Η έκθεση Nouveau Réalisme στο Μουσείο Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή (1) μου έφερε στον νου τη μάλλον ξεχασμένη ταινία Mondo Cane (2) καθώς και το βιβλίο της Ίρις Κλερ, iris.time (3). Η ταινία προβλήθηκε στην Ελλάδα με τον τίτλο Σκυλίσια Ζωή, κι ως νεαρός κινηματογραφόφιλος την είδα στον κινηματογράφο Αρμονία, που βρισκόταν στο τέρμα της οδού Πατησίων, λίγο πριν τον σταθμό του ηλεκτρικού. Φαίνεται ότι, παρά τα εξήντα χρόνια που πέρασαν από τότε, ορισμένες σκηνές καταγράφηκαν στη μνήμη μου ανεξίτηλα, περιμένοντας σαν τον σπόρο στο σκοτάδι πότε θα τις ανακαλέσω. Ανάμεσά τους κι αυτές που αναφέρονταν στα έργα των Ύβ Κλάιν, Τινγκελί και Σεζάρ. Αν και στα δεκαεφτά μου δεν γνώριζα τη σύγχρονη τέχνη, τα «παράξενα κατασκευάσματα» καθώς και οι ακραίες πολιτισμικές αντιθέσεις που έθιγε η ταινία, πρέπει να μου έκαναν μεγάλη εντύπωση. Για την ύπαρξη του Νέου Ρεαλισμού πληροφορήθηκα δέκα χρόνια αργότερα από την Ελένη Βακαλό, ενώ τις «παρασκηνιακές» λεπτομέρειες της ζωής των καλλιτεχνών του κινήματος τις έμαθα από το βιβλίο της Ίρις Κλερ το 1978, τη χρονιά που εκδόθηκε.

Σήμερα, ως εκ περισσού (μιας και το κίνημα του Nouveau Réalisme, μαζί με τις σημαντικές -θα έλεγα ιστορικές- πληροφορίες του iris.time, θα διδάσκονται -είμαι σίγουρος- στις σχολές Καλών Τεχνών της Κύπρου και της Ελλάδας), σκέφτηκα να μεταφράσω δύο αποσπάσματα σχετικά με την αρχή και το τέλος της καριέρας του Ύβ Κλάιν, όπως τα έζησε και τα περιέγραψε η Ίρις Κλερ.

«Η φιλία μου με τον Ύβ γινόταν στενότερη. Η δική μου διάθεση προς τον εσωτερισμό και η δική του μυστικιστική πλευρά αλληλοσυμπληρώνονταν. Με κάποιον παράδοξο τρόπο, αισθανόμουν ολοκληρωμένη. Ο Ύβ ήταν Rose Croix (4) κι επίσης Chevallier de l’ Ordre de Saint Sebastien (5), ήταν πρωταθλητής στο Τζούντο, άλλα ήθελε να καθιερωθεί σαν ζωγράφος χωρίς καν να ξέρει να σχεδιάζει. Κατά τη γνώμη του, η τέχνη έπρεπε να επανεφευρεθεί και να ταυτιστεί με τη ζωή. Με τον καιρό, άρχισα να καταλαβαίνω το νόημα της σκέψης και της προσέγγισής του. Ο Ύβ Κλάιν είχε γοητευθεί από την ομορφιά του καθαρού χρώματος κι επιθυμούσε να προκαλέσει έντονα συναισθήματα με μια απλή χρωματική ροή και μόνο. Προσπάθησε πολλές φορές να σταθεροποιήσει τη χρωστική ύλη, δοκιμάζοντας κλασικές φόρμουλες, αλλά πάντα αυτή η ροή αλλοιωνόταν από το διαλυτικό. Στις έρευνές του χρησιμοποίησε μεθόδους καθαρά εμπειρικές και μόνο χάρη σε ένα μείγμα αντίθετο στους ζωγραφικούς κανόνες, πέτυχε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Και ήταν ο πρώτος που εξεπλάγη από αυτό το θαύμα.

-Πότε θα με εκθέσετε, Ίρις μου;

-Ακούστε Ύβ, η θεωρία σας είναι υπέροχη, αλλά εκθέτοντας αυτούς τους πίνακες με τα τόσο διαφορετικά χρώματα, θα σας θεωρήσουν περισσότερο σαν διακοσμητή παρά σαν ζωγράφο. Το αποτέλεσμα θα ήταν πολύ πιο εντυπωσιακό αν όλοι οι πίνακες είχαν ένα μόνο, ίδιο χρώμα.

-Ω! Μα αυτό είναι φοβερό Ίρις μου. Όμως, ποιο να διαλέξω;

Μιλήσαμε διεξοδικά για την εσωτερική σημασία των χρωμάτων και την εντύπωση που προκαλεί το κάθε χρώμα από μόνο του.

-Το κόκκινο είναι πολύ επιθετικό, το πράσινο φέρνει γρουσουζιά, το πορτοκαλί είναι ηλιακό φυσικά, αλλά το μπλε, ω! Αυτό το βαθύ μπλε ουλτραμέρ, είναι μαγικό. Και μετά, το ξέρετε καλά Ύβ, εγώ λατρεύω το μπλε.

Ο Ύβ Κλάιν χάρη στο ιδιοφυές ένστικτό του, πρώτα ανακάλυπτε τα πράγματα και ύστερα τις θεωρίες που επιβεβαίωναν την άποψή του. Έτσι γινόταν μέχρι που βρήκε στον Bachelard αυτή την περίφημη φράση: « Στην αρχή δεν υπήρχε Τίποτα, στη συνέχεια υπήρξε ένα βαθύ Τίποτα, και μετά ένα βαθύ Μπλε», και το έκανε μότο του. Κι έτσι ξεκίνησε η περιπέτεια της μεγάλης «μπλε εποχής» του.

Το συγκεκριμένο απόσπασμα-μαρτυρία έχει ενδιαφέρον διότι, αφενός μας ιστορεί πώς έγινε η επιλογή του περίφημου «μπλε Κλάιν» ανάμεσα στα άλλα χρώματα, κι αφετέρου, μας διδάσκει τη σημαντικότητα του διαλόγου μεταξύ δύο ανθρώπων παθιασμένων με την Τέχνη.

Το επόμενο απόσπασμα θα το χαρακτήριζα τραγικό, αλλά και ωμά ρεαλιστικό, μιας και αναφερόμενη στον νωπό θάνατο του Ύβ Κλάιν, η Ίρις Κλερ ομολογεί έμμεσα ότι τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από τη δουλειά. Ούτε καν ο θάνατος. Το ταξίδι της καλλιτεχνικής ομάδας προς τη Βενετία για την πραγματοποίηση της Piccola Biennale θεωρήθηκε πιο σημαντικό από την άγραφη Σοφόκλεια ηθική υποχρέωση συνοδείας του νεκρού φίλου.

«Στις 6 Ιουνίου, μετά το μεσημεριανό, μέσα στο συνηθισμένο άγχος ξανάβλεπα νευρικά τις τελευταίες λεπτομέρειες όταν με διέκοψε το κουδούνισμα του τηλεφώνου.»

-Αλό, Ίρις; Εδώ Rotraut (6). Ξέρεις, ο Ύβ πέθανε.

-Μα τι είναι αυτά που λες Rotraut; Δεν είναι ώρα για αστεία, ετοιμάζομαι να φύγω για τη Βενετία.

-Ναι, σε διαβεβαιώ πως είναι νεκρός. Μπορείς να έρθεις να τον δεις.

Κατέβασα το ακουστικό απολύτως χαμένη. Η συνείδησή μου επαναστατούσε. ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΤΟΝ, αυτό το τριαντατετράχρονο παιδί, αυτός ο αθλητής ο γεμάτος υγεία, δεν μπορεί να ήταν νεκρός.

Τηλεφώνησα αμέσως στον Tarica, τον τελευταίο του έμπορο, κι αυτός μου επιβεβαίωσε το τρομερό νέο: ο Ύβ είχε υποκύψει μετά από καρδιακή προσβολή. Ήμουν συντετριμμένη. Δίστασα για ένα λεπτό και μετά αποφάσισα ότι, όχι, δεν θα πάω να τον δω, θέλω να κρατήσω την εικόνα του ολοζώντανη.

Μόλις διαδόθηκαν τα νέα, όλος ο κόσμος έτρεξε στην γκαλερί. Ήμασταν όλοι έκπληκτοι κι αρνούμασταν να δεχτούμε την πραγματικότητα. Θα θέλαμε να πιστέψουμε πως ήταν ακόμα μια «πλάκα» του Ύβ, θα μας άρεσε να πιστεύουμε ότι επινόησε τον θάνατό του.

Το ταξίδι όμως δεν γινόταν να αναβληθεί. Φύγαμε με την ψυχή μας μαυρισμένη, αλλά μέσα στο τρένο ξαναζήσαμε, τόσο την τραγωδία αυτής της είδησης, όσο και τις συναρπαστικές στιγμές των θεαματικών πράξεών του. Ο Ύβ, περισσότερο από ζωγράφος ήταν ένας μάγος. Οι γλώσσες μας κελαηδούσαν, ο καθένας έκανε τη διάγνωσή του για τα αίτια ενός τόσο τραγικού τέλους. Θυμηθήκαμε ότι τον Μάρτη ο Ύβ πήγε στο Φεστιβάλ των Καννών για να παραστεί στην προβολή του Mondo Cane, ενός φιλμ μέσα στο οποίο ορισμένες σκηνές ήταν αφιερωμένες στα ζωντανά πινέλα του (γυναίκες βουτηγμένες στο μπλε του). Ο Ύβ πήγε στο φεστιβάλ φορώντας μπλε σμόκιν, καθισμένος περήφανα στο τιμόνι μιας μπλε Ρολς Ρόις. Είχε φανταστεί ότι θα ήταν η βεντέτα του φιλμ και κατά συνέπεια θα είχε τις επευφημίες του κοινού. Όμως, αλίμονο, δεν ήταν παρά μια χίμαιρα. Το έργο του, στο φιλμ, παρουσιαζόταν σαν μια παραξενιά ανάμεσα σε πάρα πολλές άλλες. Τον είχαν κοροϊδέψει. Με την αυτοεκτίμησή του πληγωμένη θανάσιμα, οργισμένος στο έπακρο, αισθάνθηκε δυνατή ζάλη. Στον δρόμο της επιστροφής, οδηγώντας για χίλια χιλιόμετρα, δεν σταμάτησε να σκέφτεται με οργή τα γεγονότα. Στις 15 Μαΐου είχε μια νέα ενόχληση κατά τη διάρκεια μιας έκθεσης των Nouveaux Réalistes στην γκαλερί Creuze. Το πρωί του θανάτου του ταράχτηκε μετά την ακύρωση ενός σημαντικού συμβολαίου από τον Tarica. Όλες αυτές οι αναποδιές, σε συνδυασμό με τον ξέφρενο ρυθμό της ζωής του, θα πρέπει να επιτάχυναν το τέλος του. Κάποιοι υποψιάστηκαν ότι ίσως υπέκυψε μετά από υπερβολική δόση. Το αρνούμαι κατηγορηματικά. Ποτέ στην εποχή μου δεν πήρε ναρκωτικά, ήταν αντίθετο με τις αρχές του. Η γνώμη μου είναι απλή: τον σκότωσε το ασετόν. Χρησιμοποιούσε μεγάλες ποσότητες στις προσμίξεις του χρώματός του και οι αναθυμιάσεις του ασετόν σκλήρυναν τις αρτηρίες του (πράγματι, η νεκροψία απεκάλυψε ότι οι αρτηρίες του Ύβ έπασχαν από πρόωρη σκλήρυνση).

Μετά από μια λευκή νύχτα, αποβιβαστήκαμε χαράματα στη Βενετία, κουβαλώντας τον θάνατο στην πλάτη».

Θεωρώ ότι μια επίσκεψη στην έκθεση Nouveau Réalisme και στο Μουσείο Γουλανδρή γενικότερα, θα ήταν χρήσιμη σε όλους, Κύπριους κι Ελλαδίτες.

Σημειώσεις

1. Διάρκεια έκθεσης 11.01.2023 έως 09.04.2023.

2. Mondo Cane, 1962, σκηνοθεσία Gualtiero Jacopetti, Paolo Cavara, Franco Prosperi.

3. Η Ίρις Κλερ (Ίρις Αθανασιάδη 1917-1982) ήταν Ελληνίδα, ιδιοκτήτρια της ομώνυμης γκαλερί στο Παρίσι. Στον χώρο της εξέθεσαν σημαντικοί καλλιτέχνες, όπως οι Ύβ Κλάιν, Αρμάν, Ζαν Τινγκελί, Τσίγκος, Τάκης κι αργότερα ο Ράουσενμπεργκ και πολλοί άλλοι. Τα αποσπάσματα είναι από την αυτοβιογραφία της, iris.time, εκδόσεις denoël, Παρίσι 1978. Η αδόκιμη μετάφραση των αποσπασμάτων δική μου.

4. Μέλος των Ροδοσταυριτών.

5. Ιππότης του Τάγματος του Αγίου Σεβαστιανού.

6. Rotraut Klein- Moquay, η σύζυγος του Ύβ Κλάιν.