Αιτήματα διορισμών κατά τον 16ο αιώνα

Γράφει η Νάσα Παταπίου

Όπως φαίνεται οι εποχές μπορεί να αλλάζουν αλλά όχι και οι συμπεριφορές των ανθρώπων. Άλλωστε, η ανθρώπινη φύση, όπως εύστοχα διατύπωσε ο μεγάλος Αλιμούσιος, παραμένει η ίδια γι’ αυτό πάντοτε θα διεξάγονται πόλεμοι… και έτσι ουσιαστικά οι εποχές θα επαναλαμβάνονται ες αεί. Στις μέρες μας παρατηρούμε ανθρώπους να πλησιάζουν, να εκλιπαρούν, να δωροδοκούν, να πωλούν εκδουλεύσεις ή να κολακεύουν ισχυρούς για μια θέση ή για ένα αξίωμα. Φανταστείτε όμως τι γινόταν πριν από πεντακόσια χρόνια στη βενετοκρατούμενη Κύπρο, όταν η πλειονότητα των κατοίκων της ζούσε μέσα στη φτώχεια και τρεφόταν ως συνήθως με κριθαρένιο ψωμί, χόρτα ή ελιές.

Στο σημερινό μας δημοσίευμα θα παρουσιάσουμε από ανέκδοτες πηγές δύο αιτήματα Κυπρίων με τα οποία ζητούσαν να εξασφαλίσουν κάποιον διορισμό στο Δημόσιο. Στα αιτήματα αυτά σκιαγραφούνται οι συμπεριφορές και γενικά οι νοοτροπίες των ανθρώπων της εποχής. Από το περιεχόμενο των δύο αιτημάτων μάς γίνονται γνωστές οι ιστορίες των ανθρώπων αυτών, τι ακριβώς ζητούσαν, με τι τρόπο και γιατί το ζητούσαν και πώς προσπαθούσαν να πετύχουν τον συγκεκριμένο στόχο. Τα στοιχεία που αντλούμε από τις εν λόγω πηγές μάς βοηθούν να αντιληφθούμε τις σχέσεις της εξουσίας με την άρχουσα τάξη -γιατί βέβαια ένας δουλοπάροικος δεν θα μπορούσε να αποταθεί για διορισμό-, τις νοοτροπίες της εποχής αλλά και να καταγράψουμε ή και να συμπληρώσουμε σκηνές από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της συγκεκριμένης εποχής.

Τα δύο αυτά αιτήματα είχαν υποβληθεί στις βενετικές αρχές το έτος 1554. Το ένα αφορούσε έναν κάτοικο, όπως φαίνεται, του διαμερίσματος Λεμεσού και το άλλο αίτημα είχε υποβληθεί από δύο αδελφούς -πλοιοκτήτες της εποχής, θα λέγαμε- από την Αμμόχωστο.

Οικογένεια Hierusalem

To αίτημα το οποίο θα σχολιάσουμε στη συνέχεια είχε υποβληθεί από κάποιον Φαβρίκιο Hierusalem. Ας σημειωθεί ότι η κυπριακή οικογένεια Hierusalem απαντά στις πηγές της Λατινοκρατίας στην Κύπρο ήδη από τα μέσα του 15ου αιώνα. Η οικογένεια αυτή αναφέρεται ως Hierusalem ή Jerusalem ή και Hierosolomytani. To 1446 αναφέρεται ένας Βαρθολομαίος de Jerusalem, βικάριος στην Πάφο, και ένας Λούκας, βάιλος στην Κομμανταρία του Φοίνικα. Επίσης μέλη της ίδιας οικογένειας αναφέρονται στις πηγές ως φεουδάρχες, όπως: ένας Ballian τo 1468 και, γύρω στα 1500, ένας Ιερώνυμος και ένας Tristan. Πιστεύεται ότι πρόκειται μάλλον για οικογένεια με φραγκικές καταβολές και όχι συριακή η οποία είχε εγκατασταθεί στην Κύπρο από το λατινικό βασίλειο της Ιερουσαλήμ. Μέλη της οικογένειας Hierusalem ζούσαν στην Κύπρο έως και την πτώση της στους Οθωμανούς, δηλαδή έως το 1570. Σε ανέκδοτο έγγραφο του 1554 -πρόκειται για ένα αίτημα- ανακαλύψαμε και τον Φαβρίκιο Hierusalem της ίδιας οικογένειας.

Το αίτημα του Φαβρικίου

Το αίτημα του Φαβρικίου Hierusalem φέρει ημερομηνία 10 Μαΐου 1554 και απευθύνεται στον γαληνότατο δόγη και στην εκλαμπροτάτη Σινιορία. Στον πρόλογο του αιτήματός του, όπως άλλωστε συνηθιζόταν, ο Φαβρίκιος κάνει αναφορά στη γενναιοδωρία και μεγαλοσύνη του δόγη προς τους υπηκόους του, και έτσι ελπίζει και ο ίδιος ότι θα εισακουσθεί, αφού είναι και αυτός ένας πιστότατος και ευπειθής πολίτης της Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου. Είχε προσφέρει, όπως σημειώνει στο αίτημά του, τις υπηρεσίες του στην άμυνα αυτού του ισχυρού κράτους και ήταν έτοιμος όχι μόνο να χάσει τα υπάρχοντά του, αλλά ακόμη και αυτήν την ίδια τη ζωή του για την υπεράσπισή του. Στη συνέχεια αναφέρεται στη μόνη επίθεση που είχαν διενεργήσει οι Οθωμανοί εναντίον της Κύπρου κατά τη διάρκεια της βενετικής κυριαρχίας έως και την επίθεση και εξολοκλήρου κατάκτησή της, από τους ίδιους, το 1570-1571. Πρόκειται για την επίθεση κατά της Κύπρου την οποία είχαν πραγματοποιήσει οι Οθωμανοί το 1539. Η έως τώρα γνωστή πηγή στην οποία μνημονεύεται το γεγονός αυτό είναι η έκθεση για την Κύπρο του καπιτάνου Αμμοχώστου Ανδρέα Dandolo, την οποία είχε υποβάλει στη βενετική Γερουσία το 1548. Στις 14 Μαΐου 1539 οκτώ οθωμανικές μικρές γαλέρες (fuste) είχαν επιτεθεί πρώτα στις Αλυκές και η βενετική διοίκηση της Κύπρου για να αντιμετωπίσει την οθωμανική επίθεση είχε στείλει τότε ισχυρές δυνάμεις του ελαφρού ιππικού και του φεουδαρχικού στρατού, αλλά ο εχθρός κατόρθωσε και λεηλάτησε την περιοχή. Στη συνέχεια οι οκτώ μικρές γαλέρες αναχώρησαν για τη Λεμεσό. Αμέσως τότε είχε δοθεί εντολή να σπεύσει τόσο ο φεουδαρχικός στρατός όσο και το ελαφρύ ιππικό καθώς και ένας λόχος πεζών στρατιωτών, που είχαν φθάσει από την Αμμόχωστο, για ν’ αντιμετωπίσουν τον εχθρό. Δυστυχώς όμως δεν έγινε κατορθωτό να αποφευχθεί η λεηλασία και η δήωση της Λεμεσού.

Μια δεύτερη πηγή για την επίθεση των Οθωμανών κατά των Αλυκών και της Λεμεσού το 1539 έρχεται να προστεθεί με το αίτημα του Φαβρικίου Ηierusalem. Όταν είχαν αποβιβαστεί οι Οθωμανοί το 1539 στις ακτές της Λεμεσού, ο Φαβρίκιος Hierusalem, ο οποίος όπως γίνεται αντιληπτό από τα ίδια τα γραφόμενά του ανήκε στους έμμισθους ιππείς στρατιώτες (stipendiati a cavallo), έσπευσε και αυτός στην υπεράσπιση της Λεμεσού. Μαζί με τον λόχο του είχε λάβει μέρος στην επίθεση, όπως σημειώνει, κατά των εχθρών με το ξίφος στο χέρι, και το γεγονός αυτό μαρτυρείται, όπως διαβεβαιώνει, από τους τότε Βενετούς αξιωματούχους που υπηρετούσαν στη μεγαλόνησο. Εκτός των άλλων ο Φαβρίκιος υπηρετούσε ως διοικητής της Λίμνης Λεμεσού (il carico del governo del lagho de Limesso) και με τις δικές του προσπάθειες και τους δικούς του μόχθους η λίμνη προσέφερε περισσότερα εισοδήματα. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι η Λίμνη ή Αλυκή της Λεμεσού εκτός από την παραγωγή άλατος, επειδή επικοινωνούσε με τη θάλασσα ήταν και ένας πλούσιος ιχθυότοπος. Κατά τη Φραγκοκρατία και πολύ πιθανόν και κατά τη Βενετοκρατία, σε συγκεκριμένο χώρο της λίμνης για να πάει κάποιος να ψαρέψει έπρεπε να πληρώνει δασμό, τον αποκαλούμενο στις πηγές με τον όρο gabella. Πρόκειται για λέξη η οποία προέρχεται από την αραβική.

Ένας τελώνης στο λιμάνι Λεμεσού

Τι όμως ζητούσε ουσιαστικά στο αίτημά του ο Φαβρίκιος Hierusalem; Ο Φαβρίκιος επισημαίνει στον δόγη ότι σε όλα τα λιμάνια της Κύπρου επιβάλλεται να υπάρχει ένας τελώνης (gabelloto), ο οποίος να καταγράφει τα προϊόντα που εισάγονται στην Κύπρο και να επιβάλλει δασμούς (gabelle). Πρωτίστως επιβάλλεται, σημείωνε ο Φαβρίκιος, να διοριστεί μόνιμα ένας τελώνης στο λιμάνι της Λεμεσού, με μισθό εξήντα δουκάτα ετησίως. Όμως ο Φαβρίκιος επιθυμούσε να διοριστεί ο ίδιος σ’ αυτή τη θέση και στο αίτημά του έκανε εκείνος την εισήγηση ώστε να δημιουργηθεί μια τέτοια θέση. Το γεγονός αυτό θα θυμίζει οπωσδήποτε σε όλους παρόμοιες σύγχρονες περιπτώσεις κατά τις οποίες δημιουργούνται θέσεις, ενώ η επιλογή ανθρώπων στις θέσεις αυτές έχει ήδη προηγηθεί.

Δε γνωρίζουμε εάν το αίτημα του Φαβρικίου είχε ικανοποιηθεί από τις βενετικές αρχές. Αυτός ωστόσο κατέληγε σημειώνοντας στην επιστολή του ότι έτρεφε ελπίδες για την ικανοποίησή του, υπενθυμίζοντας όχι μόνο τις υπηρεσίες που είχε έως τότε προσφέρει, αλλά τονίζοντας επίσης τα οικονομικά οφέλη τα οποία θα αποκόμιζε το Δημόσιο Ταμείο της Κύπρου από την εργασία που θα επιτελούσε ο ίδιος στο λιμάνι της Λεμεσού, εάν τελικά διοριζόταν. Τέλος, έκανε μνεία στην πολυμελή οικογένεια που είχε και έπρεπε να συντηρήσει και τόνιζε επίσης ότι εάν διοριζόταν υπεύθυνος στο τελωνείο δεν θα επέτρεπε σε καμιά περίπτωση και σε κανέναν να εξαπατήσει το Δημόσιο, χωρίς να επιβληθεί δασμός σε προϊόντα τα οποία εισάγονταν ή εξάγονταν από την Κύπρο. Το αίτημα δύο Αμμοχωστιανών
Ένα άλλο αίτημα είχε υποβληθεί προς τις βενετικές αρχές από τους αδελφούς Πέτρο και Αβραάμ Bargas από την Αμμόχωστο και φέρει ημερομηνία 28 Ιουνίου 1554. Η οικογένεια Bargas της Αμμοχώστου αναφέρεται σε πολλές περιπτώσεις στις βενετικές πηγές και, σύμφωνα με το περιεχόμενο των εν λόγω εγγράφων, οι Bargas ήταν οπωσδήποτε έμποροι ή και πλοιοκτήτες. Σε κάποια πηγή αναφέρεται μάλιστα ότι κάποιος Bargas ήταν εκπρόσωπος της εβραϊκής κοινότητας της Αμμοχώστου, γεγονός που δημιουργεί εικασίες ότι η οικογένεια αυτή ήταν εβραϊκή. Το 1549 ένας Ηλίας Bargas, πολίτης Αμμοχώστου, είχε χάσει το γαλιόνι του που το είχαν επιτάξει στον βενετοοθωμανικό πόλεμο, γεγονός που του προκάλεσε οικονομική καταστροφή, γιατί είχε να θρέψει τη σύζυγό του και επτά παιδιά. Προφανώς πρόκειται για στενό συγγενή των δύο αδελφών, των οποίων το αίτημα θα εξετάσουμε στη συνέχεια. Στο αίτημά τους οι δύο αδελφοί αναφέρονται σε κάποιο γεγονός που είχε λάβει χώρα το έτος 1536 και φέρνει στο φως στοιχεία άγνωστα για την Ιστορία της Κύπρου. Κατά το έτος 1536, όταν καπιτάνος Αμμοχώστου ήταν ο ιππότης και κόμης Ιόππης Θωμάς Contarini, υπήρχε μεγάλη σιτοδεία στην Κύπρο και όπως φαίνεται ιδιαίτερα στην πόλη της Λεμεσού. Ο καπιτάνος Αμμοχώστου, για να βοηθήσει τους κατοίκους της Λεμεσού που μαστίζονταν από λιμό, επίταξε μια μεγάλη βάρκα που ανήκε στους αδελφούς Πέτρο και Αβραάμ Bargas, την οποία διέθεσε στον πλοίαρχο Νικόλαο από την Κρήτη (Nicolο di Candia) ώστε να χρησιμοποιηθεί για δημόσιες υπηρεσίες. Στη συγκεκριμένη περίπτωση στη μεγάλη αυτή βάρκα των Bargas είχε φορτωθεί μεγάλη ποσότητα χαρουπιών, τροφή απαραίτητη για ένα μεγάλο μέρος του λαού στην πόλη της Λεμεσού, γιατί όπως προαναφέρθηκε η Κύπρος τότε και ιδιαίτερα η Λεμεσός μαστιζόταν από λιμό (nelli tempi di carestie). Η βάρκα των αδελφών Bargas κατά την επιστροφή από τη Λεμεσό στην Αμμόχωστο βούλιαξε και οι ιδιοκτήτες της είχαν υποστεί μεγάλη ζημιά.

Ο Πέτρος και ο Αβραάμ Bargas, με το αίτημα το οποίο υπέβαλαν στις βενετικές αρχές στις 28 Ιουνίου 1554, ζητούσαν μια διοικητική θέση στην Αμμόχωστο ή στις περιοχές Καρπασίας και Μεσαορίας, οι οποίες υπάγονταν στην Αμμόχωστο, για τον Νικόλαο Bargas, γιο του Αβραάμ και ανεψιό του Πέτρου Bargas. Συγκεκριμένα ανέφεραν ότι σε αντάλλαγμα της ζημιάς που έπαθαν θα επιθυμούσαν ο γιος και ανεψιός τους να διοριστεί είτε στη Γραμματεία (scrivania) της Αμμοχώστου, είτε καπιτάνος της Σίγουρης (Μεσαορίας), είτε βάιλος της Καρπασίας. Κατέγραφαν επίσης παρόμοιες περιπτώσεις διορισμών κάποιων Αμμοχωστιανών των οποίων οι γονείς είχαν προσφέρει ειδικές υπηρεσίες στο Δημόσιο ή είχαν υποστεί ζημιές για το Δημόσιο. Σημείωναν ως παράδειγμα τον διορισμό σε τέτοιες θέσεις του Μάρκου Mozzanega ή τον διορισμό του γαμπρού του πρακτικού γιατρού (ceroico) Αμβροσίου Παπαμανώλη. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι ο Ambrosio Papa Manoli ήταν ο πατέρας του διερμηνέα Φίλιππου Μεμπρέ της τουρκικής γλώσσας στην Κύπρο κατά τα τέλη της Βενετοκρατίας και συντάκτη μιας περιγραφής της άλωσης της Λευκωσίας το 1570 από τους Οθωμανούς.

Από άλλη πηγή, επίσης, πληροφορούμαστε ότι, σύμφωνα με έγγραφο του1556, οι Πέτρος και Αβραάμ Bargas ζητούσαν αποζημιώσεις από τη βενετική Γερουσία, γιατί είχαν χάσει δύο καράβια τους το 1543 και το 1544, με τα οποία μετέφεραν σιτάρι από τη Συρία, για λογαριασμό της βενετικής διακυβέρνησης της Κύπρου. Όπως μαρτυρούν οι πηγές, τελικά το αίτημα των αδελφών Bargas ικανοποιήθηκε. Ο Νικόλαος Bargas διορίστηκε, σύμφωνα με το αίτημα του πατέρα και του θείου του, στο επιθυμητό αξίωμα του καπιτάνου της Σίγουρης…