Στο προηγούμενο άρθρο εξηγήσαμε γιατί αν ανοίξετε κυπριακό λεξικό θα βρείτε το [ðamé] με «-αι». Τίθεται έτσι εύλογα το ερώτημα: είναι ανορθόγραφο το «δαμέ»;

Αν πριν έναν χρόνο ζητούσαμε από πολύ ορθογραφημένα άτομα να μας γράψουν αυτή τη λέξη, ορισμένα με φιλολογικό υπόβαθρο θα την έγραφαν ως «δαμαί»· η πλειοψηφία όμως, μη γνωρίζοντας όλες αυτές τις πληροφορίες που παρέθεσα στο προηγούμενο άρθρο, δεν θα διανοείτο πως υπάρχει σε χρήση η γραφή με «-αι» (όσο καλή ορθογραφία της κοινής νεοελληνικής κι αν γνώριζε), οπότε θα το έγραφε με τον πιο απλό τρόπο —δηλαδή ως «δαμέ». Όλα αυτά όμως ίσχυαν προ της «Ως Δαμέ» εποχής. Όποια άποψη κι αν έχουμε για το κίνημα αυτό, χάρη στο «Ως Δαμέ» έμαθε ολόκληρη η Κύπρος αυτό που ποτέ δεν διδάχθηκε στα σχολεία: πως η «κανονική» ορθογραφία είναι «δαμαί». Γιατί όμως θέτω το «κανονική» εντός εισαγωγικών;

Γνωρίζουμε πως η γραφή της κάθε γλώσσας διέπεται από μια τυποποιημένη, δηλαδή εξαιρετικά κανονικοποιημένη ορθογραφία. Παρόλα αυτά, η γραφογλωσσολογική έρευνα έδειξε ότι στην πράξη υπάρχει ένα φάσμα ορθογραφικών αποκλίσεων από τη νόρμα. Από τα πιο κανονικοποιημένα πεδία γραφής στα λιγότερο κανονικοποιημένα έχουμε αυτή τη διαβάθμιση: (1) ακαδημαϊκές εκδόσεις (π.χ. λεξικά)· (2) σχολικά κείμενα· (3) ηλεκτρονική επικοινωνία (π.χ. SMS, τσατ)· και (4) γκράφιτι/πανό.

Αναλόγως του πού βρισκόμαστε στο συνεχές αυτό, μπορεί να συμμορφωνόμαστε με τη θεσμική ορθογραφία, να αποκλίνουμε από αυτή (π.χ. στο τσατ), μέχρι και να εναντιωνόμαστε σε αυτή. Γι’ αυτό σε πιο κανονικοποιημένα πεδία (όπως λεξικά και σχολείο) θα βρούμε τις ορθογραφήσεις «αρρώστια» (στα ελληνικά) και “anarchy” (στα αγγλικά), ενώ σε γκράφιτι θα τα βρούμε και ως «αρρώστχια» και “anarky”. Ο λόγος είναι ακριβώς πως πρόκειται για εναντιωματική γλώσσα και ως τέτοια εναντιώνεται και στη θεσμική ορθογραφία εστιάζοντας όχι στη ορθογραφική νόρμα, αλλά στην αντι-νόρμα.

Αντιλαμβανόμαστε πως τα πανό του κινήματος «Ως Δαμέ» δεν τοποθετούνται υψηλά στο συνεχές αυτό —δεν είναι δηλαδή λεξικά, για να απαιτούσαμε ετυμολογική διερεύνηση της λέξης. Άρα δεν είναι αφύσικο το ότι την έγραψαν όπως θα την έγραφε οποιοδήποτε άτομο που δεν έχει εντρυφήσει σε θέματα κυπριακής ορθογραφίας. Όταν μετά την πρώτη κινητοποίηση άρχισε να συζητιέται η ορθογράφηση του [ðamé], οι «Ως Δαμέ» ταυτίστηκαν με την «ανορθογραφία» αυτή, η οποία πλέον αποτελεί εμβληματικά στοιχείο αντι-νόρμας: το «δαμέ» δηλαδή αποτελεί ορθογραφική εναντίωση όπως ακριβώς και το “anarky” σε ένα γκράφιτι. Γι’ αυτό και άτομα που υποστήριζαν το κίνημα έγραφαν πως η γραφή «δαμέ» συνάδει με την «ανορθογραφία της πολιτικής εξουσίας». Μάλιστα, επανοικειοποιήθηκαν τον υποτιμητικό χαρακτηρισμό «ανορθόγραφοι» ως θετικό αυτοπροσδιορισμό γράφοντας π.χ. «οι ανορθόγραφοι ξαναχτυπούν».

Πέρα από τη συμβολική αξία της ορθογράφησης «δαμέ», η μη «διόρθωσή» της σε «δαμαί» από το κίνημα είναι αναμενόμενη και από μια άλλη άποψη: ως ονομασία κινήματος είναι δυνάμει μια επωνυμία. Γνωρίζουμε ότι στις εμπορικές επωνυμίες υπάρχουν ορθογραφικές αποκλίσεις και μάλιστα δημιουργικές: π.χ., η ανορθογραφία του μπαρ «ΚΑΦΕΟΙΝΟΙ» είναι ένδειξη ευρηματικότητας παρά αγραμματοσύνης. Και για να μη νομίσουμε πως οι εσκεμμένες ανορθογραφίες είναι τωρινό φαινόμενο, στη Βοστόνη του 1830 ήταν της μόδας να παραποιείται η ορθογραφία γνωστών φράσεων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το “Oll Korrect”, το οποίο αποτελεί την πιθανότερη ετυμολόγηση του «ΟΚ». Τέλος, ορθογραφική ποικιλότητα έχουμε και στα ανθρωπωνύμια: η επιλογή ανάμεσα στο «Μανώλης» και «Μανόλης» είναι προσωπικό δικαίωμα.

Καταλήγουμε πως η εντύπωση της απόλυτης ισχύος της ορθογραφικής νόρμας είναι μια ψευδαίσθηση, όπως ψευδαίσθηση είναι πως η ορθογραφία μάς δόθηκε ουρανόθεν σε πέτρινες πλάκες. Έχετε σκεφτεί πώς καθορίζεται η «επίσημη» ορθογραφία; Δεν υπάρχει ούτε σε νόμο, ούτε το αποφασίζει κάποια ακαδημία ή κάποιο υπουργικό διάταγμα. Καθιερωμένη ορθογραφία θεωρείται απλώς αυτό που διδάσκεται στο σχολείο. Ακόμη κι αν ένα λεξικό όπως του Μπαμπινιώτη θεωρεί «ορθότερη» την ορθογράφηση «αγώρι», αποτυγχάνει να την καθιερώσει, αφού στο σχολείο (ορθά) διδάσκεται η σχολική ορθογράφηση «αγόρι».

Στην περίπτωση της γραφής της κυπριακής, το «παράδοξο» είναι ότι το πεδίο όπου η γραπτή μορφή της διαλέκτου είναι κατεξοχήν στο περιθώριο είναι ακριβώς το ίδιο το σχολείο. Αν ο θεσμός ο οποίος καθιερώνει την ορθογραφική νόρμα δεν διδάσκει καν την (όποια) ορθογραφία της κυπριακής, τότε πολύ απλά δεν μπορούμε να μιλάμε για κυπριακή ορθογραφία. Βεβαίως, μπορούμε να μιλάμε για ανορθογραφία για τα σημεία που είναι κοινά με την όντως διδασκόμενη ορθογραφία της κοινής νεοελληνικής: π.χ. αν γράψω «πελλανίσκο» στα κυπριακά, θα είναι ανορθόγραφο, αφού τα ρήματα λήγουν σε ωμέγα σε όποια ποικιλία της ελληνικής κι αν γράφω. Στοιχεία όμως που δεν υπάρχουν στην κοινή νεοελληνική, όπως το «δαμαί», απλώς δεν διδάσκονται στο κυπριακό σχολείο, οπότε δεν έχουν καθιερωμένη ορθογραφία. Όσο κι αν στο υπόλοιπο προαναφερθέν φάσμα πεδίων βρίσκουμε τις γραφές «δαμαί» στα λεξικά, “dame” στα SMS και «δαμέ» στα πανό, κανείς και καμιά δεν μπορεί να κατηγορηθεί για αγραμματοσύνη.

Εν κατακλείδι: είναι το «Ως Δαμέ» ανορθόγραφο; Ναι, αλλά εσκεμμένα (πλέον). Είναι ένδειξη αγραμματοσύνης; Σε καμία περίπτωση. Δικαιούσαι να τους κάνεις «μαθήματα κυπριακής ορθογραφίας»; Όχι, ούτε καν αν είσαι ο υπουργός Παιδείας —και ειδικά αν το Υπουργείο σου κυριολεκτικά δεν κάνει μαθήματα κυπριακής ορθογραφίας.

Σπύρος Αρμοστής, Γλωσσολόγος, Τμήμα Αγγλικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κύπρου