Γράφει η Νάσα Παταπίου
Ως άλλη… τρόικα, σε διατεταγμένη υπηρεσία από τη Γαληνοτάτη, ο Cosmo da Mosto ήρθε στην Κύπρο, επισήμανε τις οικονομικές ατασθαλίες και συνέταξε μια λεπτομερή έκθεση με τους τρόπους που θα μπορούσε η Βενετία να αυξήσει τα κέρδη της: απολύοντας περιττούς στρατιώτες αλλά και κυνηγώντας τους οφειλέτες του Δημοσίου
Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, επειδή στις υπερπόντιες κτήσεις της κατά καιρούς παρουσιάζονταν ποικίλης φύσεως προβλήματα σχετικά με τη διοίκηση, έκρινε αναγκαίο γύρω στο 1497 να δημιουργήσει ένα σύστημα ώστε να ελέγχονται τα έργα και οι πράξεις των διοικητών, που υπηρετούσαν στις κτήσεις της. Τον έλεγχο αυτό ασκούσαν οι αποκαλούμενοι Επιθεωρητές της Ανατολής, ή Ανακριτές της Ανατολής, ή Σύνδικοι (Syndici Orientis, Sindici et Inquisitori di Levante). Η θητεία των Επιθεωρητών ή Συνδίκων της Ανατολής ήταν διετής, όπως άλλωστε και η θητεία των υπολοίπων Βενετών αξιωματούχων που διορίζονταν στις κτήσεις της Βενετίας. Οι Επιθεωρητές της Ανατολής εξέταζαν τη διαγωγή και το έργο των υπαλλήλων, έβλεπαν τον απλό κόσμο και άκουαν τα παράπονά του, πολλές φορές αναθεωρούσαν δικαστικές αποφάσεις και έκαναν γενική επιθεώρηση των στρατιωτικών σωμάτων. Συνήθως για την εκτέλεση του έργου τους είχαν μαζί τους ένα γραμματέα κι ένα λογιστή. Πολλές φορές, όμως, σύμφωνα με τις πηγές, και αυτοί οι ίδιοι οι Επιθεωρητές της Ανατολής έκαναν κατάχρηση της εξουσίας και οι ενέργειές τους δεν επικυρώνονταν πάντοτε από τη Σύγκλητο της Βενετίας.
Ο σύνδικος Cosmo da Mosto
To 1541 είχε επισκεφθεί την Κύπρο και τις αποικίες της Γαληνοτάτης στην Ανατολή ο σύνδικος Cosmo da Mosto, επιφορτισμένος να διερευνήσει τυχόν ατασθαλίες των Βενετών διοικητών και να καταγράψει τα κακώς ή και καλώς έχοντα. Το 1543, μετά από δύο χρόνια και αφού εξετέλεσε τις εντολές της Δημοκρατίας της Βενετίας, επέστρεψε και συνέταξε, όπως ακριβώς όφειλαν όλοι οι Βενετοί αξιωματούχοι που είχαν υπηρετήσει σε κάποια περιοχή της Γαληνοτάτης, μια λεπτομερή έκθεση για την Κύπρο προς τις βενετικές αρχές.
Κατά τον Σεπτέμβριο του 1541 είχε αφιχθεί, όπως γράφει, στην Κύπρο και αμέσως είχε μεταβεί στην Κερύνεια για να διερευνήσει υπόθεση σχετική με ατασθαλίες του Τζώρτζη Arimondo. Mετά από εξονυχιστικό έλεγχο, καταθέσεις και μαρτυρίες από τους εμπλεκόμενους και άλλους, ο Arimondo βρέθηκε ότι είχε υφαρπάξει σχεδόν πεντακόσια δουκάτα εκμεταλλευόμενος τον φτωχό κόσμο. Τελικά, υποχρεώθηκε ως ένοχος να τα επιστρέψει. Το γεγονός αυτό είχε προκαλέσει μεγάλη ικανοποίηση στον φτωχό κόσμο τον οποίο είχε εκμεταλλευτεί άγρια, για να συσσωρεύσει πλούτο. Στη συνέχεια από την Κερύνεια ο σύνδικος da Mosto πήγε στην πρωτεύουσα Λευκωσία, για να εξετάσει το όλο έργο των Βενετών διοικητών και να διερευνήσει τυχόν κατηγορίες εναντίον τους. Όπως αναφέρει, τότε υπηρετούσε ως τοποτηρητής Κύπρου ο Χριστόφορος Capello και ο Michiel Tron ως σύμβουλος καθώς και ο σύμβουλος Fantin Dolfin. Ο da Mosto επαινεί και τα τρία μέλη της βενετικής διοίκησης ότι διοικούν άψογα αλλά επαινεί περισσότερο τον σύμβουλο Dolfin ως φιλόπονο και επιμελέστατο. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι ο Fantino Dolfin μάς κληροδότησε μια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση για τη μεγαλόνησο, την οποία ανέγνωσε ενώπιον της βενετικής Συγκλήτου, στις 4 Ιουνίου 1544.
Στην Αμμόχωστο
Ο έλεγχος άρχισε από την Κερύνεια, συνεχίστηκε στη Λευκωσία και σειρά είχε μετά η Αμμόχωστος. Η Αμμόχωστος, ως γνωστόν, δεν ήταν μόνο το κυρίως λιμάνι της Κύπρου και συνάμα εμπορικό κέντρο αλλά και στρατιωτικό κέντρο και ο σύνδικος da Mosto όφειλε ασφαλώς να επιθεωρήσει και τα στρατιωτικά σώματα. Στην Αμμόχωστο, έγινε μια γενική επιθεώρηση των στρατιωτών, όπως ακριβώς είχε ο ίδιος ο σύνδικος εντολή να πράξει. Εκεί, κατά παράβαση των κανονισμών που ίσχυαν, ο σύνδικος βρήκε ότι υπηρετούσαν επιπλέον 34 στρατιώτες. Έτσι, απέλυσε τους επί πλέον 34 στρατιώτες από το σώμα, με αποτέλεσμα να κερδίσει εκείνη την εποχή το Δημόσιο γύρω στα πεντακόσια δουκάτα. Ο da Mosto εντόπισε και ένα άλλο πρόβλημα στην Αμμόχωστο. Οι provisionati, δηλαδή αυτοί στους οποίους είχαν χορηγηθεί χρηματικά φέουδα και προσέφεραν υπηρεσία στον φεουδαρχικό στρατό, ενώ έπρεπε, σύμφωνα με σχετική απόφαση των βενετικών αρχών, να εισπράττουν περίπου 60 δουκάτα ετησίως, διενεργώντας έλεγχο ο επιθεωρητής της Ανατολής ανακάλυψε ότι εισέπρατταν εκατό δουκάτα. Με απόφασή του τότε καταργήθηκε το ποσό αυτό και έδωσε αυστηρές εντολές οι provisionati να εισπράττουν το ποσό που είχαν ορίσει οι βενετικές αρχές.
Χρεώστες και σφετεριστές
Μεγάλη προσπάθεια και ενέργειες εκ μέρους του σύνδικου da Mosto είχαν γίνει στη συνέχεια για διεκδίκηση χρημάτων, τα οποία όφειλαν φεουδάρχες στο Δημόσιο και για ανάκτηση γαιών του Δημοσίου, τις οποίες είχαν επίσης κάποιοι σφετεριστεί. Κατά τη διάρκεια της παρουσίας του da Mosto στην Κύπρο είχαν γίνει, όπως ενημερώνει τον δόγη, αγωγές εναντίον οφειλετών του Δημοσίου για ποσά τα οποία ανέρχονταν συνολικά στις180 χιλιάδες δουκάτα. Εκτός από αυτά τα ποσά που τελικά θα εισπράττονταν, είχαν επίσης εισπραχθεί περί τις ογδόντα χιλιάδες δουκάτα από παλαιούς οφειλέτες και μεγάλο μέρος από αυτό το ποσό, σημειώνει ο da Mosto, είχε αποσταλεί στο εκλαμπρότατο Συμβούλιο των Δέκα. Μεγάλα ποσά προς το Δημόσιο, γράφει στην έκθεσή του ο Βενετός σύνδικος, όφειλαν οι κληρονόμοι του άρχοντα Τζώρτζη Κορνάρου και την υπόθεση εναντίον τους θα εκδίκαζε το Συμβούλιο των Δέκα. Πεποίθηση του da Mosto ήταν ότι τελικά η υπόθεση αυτή, που οπωσδήποτε θα την κέρδιζε το Δημόσιο, θα προσκόμιζε στο κράτος περί τις εκατό χιλιάδες δουκάτα, από τους κληρονόμους του Τζώρτζη Κορνάρο. Ας σημειωθεί ότι πρόκειται για τον αδελφό της θρυλικής βασίλισσας της Κύπρου Αικατερίνης Κορνάρο.
Ο da Mosto όφειλε ακόμη να επιθεωρήσει και τους ρέκτορες που υπηρετούσαν σε άλλα μέρη της Κύπρου, τόσο αυτούς που διόριζε η μητρόπολη όσο και αυτούς που διορίζονταν από τους Βενετούς ρέκτορες της Λευκωσίας και της Αμμοχώστου. Ο σύνδικος αναφέρεται στον καπιτάνο Κερύνειας που υπηρετούσε τότε, Δομήνικο Contarini και στον καπιτάνο των Αλυκών Bernardin Lippomano, τους οποίους χαρακτηρίζει ως πραγματικά ευγενείς και ότι επιτελούσαν άριστα τα καθήκοντά τους και διοικούσαν με σύνεση. Δεν εκφράζει όμως τις ίδιες απόψεις για τον Βενετό καπιτάνο της Πάφου, Αυγουστίνο (Agostin) του οποίου αναφέρει απλώς το μικρό όνομα και σημειώνει ότι επί του παρόντος δεν θα σχολιάσει τίποτε άλλο για τον ίδιο, αλλά οπωσδήποτε δεν πρόκειται να διαφύγει της δικαιοσύνης. Ανατρέξαμε στον κατάλογο που έχουμε καταρτίσει με τους καπιτάνους Πάφου και πρόκειται για τον Αυγουστίνο Emo.
Σχετικά με τους βάιλους και τσιβιτάνους, αξιώματα στα οποία διορίζονταν Κύπριοι από τους Βενετούς ρέκτορες που υπηρετούσαν στην Κύπρο, ο da Mosto σχολίαζε τα ακόλουθα. Κάποιοι από αυτούς, γράφει, έχω αντιληφθεί ότι πρόκειται για άτομα που επιτελούν σωστά τη δουλειά τους αλλά, κάποιοι άλλοι που διέπραξαν ατασθαλίες και τυράννησαν τους φτωχούς χωρικούς έχουν, σύμφωνα με τους νόμους, τιμωρηθεί προς μεγάλη ανακούφιση του κόσμου.
Γενική επιθεώρηση του ιππικού