Γράφει η Νάσα Παταπίου

Ως άλλη… τρόικα, σε διατεταγμένη υπηρεσία από τη Γαληνοτάτη, ο Cosmo da Mosto ήρθε στην Κύπρο, επισήμανε τις οικονομικές ατασθαλίες και συνέταξε μια λεπτομερή έκθεση με τους τρόπους που θα μπορούσε η Βενετία να αυξήσει τα κέρδη της: απολύοντας περιττούς στρατιώτες αλλά και κυνηγώντας τους οφειλέτες του Δημοσίου

Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, επειδή στις υπερπόντιες κτήσεις της κατά καιρούς παρουσιάζονταν ποικίλης φύσεως προβλήματα σχετικά με τη διοίκηση, έκρινε αναγκαίο γύρω στο 1497 να δημιουργήσει ένα σύστημα ώστε να ελέγχονται τα έργα και οι πράξεις των διοικητών, που υπηρετούσαν στις κτήσεις της. Τον έλεγχο αυτό ασκούσαν οι αποκαλούμενοι Επιθεωρητές της Ανατολής, ή Ανακριτές της Ανατολής, ή Σύνδικοι (Syndici Orientis, Sindici et Inquisitori di Levante). Η θητεία των Επιθεωρητών ή Συνδίκων της Ανατολής ήταν διετής, όπως άλλωστε και η θητεία των υπολοίπων Βενετών αξιωματούχων που διορίζονταν στις κτήσεις της Βενετίας. Οι Επιθεωρητές της Ανατολής εξέταζαν τη διαγωγή και το έργο των υπαλλήλων, έβλεπαν τον απλό κόσμο και άκουαν τα παράπονά του, πολλές φορές αναθεωρούσαν δικαστικές αποφάσεις και έκαναν γενική επιθεώρηση των στρατιωτικών σωμάτων. Συνήθως για την εκτέλεση του έργου τους είχαν μαζί τους ένα γραμματέα κι ένα λογιστή. Πολλές φορές, όμως, σύμφωνα με τις πηγές, και αυτοί οι ίδιοι οι Επιθεωρητές της Ανατολής έκαναν κατάχρηση της εξουσίας και οι ενέργειές τους δεν επικυρώνονταν πάντοτε από τη Σύγκλητο της Βενετίας.

Ο σύνδικος Cosmo da Mosto

To 1541 είχε επισκεφθεί την Κύπρο και τις αποικίες της Γαληνοτάτης στην Ανατολή ο σύνδικος Cosmo da Mosto, επιφορτισμένος να διερευνήσει τυχόν ατασθαλίες των Βενετών διοικητών και να καταγράψει τα κακώς ή και καλώς έχοντα. Το 1543, μετά από δύο χρόνια και αφού εξετέλεσε τις εντολές της Δημοκρατίας της Βενετίας, επέστρεψε και συνέταξε, όπως ακριβώς όφειλαν όλοι οι Βενετοί αξιωματούχοι που είχαν υπηρετήσει σε κάποια περιοχή της Γαληνοτάτης, μια λεπτομερή έκθεση για την Κύπρο προς τις βενετικές αρχές.

Κατά τον Σεπτέμβριο του 1541 είχε αφιχθεί, όπως γράφει, στην Κύπρο και αμέσως είχε μεταβεί στην Κερύνεια για να διερευνήσει υπόθεση σχετική με ατασθαλίες του Τζώρτζη Arimondo. Mετά από εξονυχιστικό έλεγχο, καταθέσεις και μαρτυρίες από τους εμπλεκόμενους και άλλους, ο Arimondo βρέθηκε ότι είχε υφαρπάξει σχεδόν πεντακόσια δουκάτα εκμεταλλευόμενος τον φτωχό κόσμο. Τελικά, υποχρεώθηκε ως ένοχος να τα επιστρέψει. Το γεγονός αυτό είχε προκαλέσει μεγάλη ικανοποίηση στον φτωχό κόσμο τον οποίο είχε εκμεταλλευτεί άγρια, για να συσσωρεύσει πλούτο. Στη συνέχεια από την Κερύνεια ο σύνδικος da Mosto πήγε στην πρωτεύουσα Λευκωσία, για να εξετάσει το όλο έργο των Βενετών διοικητών και να διερευνήσει τυχόν κατηγορίες εναντίον τους. Όπως αναφέρει, τότε υπηρετούσε ως τοποτηρητής Κύπρου ο Χριστόφορος Capello και ο Michiel Tron ως σύμβουλος καθώς και ο σύμβουλος Fantin Dolfin. Ο da Mosto επαινεί και τα τρία μέλη της βενετικής διοίκησης ότι διοικούν άψογα αλλά επαινεί περισσότερο τον σύμβουλο Dolfin ως φιλόπονο και επιμελέστατο. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι ο Fantino Dolfin μάς κληροδότησε μια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση για τη μεγαλόνησο, την οποία ανέγνωσε ενώπιον της βενετικής Συγκλήτου, στις 4 Ιουνίου 1544.

Στην Αμμόχωστο

Ο έλεγχος άρχισε από την Κερύνεια, συνεχίστηκε στη Λευκωσία και σειρά είχε μετά η Αμμόχωστος. Η Αμμόχωστος, ως γνωστόν, δεν ήταν μόνο το κυρίως λιμάνι της Κύπρου και συνάμα εμπορικό κέντρο αλλά και στρατιωτικό κέντρο και ο σύνδικος da Mosto όφειλε ασφαλώς να επιθεωρήσει και τα στρατιωτικά σώματα. Στην Αμμόχωστο, έγινε μια γενική επιθεώρηση των στρατιωτών, όπως ακριβώς είχε ο ίδιος ο σύνδικος εντολή να πράξει. Εκεί, κατά παράβαση των κανονισμών που ίσχυαν, ο σύνδικος βρήκε ότι υπηρετούσαν επιπλέον 34 στρατιώτες. Έτσι, απέλυσε τους επί πλέον 34 στρατιώτες από το σώμα, με αποτέλεσμα να κερδίσει εκείνη την εποχή το Δημόσιο γύρω στα πεντακόσια δουκάτα. Ο da Mosto εντόπισε και ένα άλλο πρόβλημα στην Αμμόχωστο. Οι provisionati, δηλαδή αυτοί στους οποίους είχαν χορηγηθεί χρηματικά φέουδα και προσέφεραν υπηρεσία στον φεουδαρχικό στρατό, ενώ έπρεπε, σύμφωνα με σχετική απόφαση των βενετικών αρχών, να εισπράττουν περίπου 60 δουκάτα ετησίως, διενεργώντας έλεγχο ο επιθεωρητής της Ανατολής ανακάλυψε ότι εισέπρατταν εκατό δουκάτα. Με απόφασή του τότε καταργήθηκε το ποσό αυτό και έδωσε αυστηρές εντολές οι provisionati να εισπράττουν το ποσό που είχαν ορίσει οι βενετικές αρχές.

Χρεώστες και σφετεριστές

Μεγάλη προσπάθεια και ενέργειες εκ μέρους του σύνδικου da Mosto είχαν γίνει στη συνέχεια για διεκδίκηση χρημάτων, τα οποία όφειλαν φεουδάρχες στο Δημόσιο και για ανάκτηση γαιών του Δημοσίου, τις οποίες είχαν επίσης κάποιοι σφετεριστεί. Κατά τη διάρκεια της παρουσίας του da Mosto στην Κύπρο είχαν γίνει, όπως ενημερώνει τον δόγη, αγωγές εναντίον οφειλετών του Δημοσίου για ποσά τα οποία ανέρχονταν συνολικά στις180 χιλιάδες δουκάτα. Εκτός από αυτά τα ποσά που τελικά θα εισπράττονταν, είχαν επίσης εισπραχθεί περί τις ογδόντα χιλιάδες δουκάτα από παλαιούς οφειλέτες και μεγάλο μέρος από αυτό το ποσό, σημειώνει ο da Mosto, είχε αποσταλεί στο εκλαμπρότατο Συμβούλιο των Δέκα. Μεγάλα ποσά προς το Δημόσιο, γράφει στην έκθεσή του ο Βενετός σύνδικος, όφειλαν οι κληρονόμοι του άρχοντα Τζώρτζη Κορνάρου και την υπόθεση εναντίον τους θα εκδίκαζε το Συμβούλιο των Δέκα. Πεποίθηση του da Mosto ήταν ότι τελικά η υπόθεση αυτή, που οπωσδήποτε θα την κέρδιζε το Δημόσιο, θα προσκόμιζε στο κράτος περί τις εκατό χιλιάδες δουκάτα, από τους κληρονόμους του Τζώρτζη Κορνάρο. Ας σημειωθεί ότι πρόκειται για τον αδελφό της θρυλικής βασίλισσας της Κύπρου Αικατερίνης Κορνάρο.

Ο da Mosto όφειλε ακόμη να επιθεωρήσει και τους ρέκτορες που υπηρετούσαν σε άλλα μέρη της Κύπρου, τόσο αυτούς που διόριζε η μητρόπολη όσο και αυτούς που διορίζονταν από τους Βενετούς ρέκτορες της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου. Ο σύνδικος αναφέρεται στον καπιτάνο Κερύνειας που υπηρετούσε τότε, Δομήνικο Contarini και στον καπιτάνο των Αλυκών Bernardin Lippomano, τους οποίους χαρακτηρίζει ως πραγματικά ευγενείς και ότι επιτελούσαν άριστα τα καθήκοντά τους και διοικούσαν με σύνεση. Δεν εκφράζει όμως τις ίδιες απόψεις για τον Βενετό καπιτάνο της Πάφου, Αυγουστίνο (Agostin) του οποίου αναφέρει απλώς το μικρό όνομα και σημειώνει ότι επί του παρόντος δεν θα σχολιάσει τίποτε άλλο για τον ίδιο, αλλά οπωσδήποτε δεν πρόκειται να διαφύγει της δικαιοσύνης. Ανατρέξαμε στον κατάλογο που έχουμε καταρτίσει με τους καπιτάνους Πάφου και πρόκειται για τον Αυγουστίνο Emo.

Σχετικά με τους βάιλους και τσιβιτάνους, αξιώματα στα οποία διορίζονταν Κύπριοι από τους Βενετούς ρέκτορες που υπηρετούσαν στην Κύπρο, ο da Mosto σχολίαζε τα ακόλουθα. Κάποιοι από αυτούς, γράφει, έχω αντιληφθεί ότι πρόκειται για άτομα που επιτελούν σωστά τη δουλειά τους αλλά, κάποιοι άλλοι που διέπραξαν ατασθαλίες και τυράννησαν τους φτωχούς χωρικούς έχουν, σύμφωνα με τους νόμους, τιμωρηθεί προς μεγάλη ανακούφιση του κόσμου.

Γενική επιθεώρηση του ιππικού

Μέσα στα πλαίσια των καθηκόντων του, ο σύνδικος όφειλε επίσης να κάνει και μια επιθεώρηση τόσο στο φεουδαρχικό ιππικό όσο και στο ελαφρύ ιππικό, το οποίο απαρτιζόταν από τους stradioti. Kατά την περίοδο 1541 έως και τα μέσα του 1543 όταν ο Cosmo da Mosto επιθεωρούσε τα της Κύπρου, όπως μνημονεύει στην έκθεσή του, συνολικά τότε το σώμα των ελαφρών ιππέων (stradioti) ανέρχονταν στους 505 και οι τουρκόπουλοι στους 240. Αναφέρεται και στον φεουδαρχικό στρατό και επισημαίνει, όπως όλοι οι Βενετοί αξιωματούχοι στις εκθέσεις τους, ότι το σώμα αυτό παρουσίαζε κάποια σημάδια παρακμής. Στη γενική επιθεώρηση που διοργανώθηκε στην παρουσία του da Mosto παρουσιάστηκαν διακόσιοι ιππείς με καλά άλογα, και, όσοι δεν έτυχε να παρουσιαστούν, τους επιβλήθηκε ελαφρά τιμωρία. Προειδοποιήθηκαν όμως ότι την επόμενη φορά που δεν θα παρουσιάζονταν θα πλήρωναν βαρύτατο τίμημα. Ο σύνδικος βρήκε ότι το σώμα το απαρτιζόμενο από τους provisionati ήταν αρκετά καλά οργανωμένο και απαρτιζόταν από εκατό ιππείς.

Τρία σημαντικά θέματα Τρία άλλα σημαντικά θέματα σημείωνε στην έκθεσή του ο da Mosto. Το ένα αφορούσε τις ακρίδες, το άλλο την οριοθέτηση των χωριών της μεγαλονήσου και το τρίτο αφορούσε τους παροίκους. Για τη σωστή καταπολέμηση της ακρίδας ο da Mosto εισηγείται ότι θα έπρεπε να καταστρέφονται τα αυγά των ακρίδων πριν την επώασή τους, όπως είχε αποφασισθεί και στο παρελθόν. Για την αντιμετώπιση και την καταπολέμηση της ακρίδας εισηγείται όπως επιβληθεί μια αγγαρεία στους παροίκους και στους ελεύθερους καλλιεργητές (francomati) να συλλέγουν μια ορισμένη ποσότητα αυγών της ακρίδας, τα οποία στη συνέχεια να παραδίδουν στις αρχές για να τα καταστρέψουν. Για κάθε πάροικο εισηγείται να είναι υποχρεωμένος να συλλέγει και να παραδίδει τέσσερα καφίζια (μέτρο βάρους) αυγά και οι ελεύθεροι χωρικοί τρία καφίζια και μ’ αυτό τον τρόπο σε μερικά χρόνια η Κύπρος θ’ απαλλασσόταν από τις ακρίδες. Επίσης, όπως σημειώνει στην έκθεσή του, οι φεουδάρχες και εκμισθωτές των χωριών πρέπει να καταβάλλουν ετησίως ένα μικρό ποσοστό του εισοδήματός τους, για τη χρηματοδότηση των εργασιών για την καταστροφή των αυγών της ακρίδας. To άλλο σημαντικό πρόβλημα είναι αυτό που σχετίζεται με την οριοθέτηση των χωριών. Ως γνωστόν, γράφει, η μεγαλόνησος Κύπρος είναι κατά μέγα μέρος πεδινή και δεν είναι οριοθετημένη και τα χωριά τα οποία ανήκουν στο Δημόσιο είναι διασκορπισμένα σε όλη την Κύπρο και γειτνιάζουν με τα χωριά που ανήκουν ή και εκμισθώνονται από ιδιώτες. Αυτοί, των οποίων τα χωριά γειτνιάζουν με αυτά του Δημοσίου, επειδή ακριβώς δεν υπάρχει οριοθέτηση στην Κύπρο, σιγά-σιγά επεκτείνονται και μ’ αυτό τον τρόπο γίνεται σφετερισμός των γαιών που ανήκουν στο κράτος, με επακόλουθο να ζημιώνεται σοβαρά το Δημόσιο Ταμείο. Επιβάλλεται η οριοθέτηση των χωριών, επισημαίνει ο σύνδικος, γιατί όταν επιτευχθεί αυτό τότε όποιος σφετεριστεί μία έκταση θα είναι εύκολο να διεκδικηθεί, και ιδού πώς. Όταν γίνει οριοθέτηση των χωριών τότε σ’ ένα κατάστιχο θα καταγραφούν οι εκτάσεις που περιλαμβάνονται σε κάθε οικισμό. Εάν βρεθεί ότι κάποιος έχει σφετεριστεί κάποια έκταση τότε δεν θα χρειάζονται πλέον δικαστήρια και άλλες ταλαιπωρίες, απλώς ο ιδιοκτήτης του χωριού φτάνει να πει μόνο ότι το χωριό μου έχει τόση έκταση (il mio casal ha tante mozade). Το τρίτο θέμα για το οποίο ενημερώνει τον δόγη είναι η τάξη των παροίκων. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει, ο πάροικος είναι ο πιο δυστυχής άνθρωπος που έχει γεννηθεί ποτέ κάτω από τα άστρα. Ακολούθως, περιγράφει την άθλια ζωή τους και ότι ακόμη μπορεί ο αφέντης τους να τους πωλήσει ή να τους ανταλλάξει με άλογα ή και γαϊδούρια. Τέλος, εισηγείται όπως καταργηθεί μια συνήθεια, η οποία ισχύει και αφορά τα μηδαμινά υπάρχοντα των παροίκων μετά τον θάνατό τους. Το κάρο, το βόδι και το άροτρο ανήκει στον αφέντη του παροίκου και οτιδήποτε άλλο ήταν δικό του διαμοιράζεται σε τρία μέρη, στον αφέντη του, στη σύζυγό του και στα παιδιά του. Από αυτή την αγγαρεία, όπως διατείνεται ο σύνδικος, δεν κερδίζει το Δημόσιο Ταμείο της Δημοκρατίας παρά μόνο 25 δουκάτα ετησίως, γιατί οι φρούραρχοι (castellani) που είναι υπεύθυνοι γι’ αυτή την είσπραξη κατακλέβουν τα πάντα. Δεν γνωρίζει, αναφέρει ο σύνδικος, από πού προήλθε αυτή η συνήθεια και εισηγείται την κατάργησή της, με την πεποίθηση ότι άμα καταργηθεί από τις βενετικές αρχές, τότε μάλλον θα καταργηθεί και από τους φεουδάρχες. Σκέφτομαι, ότι και μόνο τα όσα αναφέρει ο Βενετός σύνδικος ή επιθεωρητής της Ανατολής da Mosto για τους παροίκους στην έκθεσή του, δεν είναι παρά ένας καθρέφτης στον οποίο μπορούμε ν’ αντικρύσουμε τον ζόφο των σκοτεινών αιώνων δουλείας που βίωσαν οι πρόγονοί μας…