Ανατρέχοντας στο παρελθόν ανιχνεύουμε τις σχέσεις που συνδέουν το ωραίο νησί της Νάξου με τη μεγαλόνησο Κύπρο. Μια τέτοια σχέση αφορά τις επιγαμίες μεταξύ του φραγκικού βασιλικού οίκου των Lusignan που κυριάρχησε στην Κύπρο για σχεδόν τρεις αιώνες και των Βενετών δουκών της Νάξου. Η Κύπρος πέρασε το 1192 στον φραγκικό βασιλικό οίκο των Lusignan που είχαν ως σταυροφόροι εγκατασταθεί στο λατινικό βασίλειο της Ιερουσαλήμ. Λίγα χρόνια μετά, ύστερα από την κατάληψη της βασιλίδος των πόλεων το 1204 από τους σταυροφόρους, ο Βενετός Μάρκος Sanudo, ανεψιός του δόγη Μαρίνο Dandolo, πιθανότατα το 1205 κατέλαβε τη Νάξο και στη συνέχεια την Πάρο, την Αντίπαρο, τη Μήλο, την Ίο, την Κύθνο και τη Σίφνο. Την ίδια εποχή, επίσης, τα άλλα νησιά περιήλθαν σε άλλους Βενετούς σύμφωνα με τη διανομή των βυζαντινών εδαφών. Στο αξίωμα του δούκα της Νάξου ανήλθαν μέλη της οικογένειας των Sanudo έως τα τέλη περίπου του 14ου αιώνα και στη συνέχεια μέλη της οικογένειας Crispi ή Crispo. Η εν λόγω οικογένεια μαρτυρείται ως αριστοκρατική βενετική οικογένεια, ωστόσο, κάποιες πηγές αναφέρουν ότι η οικογένεια Crispo ή Crispi είχε απώτερη αλβανική καταγωγή και το όνομά της προέρχεται από τη λέξη crespo που σημαίνει σγουρός, σγουρωτός, κυματοειδής. Το 1566 ανήλθε στο αξίωμα του δούκα της Νάξου ο Ισπανοεβραίος Ιωσήφ Ναζί στον οποίο ο Σουλεϊμάν ο μεγαλοπρεπής είχε παραχωρήσει το δουκάτο, όταν οι Κυκλάδες περιήλθαν στην εξουσία των Οθωμανών.

Οι Βενετοί, που εξουσίαζαν ουσιαστικά τη Νάξο και τα άλλα νησιά που ήδη αναφέραμε έως την οθωμανική κατάκτησή τους, είχαν πάντοτε βλέψεις στην Κύπρο που ήδη ήταν φραγκοκρατούμενη. Δεν παρέλειψαν, ωστόσο, για στήριξη των εμπορικών τους συμφερόντων να δημιουργήσουν, κυρίως στις παράλιες πόλεις της Κύπρου αλλά και στην πρωτεύουσα Λευκωσία, εμπορικές παροικίες και ανέμεναν τις κατάλληλες συνθήκες για να περάσει η πολύτιμη αυτή αποικία στην εξουσία τους. Οι Βενετοί έμποροι που είχαν εγκατασταθεί στην Κύπρο ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο που διεξαγόταν μεταξύ Ανατολής και Δύσης με διαμετακομιστικό σταθμό την Κύπρο. Οι Βενετοί είχαν στην Κύπρο τους δικούς τους εμπορικούς οίκους, τα μέγαρά τους, και συμμετείχαν σε διάφορες επίσημες τελετές του βασιλείου. Στη Λευκωσία μάλιστα ήταν εγκατεστημένος και ένας Βενετός βάιλος που εκπροσωπούσε το βενετικό στοιχείο ώστε να βοηθά στην επίλυση των προβλημάτων της παροικίας των Βενετών και στην προάσπιση των εμπορικών συμφερόντων τους.

Οι Crispo στην Κύπρο

Μέλη της βενετικής οικογένειας Crispo που υπήρξαν δούκες της Νάξου εγκαταστάθηκαν και στην Κύπρο και ήρθαν σε επιγαμίες με τον βασιλικό οίκο των Lusignan. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η ίδια η τελευταία βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο ήταν εγγονή του δούκα της Νάξου Νικόλαου Crispo. Δεν μας είναι γνωστό από τις πηγές πότε ακριβώς είχαν εγκατασταθεί στη μεγαλόνησο μέλη της οικογένειας Crispo. Από τα κατάστιχα των αρχείων του Βατικανού πληροφορούμαστε το 1411 για έναν Μάρκο Crispo που ζούσε στην Κύπρο και μαζί με έναν Πέτρο Le Jeune ευεργετήθηκαν με παπική απόφαση. Επίσης αργότερα μέσα από τα ίδια κατάστιχα μας γνωστοποιείται ότι ο Soffredus Crispo, το 1450, παντρεύτηκε την Ελεονόρα Lusignan, θυγατέρα του Φοίβου Lusignan. Ο Φοίβος Lusignan, σύμφωνα με τις πηγές, ήταν νόθο παιδί του Φράγκου βασιλιά της Κύπρου Ιανού. Η Ελεονόρα σε πρώτο γάμο παντρεύτηκε τον Soffredo Crispo και μετά τον θάνατό του τον Πορτογάλο Vasco Egidio Moniz, που εγκαταστάθηκε στην Κύπρο μαζί με τον Ιωάννη de Coimbra, όταν το 1456 ήρθε στην Κύπρο και νυμφεύθηκε την Καρλόττα, τελευταία νόμιμη βασίλισσα της Κύπρου. Η χήρα του αείδιμου Soffredi Crispi, όπως αναφέρεται σε έγγραφο των Αρχείων της Μάλτας το 1459, η Ελεονόρα, πώλησε στον μεγάλο μάγιστρο της Ρόδου μια οικία, η οποία ανήκε στον πρώτο σύζυγό της Soffredus Crispi.

Περίπου έναν αιώνα αργότερα η Μαργαρίτα, θυγατέρα του Έκτορα Lusignan, παντρεύτηκε ένα άλλο μέλος της οικογένειας Crispo του οποίου το όνομα μας παραδίδεται με το αρχικό N. και ίσως να πρόκειται για Νικόλαο Crispo. Τις πιο πάνω πληροφορίες μας τις δίνει ο Στέφανος Lusignan που και ο ίδιος έλκει την καταγωγή του από τον βασιλικό οίκο των Lusignan και η Μαργαρίτα ήταν πρώτη εξαδέλφη του. Το πιο σημαντικό γεγονός που αφορά τις σχέσεις Νάξου και Κύπρου, ωστόσο, είναι ο γάμος της Αικατερίνης Κορνάρο με τον τελευταίο Φράγκο βασιλιά της Κύπρου Ιάκωβο Β' Lusignan.

H βενετική οικογένεια Κορνάρο δεν σχετίστηκε μόνο με τους Crispo της Νάξου, αλλά και με τους Lusignan της Κύπρου. Η Αικατερίνη Κορνάρο υπήρξε θυγατέρα του Μάρκου Κορνάρου, απευθείας απογόνου του δόγη Μάρκου Κορνάρου που πέθανε το 1336. Ο πατέρας της τελευταίας και θρυλικής βασίλισσάς μας Αικατερίνης Κορνάρο παντρεύτηκε τη Φιορέντζα, θυγατέρα του δούκα της Νάξου Νικόλαου Crispo. Ο Νικόλαος Crispo πήρε ως σύζυγο τη Βαλεντίνη (Valence), θυγατέρα του αυτοκράτορα της Τραπεζούντος Ιωάννη Κομνηνού, και απέκτησε μαζί της έναν γιο, τον Φραγκίσκο, και οκτώ θυγατέρες οι οποίες όπως η Φιορέντζα παντρεύτηκαν ευγενείς Βενετούς. Οι άλλες επτά θυγατέρες του δούκα της Νάξου Νικόλαου Crispo παντρεύτηκαν τους εξής Βενετούς πατρικίους. Η Βιολάνδη παντρεύτηκε τον Κατερίνο Zeno, η Μαρία τον Ιάκωβο Priuli, η Λουκρητία τον Λέοντα Malipiero, η Βαλεντίνη ή Λουκία τον Ιωάννη Loredano, η Πετρίνα τον Ιωάννη Priuli και η πιο μικρή, που δεν μας παραδίδεται το όνομά της, τον Νικόλαο Balbi. Η Αικατερίνη Κορνάρο, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, είχε και βυζαντινή καταγωγή αφού ήταν δισεγγονή του αυτοκράτορα της Τραπεζούντος Ιωάννη Κομνηνού.

Η οικογένεια Crispo της Νάξου το 1265 είχε εγγραφεί στο libro d’ oro των πατρικίων της Βενετίας λόγω των υπηρεσιών που προσέφερε στη Δημοκρατία της Βενετίας εναντίον του Μιχαήλ Παλαιολόγου. Αργότερα σχετίστηκε με επιγαμίες με άλλες σπουδαίες βενετικές οικογένειες, όπως ήδη αναφέρθηκε, με τους γάμους των θυγατέρων του δούκα της Νάξου. Οι Crispi το 1537 έχασαν τη Νάξο η οποία έπεσε στην εξουσία του Μπαρμπαρόσα. Το 1570 εγκαταστάθηκαν στη Βενετία όπου τα ίχνη τους αναφέρονται έως το 1600. Το οικόσημο των Crispi φέρει τρεις ρόμβους στεφανωμένους με τρεις σταυρούς. Μέχρι σήμερα στο νησί της Νάξου όχι μόνο υπάρχει ανάγλυφο το οικόσημο της οικογένειας του οίκου αυτού, που κυριάρχησε στα μεσαιωνικά χρόνια κατέχοντας το δουκάτο, αλλά και μακρινοί απόγονοί του.

Στην Κύπρο η Αικατερίνη Κορνάρο, εγγονή του δούκα της Νάξου εκ μητρογονίας, βασίλευσε μετά τον θάνατο του συζύγου της από το 1473 έως το 1489 επικουρούμενη ουσιαστικά από τη Γαληνοτάτη. Η Αικατερίνη Κορνάρο χρησιμοποιήθηκε από την πατρίδα της ώστε με επιδέξιο τρόπο να περάσει στην εξουσία της την Κύπρο για τα εμπορικά της συμφέροντα. Χρησιμοποιήθηκαν ακόμη και απειλές προς την ίδια για να παραχωρήσει τη μεγαλόνησο στη Δημοκρατία της Βενετίας. Αξίζει να υπομνησθεί ότι το 1486, τρία χρόνια πριν η Αικατερίνη εγκαταλείψει το βασίλειό της κατ' εντολή της Βενετίας, έφθασε στην Κύπρο η μητέρα της βασίλισσας, η θυγατέρα του δούκα της Νάξου Φιορέντζα, για να την πείσει να παραδώσει στη Βενετία την Κύπρο. Το ίδιο είχε πράξει και ο αδελφός της Γεώργιος. Είναι χαρακτηριστική η φράση του αδελφού της προς την ίδια για να παραχωρήσει το βασίλειο στη Βενετία, γιατί σε αντίθετη περίπτωση όπως της τόνισε: «χανόμαστε όλοι». Αυτά καταγράφει, μεταξύ άλλων, στην ιστορία του ο Βενετός Πέτρος Bembo…