Σε ένα σημείο του εκθεσιακού χώρου στο Ινστιτούτο Γκαίτε στη Λευκωσία, ένα γλυπτό κατασκευασμένο από μεταλλικούς σωλήνες σχηματίζει την περιφέρεια του ορεινού χωριού Ασκάς. Το σχήμα όλος τυχαίως θυμίζει επίσης αυτό της μήτρας. Μέσα από αυτό ακούγονται αφηγήσεις γυναικών. Γυναίκες που γεννήθηκαν τη δεκαετία του 1930, χήρες, που έζησαν όλη τους τη ζωή στο χωριό. Η Ελένη, η Βασιλική, η Χριστίνα και η Ελένη.

Το έργο της εικαστικού Στέλλας Χρίστου παρουσιάζεται στο πλαίσιο της σειράς εκδηλώσεων «Social Sculptures» που πραγματοποιείται με ευκαιρία την 100η επέτειο από τη γέννηση του γερμανού καλλιτέχνη Joseph Beuys. Ένας από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς καλλιτέχνες του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα. Το έργο του εκτείνεται από δρώμενα και τέχνη της περφόρμανς, μέχρι τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τις καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις, τη γραφιστική, τη θεωρία της τέχνης και την παιδαγωγική. Το εκτενές έργο του εδράζεται στις έννοιες του ουμανισμού, της κοινωνικής φιλοσοφίας και της ανθρωποσοφίας. Κορύφωσή του αποτελούν ο «διευρυμένος ορισμός της τέχνης» που πρότεινε και η ιδέα του κοινωνικού γλυπτού ως ένα «Gesamtkunstwerk» (συνολικό έργο τέχνης), το οποίο πίστευε ότι έπρεπε να έχει έναν δημιουργικό συμμετοχικό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινωνίας και της πολιτικής.

Η σειρά εκδηλώσεων ξεκίνησε με ένα εργαστήρι για ντόπιους καλλιτέχνες, που άρχισε τον Απρίλιο και συνεχίστηκε τον Σεπτέμβριο του 2021. Ο επιδραστικός όρος του κοινωνικού γλυπτού, ο οποίος αναπτύχθηκε από τον Beuys στις αρχές της δεκαετίας του εβδομήντα, έχει ως επίκεντρο την πεποίθηση ότι η τέχνη θα μπορούσε να συμπεριλαμβάνει ολόκληρη τη διαδικασία της ζωής -σκέψεις, δράσεις, συζητήσεις και αντικείμενα- και θα μπορούσε να δημιουργείται συλλογικά από ένα ευρύ φάσμα ατόμων, πέρα από τους καλλιτέχνες. Το εργαστήρι εστίασε στην έννοια του κοινωνικού γλυπτού, η οποία αναπτύχθηκε από τον Beuys στις αρχές της δεκαετίας του εβδομήντα. Μέσα από αυτό γεννήθηκαν ιδέες για νέα έργα τέχνης που παρουσιάζονται σε κοινή έκθεση από τις 22 Σεπτεμβρίου έως τις 23 Οκτωβρίου 2021, στην αίθουσα εκδηλώσεων του Ινστιτούτου Γκαίτε.

Μέλαινα

Η «Μέλαινα», όπως ονομάζεται το έργο, είναι ένα ορατόριο σε εξέλιξη, που δημιουργήθηκε με τη μορφή ενός αυτοποιητικού οργανισμού. Μέλαινα είναι ένα από τα προσωνύμια της θεάς Δήμητρας. Σύμφωνα με τον μύθο, η Δήμητρα έψαχνε την κόρη της θεά Περσεφόνη την οποία είχε απαγάγει ο Άδης. Γύριζε απελπισμένη τον κόσμο για να τη βρει και όταν την αντίκρισε ο αδελφός της Ποσειδώνας στις όχθες του ποταμού Λάδωνα θέλησε να τη βιάσει. Αυτή μεταμορφώθηκε σε άλογο και ακολούθησε ένα κοπάδι με άγρια άλογα στην Αρκαδία. Ο Ποσειδώνας αντιλήφθηκε το τέχνασμά της, μεταμορφώθηκε και αυτός σε άλογο και τελικά τη βίασε. Από τον πόνο της έγινε μαύρη, κρύφτηκε σε μια σπηλιά από όπου έσπειρε την ανομβρία, την ακαρπία, τον θάνατο, το κακό.

«Ταίριασα με κάποιο τρόπο αυτές τις γυναίκες με εκείνη τη σκληρότητα, και μέσα από τα διαβάσματα που έκανα σκέφτηκα ότι είναι ένα ψυχολογικό πέρασμα που με κάποιο τρόπο δεν θα γλυτώσουμε από το να περάσουμε όλες οι γυναίκες. Ένα σκοτεινό κομμάτι που προκύπτει είτε από τη βία που δεχόμαστε, είτε από πόνο, είτε από την ίδια μας την κατασκευή», εξηγεί η Στέλλα.

Αρχείο εμπειριών

Οι ηχογραφήσεις ήταν ανέκαθεν μέρος της δουλειάς της Στέλλας. Ηχογραφεί ανθρώπους από το 2001. «Tο σπίτι μου, την οικογένειά μου, το χωριό μου, τις σπουδές μου. H πρώτη μου συσκευή ηχογράφησης είχε μόλις 3mb χωρητικότητα». Στα πλείστα της έργα συμπεριέλαβε κομμάτια από αυτό το αρχείο. «Για αυτό το έργο, έχω τουλάχιστον 24 ώρες υλικού από το οποίο ξεχώρισα 32 λεπτά και 48 δευτερόλεπτα. Είναι η πρώτη φορά επίσης που δεν επεξεργάστηκα καθόλου τον ήχο, με ενδιέφερε περισσότερο το ωμό υλικό».

Το αρχείο ξεκίνησε σαν παιχνίδι αλλά αργότερα, μετά τη σπουδή της στην ανθρωπολογία της μουσικής, έγινε πιο συνειδητή σαν πράξη. «Τελείωσα το τμήμα μουσικών σπουδών με αυτή την κατεύθυνση, την οποία βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα. Δυστυχώς, όλες αυτές οι ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν την ανάγκη να συμπεραίνουν. Ερευνούν, έπειτα εντάσσουν στατιστική και μαθηματικά για να φτάσουν σε ένα συμπέρασμα. Αυτό δεν με ενδιαφέρει, γιατί τα δεδομένα μπορεί να αλλάξουν ανά πάσα ώρα και στιγμή. Δεν ορίζονται από καμία στατιστική τα δεδομένα του ανθρώπου. Στην έρευνά μου χρησιμοποιώ κάποια μεθοδολογικά κομμάτια της ανθρωπολογίας, αλλά μέχρι εκεί. Για μένα έχουν πιο πολύ ενδιαφέρον οι συσχετισμοί των πραγματικών στοιχείων, οι συνάψεις, παρά να εστιάσεις απόλυτα σε ένα πραγματικό στοιχείο, να το αναλύσεις μέχρι τέλους ή να νομίζεις ότι το έκανες και το κατάλαβες».

Αντι-γυναίκες

Το πρότζεκτ ξεκίνησε με τη γιαγιά της Στέλλας την οποία ηχογραφεί από το 2017, όταν αποφάσισε να επεκτείνει το πρότζεκτ καταγράφοντας και άλλες γυναίκες του χωριού.

«Τις ονομάζω αντι-γυναίκες. Ένιωσα ότι θα μας δώσουν πολλά πράγματα. Η δύναμή τους, βασικά. Αρχικά, τοποθέτησα τις αφηγήσεις σε στάδια, δηλαδή η μόρφωση, πού γεννήθηκαν, σε ποιο πλαίσιο. Οι πιο τυχερές τελείωσαν το δημοτικό. Κατακρίβειαν, μόνο μία τελείωσε το δημοτικό. Πού δούλεψαν, οι γάμοι, οι σχέσεις τους με τους άντρες, το θέμα της περιόδου, οι γέννες, το παρόν και πώς το ζουν.

Προσπαθούσα να καταλάβω πράγματα πίσω από τις λέξεις, γιατί είναι πολύ δύσκολο να σου ανοιχτεί ένας άνθρωπος. Αλλά η προσπάθειά μου μάλλον θα μείνει εκεί, γιατί δεν έχει καμία σημασία το τι νομίζω ότι εννοούν. Ένιωθα φυσιολογικά μαζί τους, μια ανάγκη να είμαι όσο πιο συγκεντρωμένη γίνεται, γιατί ήταν πολύ σημαντικές οι αφηγήσεις τους, ότι εκείνη τη στιγμή κάτι μου αποκαλύπτεται. Άφηνα την κάθε μία να πει αυτό που θέλει. Δεν πήγα με κανένα σχέδιο εκτός από ένα δικό μου υπόβαθρο αναγνωσμάτων. Συγκεκριμένα, σύγχρονων φεμινιστικών θεωριών. Εστιάζοντας στη δική μας περιοχή, τη νοτιοανατολική Ευρώπη και κυρίως στις περιοχές που ήταν κάτω από την Οθωμανική αυτοκρατορία που είχα στο νου μου σαν σημείο αναζήτησης γύρω από τον ρόλο της γυναίκας. Και με βάση τα αναγνώσματα αυτά, διαμόρφωσα τις ερωτήσεις μου.

Αυτές οι γυναίκες μεγάλωσαν με ιστορίες εκείνης της εποχής λίγο πριν έρθουν οι Άγγλοι. Είναι γεννημένες τη δεκαετία του 1930. Οι Άγγλοι είχαν έρθε στο νησί το 1878, οπότε οι γιαγιάδες τους τους έλεγαν ιστορίες από τότε. Απίστευτα σκοτεινές και δύσκολες για την κατάσταση που επικρατούσε, στα χωριά τουλάχιστον. Για βιασμούς, για σκοτωμούς, για μωρά που πέθαιναν, για ασθένειες. Μεγάλωσαν με πολύ σκληρές γυναίκες, πολύ πιο βάρβαρες από τις ίδιες. Ήθελα να καταλάβω πώς μπορούν να παραλληλιστούν οι Δυτικές φεμινιστικές θεωρίες σε σχέση με τον ρόλο της γυναίκας, που προσπαθούσαν να αντισταθούν σε αυτό τον ρόλο, που η βία έκανε τη γυναίκα να είναι μια αναπαραγωγική μηχανή, υπηρέτρια του άντρα, να μην έχει δικαιώματα εργασίας, να είναι σωστή νοικοκυρά και έπειτα ωραία γκόμενα. Συνειδητοποίησα ότι στη δική μας γεωγραφική περιοχή δεν υπήρχε ούτε καν ρόλος για να διαπραγματευτούν. Ήταν ζώα. Δεν ήταν απλά δούλες, ή μηχανές ή δούλευαν νυχθημερών χωρίς καμία αμοιβή. Αυτή όμως είναι η καταγωγή μας και είναι ενδιαφέρον για μένα αυτό το πράγμα, είναι ολότελα προνεωτερικό, διατηρεί πολλές εκφάνσεις της προνεωτερικότητάς του με τη σχέση που έχουν με τη γη, το φεγγάρι, τις δεισιδαιμονίες ή και τα «κόλπα» που ανέπτυξαν σε σχέση με τη φύση. Και ζουν στο σήμερα μαζί μας. Το θεωρώ σπουδαίο χαρακτηριστικό του τόπου μου, ότι συνυπάρχουν αυτά τα στοιχεία σαν καθημερινός βίος.

Αυτό το μέρος δεν το έχω εντάξει ακόμα στο πρότζεκτ. Θα ήθελα να προσθέσω αφηγήσεις και από άλλες γυναίκες που έχω στο νου μου να ηχογραφήσω. Δεν μπορώ να προβλέψω την εξέλιξή του. Σίγουρα είναι η αρχή ενός μεγαλύτερου έργου. Νιώθω ότι έχει μια πορεία, ένα δρόμο και ένα κομμάτι έρευνας από πίσω, επίσης, που τώρα ξεκίνησε. Δεν είναι καθόλου έτοιμο, έτσι είναι τα έργα συνήθως. Παρότι σε αναγκάζουν να τα ερμηνεύσεις, είτε στηρίζοντάς τα θεωρητικά, είτε ταυτίζοντάς τα με άλλα έργα ή αναφορές, που για μένα είναι λάθος, γιατί δεν μπορείς ποτέ να ξέρεις τι σημαίνει ένα έργο. Μπορεί να έχεις την πρόθεση αλλά στη δική μου περίπτωση περνούν πολλά χρόνια για να καταλάβω τι ήθελα να πω δημιουργώντας κάτι».

Το έργο είναι μια ψυχολογική διαδρομή γύρω από το τραύμα της γυναίκας. Ακούγοντας τις αφηγήσεις διαπιστώνει κανείς ότι τα ίδια αρνητικά βιώματα υπάρχουν και σήμερα, αλλά με άλλο περιτύλιγμα. «Μου έλεγαν ότι χαίρονται πάρα πολύ που η γυναίκα σήμερα έχει τη δυνατότητα να χωρίζει και το αναφέρουν στις αφηγήσεις τους. Αυτό είναι σημαντικό, το πέρασμα σε μια κατάσταση, το τι σημαίνει να είσαι γυναίκα, ή να μην είσαι γυναίκα αλλά να έχεις θηλυκά χαρακτηριστικά ή να μην συμφωνείς με την κοινωνικά καθορισμένη έννοια της γυναίκας. Στην Κύπρο είναι αρκετά σκληρό θεωρώ, αν είμαστε τυχερές από τη δική μας γενιά και μετά, ίσως αλλάξουν κάποια πράγματα».

INFO

• Στην έκθεση συμμετέχουν οι Σπύρος Αναστασίου, Mehveş Beyidoğlu, Στέλλα Χρίστου, Ειρήνη Κωνσταντίνου, Ραφαέλα Κωνσταντίνου, Μαριέττα Μαυροκορδάτου, Ανδρέας Παπαμιχαήλ, Σιμώνη Φιλίππου, Ζωή Πολυκάρπου, Κοραλλία Στεργίδου, Νικολίνα Στυλιανού σε επιμέλεια Μαρίνας Χριστοδουλίδου


• Την Τετάρτη 20 Οκτωβρίου στις 6μ.μ. θα πραγματοποιηθεί ξενάγηση στην έκθεση και την Παρασκευή 22 Οκτωβρίου στις 7μ.μ. συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες και συνεργάτες του πρότζεκτ, σε συντονισμό της επιμελήτριας (υπαίθρια)

+ Διάρκεια έκθεσης 23 Σεπτεμβρίου – 23 Οκτωβρίου 2021.Ώρες λειτουργίας, Δευτέρα – Παρασκευή, 14:00 – 19:00, Σάββατο 10:00 – 14:00,  Ινστιτούτο Γκαίτε Κύπρου, Μάρκου Δράκου 21, 1102 Λευκωσία.Ελεύθερη είσοδος. Κρατήσεις για τις προβολές, ξεναγήσεις και συζητήσεις: +357 22 674606 /  Isabella.Renz.extern@goethe.de . Πληροφορίες: +357 22 674606 / kommunikation-nikosia@goethe.de, www.goethe.de/cyprus.