Η «χαύνωση» που νιώθει ο αφηγητής όπου κι αν πάει, ό,τι κι αν δει στο νησί είναι καθαρά ζωικής, σεξουαλικής φύσεως, ζήτημα νευραλγικό για να καταλάβουμε τον ψυχισμό του Καζαντζάκη. Με αφορμή το βιβλίο του συγγραφέα «Ταξιδεύοντας: Ιταλία - Αίγυπτος - Σινά - Ιερουσαλήμ - Κύπρος - ο Μοριάς» που διανέμεται σήμερα (Κυριακή 23/05) μαζί με την εφημερίδα «Πολίτης», η επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου Αφροδίτη Αθανασοπούλου αναλύει τις συντεταγμένες του ταξιδιού του συγγραφέα στην Κύπρο.

Από... σπόντα βρέθηκε στην Κύπρο ο Νίκος Καζαντζάκης αφού δεν ήταν στους προορισμούς του. Βρέθηκε στην Παλαιστίνη και από εκεί έφτασε στο νησί. Κι όμως αυτό το ξαφνικό του ταξίδι στάθηκε αφορμή για να γράψει για το νησί τόσο στα ταξιδιωτικά του κείμενα όσο και στις ανταποκρίσεις που έκανε τότε σε εφημερίδα. Ένα από τα ταξιδιωτικά του βιβλία δίνεται σήμερα με την εφημερίδα «Πολίτης» και εμείς κάνουμε μια κουβέντα με την επίκουρη καθηγήτρια στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου Αφροδίτη Αθανασοπούλου. Η κ. Αθανασοπούλου έχει αναλύσει τα ταξίδια του συγγραφέα στο νησί και γνωρίζει όλες τις λεπτομέρειες για όσα έζησε και κυρίως όσα έγραψε ή γράφτηκαν για τον συγγραφέα. Πάντως, σύμφωνα με την κ. Αθανασοπούλου, ο Νίκος Καζαντζάκης δεν μένει στη στερεοτυπική αναφορά για το νησί που σχετίζεται με την Αφροδίτη καθώς, όπως αναφέρει, μεταστοιχειώνεται σε ένα δίπολο που έχει ψυχολογική ή καλύτερα ψυχαναλυτική βάση. «Διαβάζοντας κανείς το ταξιδιωτικό του Καζαντζάκη για την Κύπρο διαπιστώνει ότι η Κύπρος ως 'κλίνη της Αφροδίτης' (της Πάνδημης, για να εξηγούμαστε) αντιπαραβάλλεται με τα εδάφη της Ιουδαίας και τη σκληρότητα του 'θεού' της (το 'στρατόπεδο του Γεχωβά' με την 'ανήλεη κραυγή', όπως το αποκαλεί)», τονίζει η καθηγήτρια.

Το όνομα του Καζαντζάκη συνδέθηκε και με την Κύπρο. Ποια ήταν η σχέση του με το νησί;

Ο Καζαντζάκης ταξίδεψε στην Κύπρο μία φορά στη ζωή του, το 1926. Η Κύπρος επανέρχεται στο έργο του πολύ αργότερα, στα χρόνια του ενωτικού Αγώνα της ΕΟΚΑ, όταν στον πρόλογο του «Καπετάν Μιχάλη» (1956) κάνει αναφορά στη μαρτυρική μεγαλόνησο και στους απαγχονισμούς Κύπριων αγωνιστών, σε συσχετισμό με την ηρωική Κρήτη. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε το πολιτικό μήνυμά του στο Παγκόσμιο Αντιαποικιακό Συνέδριο που διοργανώνεται στην Αθήνα τον Νοέμβριο του 1957, στο οποίο συμμετέχει και ο Μακάριος (ο Καζαντζάκης δεν προλαβαίνει τις εργασίες του, πεθαίνει έναν μήνα πριν). Στο μήνυμα αυτό, εκτός από τις χώρες που στενάζουν κάτω από τον αποικιοκρατικό ζυγό, ο Καζαντζάκης αναφέρεται και στα «αλύτρωτα» ελληνικά εδάφη: την Κύπρο και τη Βόρεια Ήπειρο.

Οφείλω να ομολογήσω ότι πιο στενή (και διαρκής) φαίνεται η σχέση της γυναίκας του Ελένης Σαμίου με την Κύπρο, η οποία ερωτεύτηκε το νησί όταν το πρωτοεπισκέφτηκε το 1926 μαζί με τον αγαπημένο της, τον Καζαντζάκη. Έκτοτε η Κύπρος και οι τύχες της θα αποτελέσουν μόνιμη μέριμνα για την Ελένη, γεγονός που θα κορυφωθεί την περίοδο των διακοινοτικών ταραχών στο νησί, στις αρχές της δεκαετίας του ’60 και στα γεγονότα της εισβολής του 1974. Η γνωριμία της με τον Πάτροκλο Σταύρου, υφυπουργό παρά τω Προέδρω της Κυπριακής Δημοκρατίας (του Μακαρίου δηλαδή), θα οδηγήσει, όπως ξέρουμε, στο να τον υιοθετήσει και να του παραχωρήσει τα πνευματικά δικαιώματα του καζαντζακικού έργου (μέσω των «Εκδόσεων Καζαντζάκη»). Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι πρώτες εκδόσεις βιβλίων του Καζαντζάκη το 1976-77 (πριν την ίδρυση του εκδοτικού οίκου στην Αθήνα) έγιναν πάνω στην πράσινη γραμμή, στο τυπογραφείο Ζαβάλλη στη Λευκωσία: «ήταν συμπαράσταση της Ελένης στη σκληρή δοκιμασία της Ελληνίδος νήσου από τη βάρβαρη τουρκική εισβολή», γράφει ο Σταύρου.

Ποια ήταν η πρώτη του επαφή με την Κύπρο και ποια η αφορμή της επίσκεψής του στο νησί;

Θα προκαλέσει ίσως κατάπληξη στους αναγνώστες σας, αλλά είναι γεγονός ότι ο Καζαντζάκης ταξίδεψε στην Κύπρο το 1926… από «σπόντα». Ο αρχικός στόχος του ταξιδιού δεν ήταν η Κύπρος αλλά η Παλαιστίνη, στην οποία είχε αποσταλεί ως δημοσιογράφος –ανταποκριτής της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος– για να καλύψει την πρώτη μαζική εγκατάσταση Εβραίων στην αραβική Παλαιστίνη, τότε υπό αγγλική διοίκηση, στο πλαίσιο του Σιωνιστικού Κινήματος. Στο ταξίδι του αυτό τον συνόδευαν, εκτός από τη νέα του σύντροφο, την Ελένη Σαμίου, και δύο φίλες της, οι αδελφές Καίτη και Μαρίκα Παπαϊωάννου (η δεύτερη αργότερα παντρεύτηκε τον Αιμίλιο Χουρμούζιο, συσφίγγοντας έτσι τους δεσμούς των δύο ζευγαριών). Οι αδελφές Παπαϊωάννου, έχοντας δώσει επιτυχημένα ρεσιτάλ πιάνου στην Παλαιστίνη, προσκλήθηκαν και στην Κύπρο, και με αυτή την αφορμή επισκέφτηκε και ο Καζαντζάκης το νησί.

Ποιες ημερολογιακές εγγραφές του Καζαντζάκη κωδικοποιούν τις εντυπώσεις του στο νησί;

Σχετικά με το ταξίδι του Καζαντζάκη στην Κύπρο διαθέτουμε (α) μια σειρά από ημερολογιακές εγγραφές, (β) δύο ανταποκρίσεις του που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος, στα φύλλα της 22ας Ιουνίου και 18ης Ιουλίου 1926, και (γ) το ταξιδιωτικό βιβλίο από τις μεσοπολεμικές επισκέψεις του Καζαντζάκη σε Ευρώπη και Μέση Ανατολή, ένα κεφάλαιο του οποίου αναφέρεται στην Κύπρο (η πλήρης μεταθανάτια έκδοση, του 1961, φέρει τον τίτλο «Ταξιδεύοντας: Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά, Ιερουσαλήμ, Κύπρος, Ο Μοριάς», το βιβλίο που δίνεται σήμερα με την εφημερίδα «Πολίτης»). Οι ημερολογιακές εγγραφές, όπως σωστά το λέτε, «κωδικοποιούν» τις εντυπώσεις του Καζαντζάκη από την Κύπρο, καθότι είναι πολύ ευσύνοπτες, θα λέγαμε «στενογραφικές». Ουσιαστικά, αυτές οι εγγραφές δίνουν έναν βασικό σκελετό του οδοιπορικού του Κρητικού συγγραφέα στο νησί, ποια δηλαδή μέρη επισκέφτηκε (Αμμόχωστος, Λευκωσία, Λάρνακα, Λεμεσός, Πάφος, Πλάτρες), χωρίς να μας πληροφορούν, παρά πολύ υπαινικτικά, για το τι ακριβώς έκανε σε αυτά τα μέρη και με ποιους συναντήθηκε.

Υπάρχουν στοιχεία για ονόματα/πρόσωπα που έχει συναντήσει;

Δημιουργεί εύλογη απορία στους μελετητές το γεγονός ότι ο Καζαντζάκης στα κείμενά του για την Κύπρο που προανέφερα (ημερολόγιο, δημοσιογραφικές ανταποκρίσεις, ταξιδιωτικό) δεν αναφέρει συγκεκριμένα ονόματα/πρόσωπα που συνάντησε κατά την παραμονή του στο νησί. Σίγουρα ήρθε σε επαφή με Κύπριους διανοουμένους - και έχουμε και φωτογραφίες που το πιστοποιούν (όπως αυτή με τον Ευγένιο Ζήνωνα στις Πλάτρες) και άλλες μαρτυρίες (όπως αυτή του Λεμεσιανού δημοσιογράφου και συνδικαλιστή Πάνου Φασουλιώτη). Εξάλλου, ο Καζαντζάκης, ευρισκόμενος στην Κύπρο, έδωσε μια ομιλία για την προλεταριακή ρωσική Επανάσταση στο Εργατικό Κέντρο της Λεμεσού (την ατμόσφαιρα της οποίας διασώζει ο αριστερός διανοούμενος Γιάννης Λέφκης στο βιβλίο του Οι ρίζες). Βασικά, μόνο μέσα από δευτερογενείς πηγές μπορούμε να ανασυνθέσουμε τις επαφές του Καζαντζάκη με ιθύνοντες του τόπου (όπως λ.χ. με τον τότε δήμαρχο Λευκωσίας Γεώργιο Μαρκίδη ή τον βουλευτή Νικόλαο Κλ. Λανίτη, ενδεχομένως και με κάποιους εκπροσώπους της θρησκευτικής ηγεσίας, μια που επισκέφτηκε το Μετόχι του Κύκκου στη Λευκωσία και τη Μονή του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο). Σε πολύ αδρές γραμμές, επίσης, μπορούμε να σκιαγραφήσουμε τους κύκλους των λογίων με τους οποίους ήρθε σε επαφή: από τη μία, τον κύκλο των δημοτικιστών (Μεν. Φραγκούδης, Ευγ. Ζήνωνας) και, από την άλλη, τον κύκλο των αριστερών (Γ. Λέφκης, Π. Φασουλιώτης). Οι κύκλοι αυτοί, την εποχή εκείνη, εφάπτονται και εμπίπτουν στα γλωσσικά και ιδεολογικά ενδιαφέροντα του Καζαντζάκη την περίοδο του Μεσοπολέμου.

Υπάρχουν αναφορές πως πέρασε και από τις Πλάτρες. Μιλήστε μας λίγο για το ταξίδι του αυτό…

Όπως προείπα, διαθέτουμε φωτογραφίες του Καζαντζάκη και της συντροφιάς του με τον Κύπριο λόγιο Ευγένιο Ζήνωνα στις Πλάτρες. Στα κείμενα του Καζαντζάκη που αφορούν το ταξίδι του στο νησί δεν έχουμε αναλυτικές αναφορές στην εκδρομή αυτή που να μας διαφωτίζουν για τον σκοπό της και τις επαφές του εκεί. Από δευτερογενείς πηγές ωστόσο (π.χ. τη μαρτυρία του Φασουλιώτη), μπορούμε να εικάσουμε ότι ο Καζαντζάκης ενδεχομένως επισκέφτηκε στις Πλάτρες τον επιφανή λόγιο Μενέλαο Φραγκούδη, εκδότη της σημαντικότερης τότε πολιτικής και φιλολογικής εφημερίδας της Κύπρου, της Αλήθειας, και υπέρμαχο του δημοτικισμού (ο Φραγκούδης με τον Ζήνωνα ήταν γνώριμοι και ομοϊδεάτες ως προς το γλωσσικό ζήτημα).

Επιστολές ανταλλάσσει όμως ο Καζαντζάκης και με τον Αιμίλιο Χουρμούζιο οι οποίες έχουν σχέση με την Κύπρο…

Ακριβώς, και η αλληλογραφία του Καζαντζάκη με τον Αιμίλιο Χουρμούζιο είναι μακρόχρονη και πλούσια. Περιλαμβάνει 158 επιστολές και καλύπτει τη χρονική περίοδο 1933-1956. Οι επιστολές παρουσιάζουν ενδιαφέρον για θέματα που σχετίζονται με το δημιουργικό έργο του Καζαντζάκη, και τις δυσκολίες της βιοτής του, δεν θίγουν όμως –όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω– την Κύπρο (λέω «όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω» γιατί από τις επιστολές αυτές μόνο ένα τμήμα έχει δημοσιευτεί, κι αυτό σε σποραδικά δημοσιεύματα). Η μη αναφορά στο νησί στην αλληλογραφία των δύο ανδρών που έχει δημοσιευτεί πιθανώς να οφείλεται στο γεγονός ότι το ταξίδι του Κρητικού συγγραφέα στην Κύπρο έγινε το 1926, δηλαδή πριν από τη γνωριμία του με τον Αιμίλιο Χουρμούζιο στην Αθήνα (στις αρχές της δεκαετίας του ’30).

Τι θεωρείτε πως είναι αυτό που τον είχε εντυπωσιάσει στην Κύπρο;

Αυτό που κυρίως εντυπωσιάζει τον Καζαντζάκη στην Κύπρο είναι η ηδυπάθεια, η σεξουαλική –πώς αλλιώς να την πω;– ενέργειά της. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα βασικά επεισόδια που αναφέρει στο ταξιδιωτικό του βιβλίο από την κυπριακή εμπειρία του έχουν να κάνουν όλα, λίγο ώς πολύ, με τη libido, τη γενετήσια ορμή, όπως αυτή εκδηλώνεται στη φύση, στην τέχνη, στη μυθολογία. Η «χαύνωση» που νιώθει ο αφηγητής όπου κι αν πάει, ό,τι κι αν δει στο νησί είναι καθαρά ζωικής, σεξουαλικής φύσεως, ζήτημα νευραλγικό για να καταλάβουμε τον ψυχισμό του Καζαντζάκη.

Γιατί χαρακτηρίζει την Κύπρο με θηλύτητα;

Ο Καζαντζάκης δεν είναι ο μόνος που χαρακτηρίζει την Κύπρο με θηλύτητα. Το μυθολογικό στερεότυπο της Κύπρου ως «το νησί της Αφροδίτης» διατρέχει, ούτε λίγο ούτε πολύ, όλες τις αφηγήσεις συγγραφέων –δικών μας και ξένων–  που ταξίδεψαν στο νησί διαχρονικά (ακόμη και όσων ταξίδεψαν «νοερά», με τα φτερά της φαντασίας). Εκείνο, ωστόσο, που κάνει εντύπωση στην περίπτωση του Καζαντζάκη είναι ότι το στερεότυπο αυτό μεταστοιχειώνεται σε ένα δίπολο που έχει ψυχολογική, ή καλύτερα ψυχαναλυτική βάση. Εξηγούμαι: διαβάζοντας κανείς το ταξιδιωτικό του Καζαντζάκη για την Κύπρο διαπιστώνει ότι η Κύπρος ως «κλίνη της Αφροδίτης» (της Πάνδημης, για να εξηγούμαστε) αντιπαραβάλλεται με τα εδάφη της Ιουδαίας και τη σκληρότητα του «θεού» της (το «στρατόπεδο του Γεχωβά» με την «ανήλεη κραυγή», όπως το αποκαλεί). Δεν χρειάζεται να πω προς τα πού φαίνεται ότι κλίνει ο Καζαντζάκης: κλίνει υπέρ της σκληρότητας ακριβώς γιατί η σεξουαλικότητα τού ασκεί μια τρομερή έλξη, την οποία ο συγγραφέας μας απωθεί θεωρώντας την ωμή (αυτούσια) libido ως απειλή για το έργο του. Με άλλα λόγια, στον ψυχισμό του Καζαντζάκη, την ώρα που επισκέπτεται την Κύπρο, συγκρούονται ο γενετήσιος με τον πνευματικό οίστρο και συγκρούονται εν τοις πράγμασι, καθώς αυτό είναι το πρώτο ταξίδι με τη νέα του σύντροφο, την Ελένη, μετά τον χωρισμό του από τη Γαλάτεια. Τα νέα δεδομένα στην προσωπική του ζωή είναι βέβαιο ότι τον αναστατώνουν –του θέτουν εκ νέου το δίλημμα: πόθος ή πνευματικότητα;– και αυτό «αντανακλάται» στο ταξιδιωτικό του για την Κύπρο, το κατεξοχήν νησί της Αφροδίτης.

Με ποιον τρόπο η Κύπρος αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και πώς καταγράφεται στο βιβλίο του ή σε άλλα έργα του;

Πέρα από το ταξιδιωτικό του, που μεταφέρει τις απτές εντυπώσεις του Καζαντζάκη από την Κύπρο ως «κλίνη της Αφροδίτης», η κυπριακή εμπειρία δεν φαίνεται να αποτελεί άμεση πηγή έμπνευσης για το έργο του Καζαντζάκη, παρά μόνο σοφιλιασμένη στο πλαίσιο της γενικότερης ποιητικής του, που διαμορφώνεται ακριβώς μέσα στη δεκαετία του ’20. Δεν μπορώ να επεκταθώ εδώ, φτάνει μόνο να πω ότι κάποια κυπριακά στοιχεία (η Ροδαφνούσα, ο ήρωας-ποιητάρης, ο πύργος του Οθέλλου) υπόκεινται στη σύλληψη του Ακρίτα, του δίδυμου έπους της Οδύσειας, που απασχολεί τον ποιητή τουλάχιστον από το 1929 (αν και δεν ολοκληρώθηκε ποτέ).

Υπάρχει οποιαδήποτε αναφορά στα κείμενά του σε σχέση με την κοινωνική και πολιτική κατάσταση στην Κύπρο;

Όχι, δεν υπάρχει, και αυτό κάνει μεγάλη εντύπωση. Για την ακρίβεια, προκαλεί κατάπληξη πώς ένας τόσο ευαίσθητος αναλυτής, όπως ο Καζαντζάκης, που δεν είναι διόλου φειδωλός σε κοινωνικοπολιτικές αναφορές για άλλους τόπους που επισκέπτεται (Ισπανία, Ιταλία, Παλαιστίνη), στα κείμενά του για την Κύπρο δεν καταγράφει τίποτα από τις σχέσεις και τη σοβούσα κοινωνική ένταση μεταξύ αγγλικής διοίκησης και ντόπιου πληθυσμού (πέρα από μια «ψιλή» αναφορά στην αρχαιοκαπηλία). Κι ας έρχεται σε επαφή με πολιτικούς παράγοντες του τόπου, όπως με τον βουλευτή Λανίτη ή τον δήμαρχο Μαρκίδη, γνωστοί για τις ενωτικές απόψεις τους και αμφότεροι «εκτοπισθέντες» από τους Άγγλους μετά τα Οκτωβριανά του 1931. Κι ας μιλάει, ως κήρυκας της προλεταριακής Επανάστασης στο Εργατικό Κέντρο Λεμεσού μπροστά σε αγρότες και εργάτες των μεταλλείων, από τους οποίους πολλά θα μπορούσε να μάθει για τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και τη στυγνή εκμετάλλευση της εργατικής τους δύναμης από την αποικιοκρατική κυβέρνηση και τους ντόπιους και ξένους κεφαλαιοκράτες, όπως με μελανά χρώματα παρουσιάζει την κατάσταση ο Λέφκης στο βιβλίο του που προανέφερα.

Η μόνη απάντηση που μπορώ να δώσω είναι ότι ο Καζαντζάκης «βλέπει» στην Κύπρο αυτό που θέλει να δει. Και τη συγκεκριμένη στιγμή τον απασχολούν άλλα θέματα, που άπτονται της προσωπικής του ζωής, όπως είπα παραπάνω. Έχει, ωστόσο, ενδιαφέρον να αντιπαραβάλουμε την «απολιτική» αφήγηση του Καζαντζάκη για το νησί με τις πληροφορίες που μας δίνει η Ελένη στη δική της ανταπόκριση, η οποία δημοσιεύτηκε στην εφ. Καθημερινή (στο φύλλο της 9ης Ιουνίου 1926). Εκεί διαπιστώνουμε ορισμένα πράγματα για την κατάσταση του αγροτικού πληθυσμού - αλλά και η οπτική της Ελένης εξωραΐζει τα πράγματα, όπως είναι αναμενόμενο από μια νεαρή δεσποινίδα με αστική αγωγή.

Επειδή υπάρχει η σύνδεση σήμερα με όλα αυτά που γίνονται στην Παλαιστίνη, πώς έβλεπε ο συγγραφέας όλη αυτή τη διένεξη;

Νομίζω το ερώτημα δεν μπορεί να απαντηθεί σε δύο γραμμές γιατί είναι πολύ σύνθετο και αφορά μια πολύ διαφορετική χρονική στιγμή του «παλαιστινιακού» ή «εβραϊκού» προβλήματος από τη σημερινή (ουσιαστικά: την απαρχή του, μια ιστορία που θα μας πήγαινε πολύ μακριά). Αφορά επίσης –κι αυτό το κάνει ακόμη πιο σύνθετο– τη γενικότερη κοσμοθεωρία του Καζαντζάκη, το πώς δηλαδή βλέπει τον μεσοπολεμικό κόσμο και τον συσχετισμό δυνάμεων σε αυτόν υπό το πρίσμα των μεσσιανικών αντιλήψεων που έχει διαμορφώσει ήδη από τον καιρό της πνευματικής του διαμόρφωσης στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα (για τον ρόλο του Ηγέτη, του Ήρωα, του «Θεού»). Με δυο λόγια, το παλαιστινιακό ή εβραϊκό πρόβλημα, και οποιοδήποτε πολιτικό πρόβλημα της εποχής του, στη σκέψη του Καζαντζάκη δεν συλλαμβάνεται με τους συνήθεις πολιτικούς όρους, αλλά «κοσμοϊστορικά» με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου. Επομένως, θα χρειαζόμασταν μια διαφορετική κουβέντα για να μπορέσουμε να αναπτύξουμε το συγκεκριμένο θέμα και τη σχέση του με την πολιτική γενικότερα.