Ο δούκας των Αθηνών και τα φέουδά του στην Κύπρο

Γράφει η Νάσα Παταπίου,

Ο Gautier de Brienne (Βριέννιος), τελευταίος δούκας των Αθηνών, είχε φονευθεί σε μάχη που είχε διεξαχθεί το 1356 στο Poitiers της Γαλλίας. Στις 18 Ιουνίου 1347 είχε συντάξει στη Γαλλία τη διαθήκη του αφού ο μοναχογιός του είχε πεθάνει. Ο Gautier de Brienne κατείχε μεταξύ άλλων τον τίτλο της κομητείας του Lecce της Κάτω Ιταλίας και κληρονόμησε και πλούσια τιμάρια στην Καμπανία, ήταν κύριος του Άργους και του Ναυπλίου και από τον πατέρα του νόμιμος κληρονόμος του δουκάτου των Αθηνών. Επιπρόσθετα ήταν κάτοχος πολλών φέουδων στη μεγαλόνησο Κύπρο. Πώς αλήθεια είχε κληρονομήσει ιδιοκτησίες στο τότε βασίλειο της Κύπρου; Μα απλούστατα γιατί και αυτός ήταν ανάμεσα στους πολυπληθείς απογόνους της μυθικής νεράιδας Μελουζίνης, που όπως διηγούνται οι κελτικοί μύθοι ήταν γενάρχης των Lusignan. Ο Gautier de Brienne ήταν απόγονος της Μαρίας Lusignan, αδελφής του βασιλιά της Κύπρου Ούγου Α΄. Η Μαρία είχε παντρευτεί τον Gautier de Brienne, κόμη Ιόππης και ανεψιό του Ιωάννη Α΄, βασιλιά της Ιερουσαλήμ, που είχε πεθάνει στην αιχμαλωσία. Μεταξύ άλλων στην προίκα της Μαρίας ανήκαν ως φέουδα τα χωριά Κνώδαρα, Μεσοκελεύσι (Καϊμακλί), Ομορφίτα και ένα χωριό που χάθηκε με την πάροδο των αιώνων στη Μεσαορία.

Το δουκάτο των Αθηνών

Το φραγκικό δουκάτο των Αθηνών είχε ιδρυθεί μετά την Δ΄ Σταυροφορία και την άλωση της Κωνσταντινούπολης, από τον ιππότη εκ Βουργουνδίας Όθωνα Ντελαρός, συστρατιώτη και έπειτα υποτελή του Βονιφάτιου του Μομφερατικού. Η δυναστεία αυτή κυριάρχησε σχεδόν ένα αιώνα και είχε συγκροτήσει σε φεουδαρχικό κράτος τις περιοχές Αττική, Βοιωτία, Μέγαρα και Φθιώτιδα. Όταν πέθανε ο τελευταίος από τον οίκο Ντελαρός το 1308, είχε κληρονομήσει το δουκάτο των Αθηνών ο κόμης του Lecce, Walter de Brienne. Αυτός με τη βοήθεια της Καταλανικής Εταιρείας της οποίας τα μέλη τον υπηρέτησαν ως μισθοφόροι κατόρθωσε με τη βοήθειά τους να κατακτήσει τη νότια Θεσσαλία. Στη συνέχεια όμως δυσαρεστημένοι οι Καταλανοί από τον ίδιο στράφηκαν εναντίον του και σε μάχη που έλαβε χώρα στις ελώδεις όχθες της λίμνης Κωπαΐδας ηττήθηκαν τα στρατεύματα του δούκα και ο ίδιος φονεύθηκε. Ο αδελφός του δούκα Gautier de Brienne, δούκας κατ’ όνομα των Αθηνών, μετά τον θάνατο του αδελφού του, θέλησε να εκστρατεύσει εναντίον των Καταλανών που είχαν κατακτήσει το δουκάτο των Αθηνών. Σε μάχη που έγινε τον Μάρτιο 1311, μάλλον κοντά στον Κηφισό, οι στρατιώτες του Gautier de Brienne έπεσαν σε λασπώδη χώρο, γι’ αυτό ηττήθηκαν και ο ίδιος φονεύθηκε. Ο γιος του φονευθέντος Gautier, επίσης με το όνομα Gautier, κόμης του Lecce και κληρονόμος των περιοχών και πόλεων καθώς και φέουδων στην Κύπρο, όπως προαναφέραμε, είχε φονευθεί σε μάχη το 1356. Στη διαθήκη του είχε σημειώσει ότι επιθυμούσε να ταφεί στην Brienne (Βριέννη) και είχε αφήσει χρήματα για να επεκταθεί η εκκλησία του Αγίου Λεονάρδου στο Lecce που ίδρυσε ο πατέρας του και άφησε δωρεές σε εκκλησίες και μονές στο Άργος και στο Ναύπλιο. Το 1345, δέκα χρόνια σχεδόν πριν ο δούκας φονευθεί, είχε στείλει ένα αντιπρόσωπό του από το Ναύπλιο για να επιθεωρήσει τα φέουδά του στην Κύπρο και να καταγράψει τα εισοδήματά τους. Τα φέουδα αυτά ήταν τα χωριά Κνώδαρα, Ομορφίτα και Μεσοκελεύσι και επίσης είχε και εισόδημα από ποσότητα ζάχαρης από καλλιέργειες ζαχαροκαλάμου στη Σίγουρη της Μεσαορίας. Αναφέρεται επίσης το χωριό της Μεσαορίας Dischoria, το οποίο στην απογραφή του 1565 σημειώνεται ως Dichuria (ίσως Δυο Χωριά;) ότι είχε εβδομήντα κατοίκους, αλλά αργότερα το χωριό αυτό είχε εγκαταλειφθεί και δεν υφίσταται πλέον. Ας σημειωθεί ότι η ευλάβεια του τελευταίου δούκα των Αθηνών μαρτυρείται και από τα αφιερώματα που είχε κάνει ο εκπρόσωπός του πριν αναχωρήσει από την Κύπρο στη θαυματουργή Παναγία του Τράχωνα, γειτονικού χωριού στα φέουδά του.
Το κατάστιχο το οποίο συνέταξε ο εκπρόσωπος του δούκα από το Ναύπλιο και οπωσδήποτε Έλληνας, αφού έφερε το όνομα Γιατράς, σώθηκε από τους κληρονόμους του Gautier de Brienne σ’ ένα πύργο του Λουξεμβούργου. Η πολύτιμη αυτή πηγή, όπως και άλλοτε είχαμε σχολιάσει σε δημοσίευμά μας, μάς προικοδότησε με ανεκτίμητης αξίας πληροφορίες όπως: την παλαιότερη έως σήμερα πηγή για τα τοπωνύμια Μεσοκελεύσι, Κνώδαρα και Ομορφίτα, για την Παναγία του Τράχωνα, για καλλιέργεια ζαχαροκαλάμου στη Σίγουρη, για ύπαρξη βασιλικής κατοικίας στο Ακάκι και τέλος στην ίδια πηγή γίνεται η αρχαιότερη γραπτή αναφορά από ποια φράση φραγκική προέρχεται η λέξη “πουλουστρίνα” της κυπριακής διαλέκτου, δηλαδή, το δώρο κυρίως σε χρήματα κατά τις γιορτές των Χριστουγέννων.

Το σχέδιο της Γαληνοτάτης

Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας πολύ πριν πραγματοποιήσει τα σχέδιά της για προσάρτηση της Κύπρου με την υιοθεσία δήθεν της Κατερίνας Κορνάρο από τον Άγιο Μάρκο και τον γάμο της με τον βασιλιά της Κύπρου, φαίνεται τα είχε εφαρμόσει και τελικά πετύχει με την περίπτωση ενός άλλου μέλους της οικογένειας Κορνάρο. Πρόκειται για τον Μάρκο Κορνάρο, από την ίδια οικογένεια της μετέπειτα βασίλισσας της Κύπρου, ο οποίος λόγω του γάμου του με απόγονο του Gautier de Brienne είχε γίνει κύριος του Άργους και του Ναυπλίου. Η αδελφή του Gautier de Brienne, Ισαβέλλα, είχε παντρευτεί τον Gautier d’ Enghien. Ο Gautier είχε φονευθεί στο Poitiers της Γαλλίας σε μάχη το 1356 και δεν άφησε απογόνους, γι’ αυτό και όλα τα κληρονομικά του δικαιώματα μεταβιβάστηκαν στους Enghien του Lecce, δηλαδή στην αδελφή του Ισαβέλλα και στους γιους της. Με τη διαθήκη του η αδελφή του έγινε γενική κληρονόμος. Τελευταία απόγονος του Gautier de Brienne ήταν η Μαρία d’ Enghien, η οποία είχε παντρευτεί τον Πέτρο Κορνάρο. Η ίδια δεν είχε αποκτήσει απογόνους, γι’ αυτό οι Βενετοί, όπως πάντα άψογοι διπλωμάτες, βρήκαν ένα έξοχο τρόπο για να προσαρτήσουν στη Δημοκρατία της Βενετίας το Ναύπλιο και το Άργος. Μετά τον θάνατο το 1388 του Πέτρου Κορνάρου, συζύγου της Μαρίας d’ Enghien, οι Βενετοί κάλεσαν στην πόλη των τεναγών την ίδια και την έπεισαν να τους παραχωρήσει το Άργος και το Ναύπλιο αντί μικρής ενιαύσιας προσόδου.

Τα φέουδα στην Κύπρο

Τα φέουδα του δούκα των Αθηνών Gautier de Brienne στην Κύπρο ως εύφορες περιοχές ανήκαν πάντοτε στη βασιλική περιουσία και έτσι κατά καιρούς περνούσαν στην ιδιοκτησία μελών της βασιλικής οικογένειας των Lusignan ή εκμισθώνονταν σε φεουδάρχες. Το χωριό Κνώδαρα, στη συγκεκριμένη πηγή -δηλαδή στο κατάστιχο της περιουσίας του δούκα- σημειώνεται ως Conodore. Οι κάτοικοι του χωριού Κνώδαρα όπως φαίνεται είχαν εξισλαμιστεί κατά τα πρώτα χρόνια μετά την οθωμανική κατάκτηση. H πηγή του 1354, στην οποία μάς παραδίδεται το τοπωνύμιο και πρόκειται για την παλαιότερη έως σήμερα, καταρρίπτει τελεσίδικα την άποψη του σοφού Σίμου Μενάρδου ότι πιθανόν το χωριό Κνώδαρα να φέρει οθωμανικό όνομα και ότι θα είχε δημιουργηθεί κατά τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Το χωριό υφίστατο ήδη κατά τη Φραγκοκρατία αφού μνημονεύεται στην εν λόγω πηγή και ίσως η ίδρυσή του να ανάγεται στα Βυζαντινά χρόνια.

Επίσης τα άλλα δύο χωριά, το Μεσοκελεύσι (Καϊμακλί), το οποίο σημειώνεται ως Misochielepsi και η Ομορφίτα, η οποία σημειώνεται ως Morfittes στην ίδια πηγή ήταν επίσης βασιλική ιδιοκτησία. Όπως φαίνεται οι δύο οικισμοί ήταν βυζαντινοί, όπως άλλωστε και όλα σχεδόν τα χωριά της Κύπρου, αν και τελικά δεν διαθέτουμε προγενέστερες πηγές. Στο κατάστιχο το οποίο συνέταξε ο εκπρόσωπος του δούκα με το όνομα Γιατράς από το Ναύπλιο, αναφέρονται μεταξύ άλλων τα εξής: Ο δούκας είχε σπίτια και σιταποθήκες στα Κνώδαρα, δύο αχυρώνες στην Ομορφίτα, δύο σπίτια γεμάτα άχυρο στο χωριό Dischoria της Μεσαορίας, υποστατικά όπου έμεναν δεκαεννέα σκλάβοι οι οποίοι, ας σημειωθεί, τρέφονταν κυρίως με χαρούπια και στάβλους για είκοσι δύο βόδια και τρία γαϊδούρια. Τα εισοδήματα προέρχονταν κυρίως από την παραγωγή δημητριακών όπως σιτάρι και κριθάρι, από δικαιώματα στα χανούτια και από ένα περιβόλι στην Ομορφίτα και παραγωγή ζάχαρης από τα βασιλικά κτήματα στο Παλαίκυθρο και στη Σίγουρη.

Τέλος, ο Γιατράς πριν αναχωρήσει πίσω στο Ναύπλιο επισκέφθηκε τον βασιλιά της Κύπρου Ούγο Δ΄ Lusignan, εξάδελφο του δούκα των Αθηνών. Ήταν τότε οι γιορτές των Χριστουγέννων και ο βασιλιάς διέμενε με την οικογένειά του στην εξοχική βασιλική κατοικία στο Ακάκι. Πρόκειται για προγενέστερη πηγή για ύπαρξη βασιλικής κατοικίας στο Ακάκι από αυτή του Λεοντίου Μαχαιρά. Ο εκπρόσωπος του δούκα Γιατράς όταν επισκέφθηκε τον βασιλιά στο Ακάκι, επειδή ήταν Πρωτοχρονιά χάρισε στον ίδιο ένα κύπελλο χρυσό και έδωσε και χρυσά νομίσματα ως “πουλουστρένα” στους πρίγκιπες Πέτρο και Ιωάννη. Η πηγή του 1354 ενέπλεξε κατά “μαγικό” τρόπο την ιστορία και τις σχέσεις του δούκα των Αθηνών με την Πελοπόννησο, την Απουλία, την Καμπανία και την Κύπρο…

ΛΕΖΑΝΤΑ: Πλατεία της πόλης Lecce της Απουλίας που ανήκε στον δούκα των Αθηνών.