωπος του οίκου Bardi στην Αμμόχωστο, συντάσσει στην ίδια πόλη ένα εμπορικό εγχειρίδιο, όπου σ΄ αυτό εξισώνει ολόκληρη την Κύπρο με την Αμμόχωστο (Cipri per se medesimo, cioè in Famagosta), για να τονίσει τη σημασία της πόλης και του λιμανιού της για το εμπόριο.

Αμμόχωστος πρωτεύουσα

Επιπρόσθετα, στο χρονικό του Φραγκίσκου Amadi, που φέρει το όνομα του ιδιοκτήτη του χειρογράφου του, η Αμμόχωστος αποκαλείται εξαίρετο κόσμημα (bel gioiello). Επίσης, θα ήταν σημαντικό να αναφέρουμε ότι οι ίδιοι οι κάτοικοι της πόλης, οι Αμμοχωστιανοί, είχαν συναίσθηση της σπουδαιότητας της πόλης τους, γι' αυτό πριν από πέντε και πλέον αιώνες, το 1491, έστειλαν εκ μέρους της κοινότητάς τους τον πρέσβη τους Ανδρεούτση στη Βενετία να υποβάλει διάφορα αιτήματά τους, και μεταξύ άλλων το αίτημα όπως μεταφερθεί η έδρα της βενετικής διοίκησης από τη Λευκωσία στην Αμμόχωστο. Οι Αμμοχωστιανοί επιθυμούσαν η πόλη τους να γίνει πρωτεύουσα της μεγαλονήσου, γιατί ήταν το πιο σημαντικό λιμάνι της Κύπρου και ίσως το σημαντικότερο της Ανατολικής Μεσογείου, και πρωτίστως γιατί η Αμμόχωστος ήταν το στρατιωτικό κέντρο της Κύπρου.

La chiave del Regno: Αποκαλούσαν συχνά οι Βενετοί αξιωματούχοι την Αμμόχωστο αφού χαρακτηρίζεται από τον 16ο αιώνα το κλειδί της Βενετίας

Αλλά και εκ νέου, το 1521, με αίτημα της Κοινότητας της πόλης -ναι, γιατί η πόλη είχε οργανωμένη κοινότητα, όπως και η Λευκωσία, αλλά και η Κερύνεια, αν και ουσιαστικά η κοινότητα της τελευταίας δεν ήταν θεσμοθετημένη, ζητούσαν από τη Γαληνοτάτη να καθιερωθεί ως πρωτεύουσα της Κύπρου, η πόλη τους η Αμμόχωστος. Η κοινότητα τότε της Λευκωσίας διατύπωσε μία σειρά επιχειρημάτων για να μην γίνει αποδεκτό από τη Δημοκρατία της Βενετίας το συγκεκριμένο αίτημα των κατοίκων της Αμμοχώστου.

Όλα τα πιο πάνω αναφέρονται και εξ αφορμής των εξαγγελιών και κινήσεων της τουρκικής κυβέρνησης και της ηγεσίας των Τουρκοκυπρίων, στο παρελθόν, αλλά και ιδιαιτέρως τον τελευταίο χρόνο, περί της Αμμοχώστου, δεδομένου τού εν εξελίξει εγχειρήματος μεταβολής του καθεστώτος της περιοχής των Βαρωσίων.

Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε και θα σχολιάσουμε ιστορικά στοιχεία σχετικά με την αναγνώριση δικαιωμάτων και προνομίων στον ίδιο χώρο, δηλαδή στην Αμμόχωστο και έξω από τα τείχη της πόλης, που απολάμβαναν οι νόμιμοι κάτοικοί της ήδη από τον 15ο αιώνα, πριν η Κύπρος, και στη συγκεκριμένη περίπτωση η πόλη της Αμμοχώστου, περάσει στην εξουσία των Οθωμανών. Τούτο δε αναδεικνύει έτι περαιτέρω την πλούσια ιστορία της πόλης, η οποία και σαφώς ανάγεται αιώνες πριν την οθωμανική κατάσταση.

Η εν προκειμένω ιστορική αναδρομή, δηλαδή η επιστροφή στον χώρο και στον χρόνο, κυρίως αξιοποιώντας πλούσιο αρχειακό υλικό και δη στις πλείστες περιπτώσεις αδημοσίευτο, επιχειρεί να ρίξει φως σε πτυχές της Φραγκοκρατίας και της Βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο και στον ρόλο και τη σημασία των κοινοτήτων των Ελλήνων / χριστιανών που διαβιούσαν μέσα στην πόλη και έξω από τα τείχη της πόλης. Αμμοχώστου. Επισημαίνεται πως κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας της νήσου, η κατ' αρχήν διάκριση που εφαρμοζόταν αναφορικά προς τον πληθυσμό ήταν εκείνη μεταξύ μουσουλμάνων και μη μουσουλμάνων.

Στο παρόν δημοσίευμά μας, συνεπώς, επιχειρούμε τη μεταφορά στις κοινωνικοπολιτικές και ιστορικοπολιτισμικές συνθήκες μίας συγκεκριμένης περιόδου, τη σημασία της οποίας μπορούμε να κατανοήσουμε ευκρινέστερα εάν τη συνδέσουμε με τα γεγονότα που ακολούθησαν λίγα έτη αργότερα. Η αναφορά στα γεγονότα παραπέμπει προφανώς στην κατάληψη της Αμμοχώστου από τους Οθωμανούς κατά το καλοκαίρι του 1571, η οποία υπήρξε κομβικής σημασίας για το μέλλον των χριστιανών κατοίκων της νήσου, αλλά πρωτίστως για την πορεία της Ανατολικής και ευρύτερης Μεσογείου, η οποία, ως γνωστόν, είχε τότε μετατραπεί  σε οθωμανική λίμνη.

Προνομιούχοι κάτοικοι 

Όπως έχει και σε προηγούμενα κείμενά μας αποτυπωθεί, η ανάδειξη της γνώσης της ιστορίας, αυτής καθαυτήν, είναι ουσιώδους σημασίας για τη συνέχιση της ύπαρξης του τόπου και δη ως ελληνικής πατρίδας. Παρά το πλήθος των πηγών και αναφορών που έχουμε στη διάθεσή μας, θα περιοριστούμε σε μία μόνο διάσταση των κοινωνικών συμφραζομένων μέχρι και τα μέσα του 16ου αιώνα, που είναι η παρουσία εκείνων των χριστιανών που αναφέρονται ως «Δυομιλίτες».

Η παρουσία τους καταγράφεται μέσα από τη γειτνίαση των κοινοτήτων, τις αξιώσεις και διεκδικήσεις τους, τις ασχολίες και τη θέση που επεδίωκαν να έχουν στο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής, αλλά και έναντι των Φράγκων και των Βενετών. Τούτη δε η θέση οριοθετείται και μέσα από συγκεκριμένες δράσεις, οι οποίες αναφέρονται εκτενέστερα στη συνέχεια. Επίσης, ειδική παράθεση γίνεται στον χώρο κατοικίας τους, δηλαδή εάν τούτη ευρισκόταν εντός ή εκτός των τειχών της οχυρωμένης πόλεως και για ποιους λόγους.

Ένα σημαντικότατο στοιχείο ότι στην περιοχή πέριξ της Αμμοχώστου, και συγκεκριμένα δύο μίλια έκταση γύρω από την πόλη, δηλαδή έξω από τα ενετικά τείχη της πόλεως της Αμμοχώστου, υπήρχαν οικισμοί και χωριά που κατοικούνταν από τους υπηκόους, οι οποίοι δεν ήταν παρά Έλληνες χριστιανοί. Οι κάτοικοι αυτοί, επειδή απολάμβαναν και κάποια προνόμια ορίζονταν και ως Δυομιλίτες, δηλαδή ήταν οι κάτοικοι γύρω από την Αμμόχωστο, σε έκταση ακτίνας δύο μιλίων έξω από τα τείχη της πόλης.

Το σχετικό έγγραφο, το οποίο υιοθετεί αυτό τον συγκεκριμένο όρο, προέρχεται από το Αρχείο του Βατικανού και διασώθηκε ευτυχώς και στην ελληνική γλώσσα της εποχής. Με αυτό το έγγραφο καταδεικνύεται αναμφισβήτητα πως οι κάτοικοι, οι οποίοι ήταν ιδιοκτήτες και διέμεναν στην περιοχή που κάλυπτε μία ακτίνα δύο μιλίων έξω από την Αμμόχωστο, ήταν Έλληνες χριστιανοί. Αναφορικά προς τη χρήση της ελληνικής γλώσσας στο έγγραφο, περί του οποίου συζητούμε, επεξηγείται πως, η κοινοποίηση τού εν λόγω διατάγματος του βασιλιά, κατά το έτος 1468, μόνο στην ελληνική γλώσσα της εποχής, δεν έγινε τυχαία. Εύλογα συντάχθηκε στα ελληνικά, προκειμένου να κατανοήσουν οι Έλληνες κάτοικοι έξω από την Αμμόχωστο την απαλλαγή ενός δασμού επί των ζώων, που ήταν ευεργέτημα του βασιλιά προς τους ιδίους. Στο εν λόγω διάταγμα του βασιλιά, με ημερομηνία πρώτη Ιουνίου του έτους 1468 στην ελληνική, αναφέρονται τα εξής:

«Ορισμός μας ένι οι πουρβεούρηδες (οι προνοητές/οι υπεύθυνοι) και ο πράκτορης (εισπράκτορας) να γράψουν εις το στάτο της ρεγάλας (το βασιλικό προνόμιο) να 'χουν κάθα χρόνο οι Δυομιλίτες (που κατοικούν σε ακτίνα δύο μιλίων έξω από την Αμμόχωστο) χιλία σφακτά φρακοματιασμένα (απαλλαγμένα από δασμό) από το μαρτσασίο τους (φόρος επί των ζώων), και, εάν έχουν περίτου, να πλερώνουν, το ποιον φρακοματίασμαν να 'ναι αρχής της αυτής εχρονίας 1468 Χριστού. Εγράφην τη 4η Ιουνίου 1468 Χριστού».

Αλλά και κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας οι Αμμοχωστιανοί με αιτήματα που υπέβαλλαν στη Γερουσία της Δημοκρατίας της Βενετίας, με πρέσβεις τους εκ μέρους της οργανωμένης σε σώμα κοινότητάς τους, είχαν πετύχει πολλά. Μεταξύ άλλων αναφέρουμε τα όσα αφορούν στα δύο μίλια έξω από τα τείχη της Αμμοχώστου. Έξω από την Αμμόχωστο, κατά τον 16ο αιώνα, υπήρχαν πολλοί αμπελώνες που ανήκαν σε κατοίκους της Αμμοχώστου. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι η ύπαρξη αμπελώνων έξω από την Αμμόχωστο μαρτυρείται και από το τοπωνύμιο Vigne που απαντά όχι μόνο στις πηγές της εποχής, όπως για παράδειγμα στον Στέφανο Lusignan, αλλά και στον χάρτη του Κύπριου μηχανικού Λεωνίδα Αττάρ του 1542.

Η Κοινότητα της Αμμοχώστου το 1491 είχε υποβάλει στη βενετική Γερουσία σχετικό αίτημα όπως καταργήσει ολόκληρο τον δασμό σε όσα κρασιά προέρχονται από τα αμπέλια που οι κάτοικοι της Αμμοχώστου είχαν στην ύπαιθρο, δηλαδή στα εδάφη που περιβάλλουν σε ακτίνα δύο μιλίων τα τείχη και εισάγονται στην πόλη με προορισμό τη λιανική πώλησή τους. Η Δημοκρατία δέχθηκε το αίτημα των κατοίκων της Αμμοχώστου μειώνοντας τον δασμό στο μισό ποσό.

Επίσης, η Κοινότητα της Αμμοχώστου ζητούσε όπως η Δημοκρατία της Βενετίας αναγνωρίσει και επικυρώσει τις συμφωνίες που είχε συνάψει ο βασιλιάς Ιάκωβος Β´ Lusignan με τους κατοίκους της Αμμοχώστου και των χωριών της υπαίθρου, συγκεκριμένα δύο λευγών έξω από την πόλη, καθώς και τα προνόμια που τους είχε παραχωρήσει. Η Δημοκρατία της Βενετίας στο σχετικό αίτημα, τους ζητούσε περισσότερες για το κάθε ένα πληροφορίες για να μελετήσει όλα τα προνόμια και να τους απαντήσει.

Επίσης, αίτημα της κοινότητας είχε υποβληθεί και για την απαλλαγή φορολογίας επί των ζώων, η οποία απαλλαγή τους είχε ήδη παραχωρηθεί, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, το 1468 από τον τελευταίο Φράγκο βασιλιά της Κύπρου, Ιάκωβο Β´ Lusignan. Η απαλλαγή αυτή αφορούσε τη φορολογία επί των ζώων που είχαν οι κάτοικοι  της αγροτικής περιοχής έξω από την πόλη, δηλαδή οι Δυομιλίτες. Ο φόρος τούτος αναφέρεται στις πηγές της εποχής με το όνομα marzason. Ως αντιστάθμισμα της πιο πάνω απαλλαγής, ο καθένας από τους κατοίκους θα είχε υποχρέωση να διατηρεί ένα οίκημα στην πόλη της Αμμοχώστου και εκεί να αποθηκεύει κάθε χρόνο τα μισά από τα εισοδήματά του σε σιτηρά, ώστε σε περίπτωση ανάγκης να εξασφαλίζεται σιτάρκεια για έξι μήνες.

Όσα σχολιάστηκαν πιο πάνω επισημαίνεται ότι αποτελούν απλώς και μόνο μία ελάχιστη συμβολή, ή ένα περίγραμμα, ως προς την περιοχή διαμονής Ελλήνων κατοίκων, η οποία ήταν εκτός της οχυρωμένης πόλεως σε ακτίνα δύο μιλίων, λαμβάνοντας και το σχετικό προσδιοριστικό προσωνύμιο «Δυομιλίτες». Η ευσύνοπτη αυτή παρουσίαση θα μπορούσε, συνεισφέροντας στην ευρύτερη συζήτηση, να διαφωτίσει ορισμένες αιτιάσεις, οι οποίες ενίοτε ανασύρονται, σε μία προσπάθεια κατά το δοκούν ανασύνταξης της ιστορίας τούτου του τόπου.

Εικόνα: Χάρτης της Αμμοχώστου  του Στέφανου Gibellino.