Τους τελευταίους μήνες παρατηρούμε το –πρωτόγνωρο για τα κυπριακά δεδομένα– φαινόμενο να μας απασχολεί στη δημόσια σφαίρα η ορθογράφηση μιας κυπριακής λέξης, και συγκεκριμένα της λέξης [ðamé] (θα χρησιμοποιώ την προφορά της λέξης στο Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο όταν αναφέρομαι στην ίδια τη λέξη ασχέτως ορθογράφησης). Αφορμή αποτέλεσαν οι πορείες διαμαρτυρίας του κινήματος «Ως Δαμέ», το οποίο αποτύπωσε στην ονομασία του το [ðamé] με έψιλον, γεγονός που προκάλεσε όχι μόνο διαδικτυακές συζητήσεις ανάμεσα σε απλό κόσμο, αλλά μέχρι και σχολιασμό από τον υπουργό Παιδείας. Αξίζει λοιπόν να ασχοληθούμε με το φαινόμενο – όχι από πολιτικής σκοπιάς, αλλά μέσα από γλωσσολογική ανάλυση. Πολλά μπορούν να γραφτούν για το θέμα, γι’ αυτό το ζήτημα αυτό έχει σπάσει σε δύο συνέχειες: σε αυτό το πρώτο μέρος θα επιχειρήσω να εξηγήσω σε βάθος τη λογική πίσω από την ορθογράφηση «δαμαί»· στο επόμενο άρθρο θα επιχειρήσω να εξηγήσω στη βάση κοινωνιογλωσσολογικής-γραφογλωσσολογικής ανάλυσης την ορθογράφηση «δαμέ».

Καίριο ζήτημα λοιπόν στη δημόσια συζήτηση για την ορθογράφηση της λέξης [ðamé] αποτέλεσε η προέλευσή της. Τα έγκριτα λεξικά της κυπριακής εξηγούν ότι η λέξη προέρχεται από το «δαχαμαί»: συγκεκριμένα, με πτώση του μεσοφωνηεντικού /x/ (όπως έγινε και στο «όχι» → «όι») περνάμε στο «δααμαί», και με απλοποίηση του διπλού /aa/ (όπως στο «γά(δ)αρος» → «γάρος»), καταλήγουμε στο «δαμαί». Ιστορικά μιλώντας, το «δαχαμαί» προέρχεται από τη λέξη «δα» (από το μεσαιωνικό «ἐδά» = «εδώ») και το «χαμαί» (= «χάμω»). Αυτό το κυπριακό «χαμαί» αποτελεί διατήρηση του αρχαιοελληνικού επιρρήματος «χαμαί» (πιθανόν κατάλοιπο μιας αρχαίας τοπικής πτώσης), το οποίο βρίσκουμε σήμερα σε λέξεις όπως χαμαιλέοντας, χαμαιτυπείο, χαμαίφυτο και χαμαίμηλο (λόγια μορφή της λέξης χαμομήλι). Γι’ αυτό και στα σοβαρά λεξικά της κυπριακής και σε επιμελημένες λογοτεχνικές εκδόσεις κυπριακών κειμένων βρίσκουμε τις ορθογραφήσεις «χαμαί», «δαμαί»/«δαχαμαί» και «τžειαμαί»/«τžειαχαμαί». Σημασιολογικά μιλώντας, το «δαχαμαί» μπορεί αρχικά να σήμαινε «εδώ χάμω», αλλά σήμερα σημαίνει απλώς «εδώ»: μπορεί να δείχνεις το παράθυρο και να λες «η μέλισσα εμπήκεν που δαχαμαί» με το επίρρημα να αναφέρεται σε άσχετο με το έδαφος τόπο. Αυτό που μπερδεύει πολύ κόσμο είναι η λανθασμένη εντύπωση πως η ετυμολογία μιας λέξης είναι η πραγματική της σημασία σήμερα. Το «χαμαί» στο «δαχαμαί» δεν έχει πλέον το σημασιολογικό περιεχόμενο του «χάμω», όπως και το «λοής» στο «ίνταλο(η)ς» δεν σημαίνει πλέον “λογής”, αλλά ολόκληρη η λέξη σημαίνει απλώς «πώς».

Το «δαμαί» μπορεί να χρησιμοποιηθεί και μη κυριολεκτικά, για να αναφερθεί σε μεταφορικό τόπο, όπως στη φράση «ως δαμαί» που σημαίνει «μέχρι σ’ αυτό το σημείο». Αυτό μπέρδεψε αρκετό κόσμο, που θεώρησε πως άλλη λέξη είναι το κυριολεκτικό [ðamé] και άλλη το μεταφορικό [ðamé] διαχωρίζοντάς τες μάλιστα και ορθογραφικά ως «δαμαί» και «δαμέ» αντίστοιχα (ενώ αυτή η μεταφορική χρήση είναι διαγλωσσικό φαινόμενο: π.χ. κανείς δεν σκέφτεται ότι το «εδώ» στο «ως εδώ» της κοινής είναι άλλη λέξη από το κυριολεκτικό «εδώ»). Το μπέρδεμα αυτό ενισχύθηκε από ένα-δυο μη έγκυρα διαδικτυακά λεξικά, τα οποία ορθογράφησαν το [ðamé] ως «δαμέ» και του έδωσαν και μια εντελώς ανεδαφική ετυμολόγηση από το «ὧδε με (αρχ.) δᾶ = γῆ (δωρικός τύπος) + ἐμέ». Η ετυμολόγηση αυτή δεν στέκει, καθώς η φράση αυτή είναι ασύντακτη, ο τύπος «δᾶ» ήταν ήδη σπάνιος στα αρχαία, ενώ δεν είναι σαφές γιατί να υπήρχε στην αρχαία κυπριακή αυτός ο δωρικός τύπος και μάλιστα να επιβίωσε στη σύγχρονη κυπριακή. Τα διαδικτυακά αυτά λεξικά είναι πληθοποριστικά (crowdsourced), που σημαίνει πως φτιάχτηκαν από απλό κόσμο με ενθουσιασμό και μεράκι, αλλά χωρίς κατάρτιση στη λεξικογραφία, τη γλωσσολογία ή τη φιλολογία, γι’ αυτό και εμφανίζουν ορισμένα μη αξιόπιστα χαρακτηριστικά, όπως η παρετυμολόγηση του [ðamé] ή η παρετυμολόγηση του «κουτσ̆ιώ» από το “good shot”.

Ως [ðamé], μιλήσαμε για τα επιχειρήματα υπέρ της ορθογράφησης της λέξης με «-αι». Στο επόμενο άρθρο θα εμβαθύνουμε στη λογική πίσω από την ορθογράφηση με έψιλον.

Σπύρος Αρμοστής, γλωσσολόγος, Τμήμα Αγγλικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κύπρου