Περπατώντας στο κέντρο της Λεμεσού, από την Αγίου Ανδρέου στην οδό Ελευθερίας μέχρι και την οδό Αγκύρας, αλλά και στα άλλα σοκάκια της πόλης, θα συναντήσεις δεκάδες παλιά σπίτια, κυρίως αρχοντικά, που θυμίζουν Λεμεσό μιας άλλης εποχής.

Για χρόνια παρατημένα και εγκαταλελειμμένα, τα περισσότερα για μια σειρά από λόγους. Είναι γεγονός ότι η αρχιτεκτονική και κατ’ επέκταση η κοινωνική και πολιτιστική κληρονομιά της Λεμεσού βιώνουν μια απαξίωση. Παράλληλα, κοινό μυστικό της πόλης και το πρόβλημα της αστεγίας, το οποίο έχει δημιουργήσει μια νέα διάσταση πραγμάτων, αφού όλα αυτά τα αρχοντικά έχουν γίνει καταφύγιο για άστεγους και άλλους ευάλωτους ανθρώπους που ψάχνουν (κυρίως τον χειμώνα, το καλοκαίρι μεταφέρονται στις παραλίες της πόλης) ένα σημείο για λίγη ηρεμία και ζεστασιά.

Η πυρκαγιά που ξέσπασε την Τετάρτη 21 Φεβρουαρίου 2024 στο αρχοντικό «Παυλίδη» στη γωνία των οδών Θέμιδος - Ιφιγενείας έφερε στην επιφάνεια όλα τα πιο πάνω και άνοιξε ξανά τη μεγάλη συζήτηση για τα υποστατικά αυτά. ​

Με τη βοήθεια της Μαρίας Καμιναρίδου, μηχανικού Ανακαίνισης και Αποκατάστασης Κτηρίων, θα προσπαθήσουμε να «φωτίσουμε» γνωστές και άγνωστες πτυχές του αρχοντικού.​

​Από το ιστορικό του, τις διάφορες χρήσεις του αλλά και γνωρίσματα από την αρχιτεκτονική και εσωτερική του διάταξη και διακόσμηση. Η κ. Καμιναρίδου ασχολήθηκε με το κτήριο για τις ανάγκες της πτυχιακής της εργασίας όταν αυτό βρισκόταν ακόμη σε λειτουργία, και πέρα από τις σημαντικές ιστορικές και τεχνικές πληροφορίες μοιράζεται με τον «Π» και μερικές φωτογραφίες από το εσωτερικό του την περίοδο που βρισκόταν υπό τη διαχείριση του Δήμου Λεμεσού. ​

Ποικίλες χρήσεις

Οι περισσότεροι Λεμεσιανοί θυμούνται το αρχοντικό της Κρυσταλλίας Παυλίδη ως τον χώρο που πλήρωναν τα εξώδικά τους αφού εκεί στεγαζόταν για χρόνια η τροχονομία του Δήμου Λεμεσού. Οι πιο νεαροί, το θυμούνται ετεροπροσδιορίζοντάς το σε σχέση με το ΤΕΠΑΚ ή άλλα μπαράκια της περιοχής ενώ για μερικά χρόνια (πιο πρόσφατη χρήση) λειτουργούσε στην πλαϊνή αυλή του ένα μπαράκι με θολό όμως το ζήτημα της αδειοδότησης. ​

​Κατά καιρούς το αρχοντικό λειτούργησε επίσης ως ιατρείο και ωδείο. Το πότε ακριβώς χτίστηκε δεν είναι απολύτως σίγουρο, με διάφορες πηγές να κάνουν λόγο για τα τέλη του 19ου αιώνα. Χτίστηκε από τον μεγαλέμπορα της εποχής Μιχαήλ Γαβριηλίδη και δόθηκε το 1922 ως προίκα στη μοναχοκόρη του Κρυσταλλία, μετά τον γάμο της με τον επίσης προύχοντα της εποχής Παύλο Παυλίδη. Αξίζει να σημειωθεί πως στην οικογένεια Παυλίδη ανήκει μεγάλο μέρος της περιοχής και διπλανά οικήματα (όχι μόνο το αρχοντικό).

​

Δεν πρόλαβαν

Κατά καιρούς υπήρχαν διάφορα πλάνα για αξιοποίηση του αρχοντικού. Ο Δήμος Λεμεσού το 2000 επιθυμούσε να στεγάσει εκεί το Θεατρικό Μουσείο αλλά δεν κατέστη δυνατή η συμφωνία για παραχώρησή του. Αργότερα, με την ίδρυση του ΤΕΠΑΚ, το πανεπιστήμιο ήθελε το κτήριο για την κοσμητεία της Σχολής Καλών Τεχνών όμως επίσης δεν τελεσφόρησε. Όπως είναι σε θέση να γνωρίζει ο «Π», τους τελευταίους μήνες η οικογένεια στην οποία ανήκει το κτήριο είχε πρόθεση να προχωρήσει σε αναπαλαίωση και συντήρησή του προκειμένου να το εκμεταλλευτεί εμπορικά και να το συνδέσει με διπλανές υποδομές που διαθέτει. Μάλιστα, δόθηκαν σχετικές οδηγίες σε συγκεκριμένο μελετητή που ετοίμαζε τα τελικά σχέδια αφού ήρθε σε επικοινωνία με τις αρμόδιες κρατικές και δημοτικές υπηρεσίες. Δυστυχώς, δεν πρόλαβαν τη μεγάλη καταστροφή και πλέον θα χρειαστούν διαφορετικές διεργασίες, με σοβαρότερη για την ώρα την ανάγκη υποστύλωσης της τοιχοποιίας για να μην υπάρξει κίνδυνος κατάρρευσης.

Πώς είναι το αρχοντικό;

Το αρχοντικό της Κρυσταλλίας Παυλίδη ουσιαστικά αποτελείται από δύο κτήρια, το κυρίως αρχοντικό και στο πίσω μέρος ένα κτήριο που είχε βοηθητικές υποδομές, όπως κουζίνες, αποθήκες και άλλους χώρους. Οι διαφορές στα δύο κτήρια είναι εξαιρετικά έντονες, αφού το βοηθητικό κτήριο δεν σχετίζεται σε καμία περίπτωση με τον πλούτο και τη μεγαλοπρέπεια του αρχοντικού. Τα δύο κτήρια συνδέονται μεταξύ τους με εξωτερική σκάλα, ενώ γύρω-γύρω από το αρχοντικό υπήρχε σε όλες τις πλευρές αυλή. Αυλή υπήρχε ακόμα και μπροστά στην είσοδο, η οποία «χάθηκε» στην πορεία των χρόνων για τις ανάγκες διαπλάτυνσης του δρόμου, τοποθετώντας ουσιαστικά την είσοδο του αρχοντικού πάνω στο πεζοδρόμιο. Ο αρχιτέκτονάς του φέρεται να είναι ο Κ. Τραχανά, χωρίς όμως να μπορεί να επιβεβαιωθεί απόλυτα. Είναι χτισμένο με νεοαναγεννησιακό ρυθμό έχοντας στοιχεία νεοκλασικισμού και επιρροές από την αρχιτεκτονική της εποχής στη Δυτική Μεσόγειο, τη νότια Ιταλία και το Ιόνιο.​​

​​​Το εσωτερικό

Το αρχοντικό αποτελείται από υπόγειο, ισόγειο και ανώγειο. Το ισόγειο έχει ελάχιστο ύψος περίπου 1,30 και δεν κατοικήθηκε ποτέ, αλλά είναι μέρος της τεχνοτροπίας της εποχής προκειμένου να προστατεύεται η οικοδομή από την υγρασία και για τον αερισμό και την προστασία του ξύλινου πατώματος. Τόσο στο ισόγειο όσο και στο ανώγειο υπάρχουν έξι χώροι, τρεις αριστερά και τρεις δεξιά ενώ μοιράζεται στη μέση από τον διάδρομο. Στη μέση υπάρχει μια εντυπωσιακή ξύλινη σκάλα, ενώ σε όλους τους χώρους είναι έντονο το στοιχείο του ξύλου αφού τόσο το δάπεδο στον όροφο όσο και αρκετές κατασκευές είναι επενδεδυμένες με ξύλο. Εξωτερικά εκείνο που ξεχωρίζει είναι ότι δίνεται ιδιαίτερη σημασία στις δύο εισόδους που βρίσκονται επί των δρόμων (Θέμιδος / Ιφιγενείας) στις οποίες υπάρχει πιο προσεγμένη και λεπτομερής διακόσμηση.

Όπως αναφέρει στη μελέτη της η κ. Καμιναρίδου, «τα στοιχεία των όψεων παραπέμπουν στον νεοαναγεννησιακό ρυθμό (π.χ., τοξωτό πρόπυλο, μπαλούστρες, καμάρες), όμως υπάρχουν και κάποια στοιχεία νεοκλασικισμού (π.χ. γείσα, κορνίζες, παραστάδες, επίκρανα)». Το αρχοντικό (κυρίως κτήριο) έχει συνολικό εμβαδόν περίπου 255 τετραγωνικά. Από την πυρκαγιά της Τετάρτης καταστράφηκε ολοκληρωτικά η οροφή του αρχοντικού που ήταν κατασκευασμένη από ξύλο και είχε επενδυθεί με κεραμίδια γαλλικού τύπου. ​

​Η στήριξη της οροφής γίνεται με δικτύωμα τύπου «βεντάλια», με τα ξύλα να βρίσκονται σε κλίση μεταφέροντας το βάρος της στέγης προς την τοιχοποιία. Όπως έχει λεχθεί και πιο πάνω, το κτήριο εσωτερικά είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό επενδεδυμένο με ξύλο. Εσωτερικά υπάρχει χρωματιστός διάκοσμος που άλλαξε λόγω της εποχής και της χρήσης. Κυρίως πρόκειται για λευκούς τοίχους και οροφές, ενώ υπάρχουν επενδύσεις (ξύλινες) σε μπορντό χρώματα. Ξεχωρίζουν τα τέσσερα τζάκια του που χρησιμοποιούνταν για τη θέρμανση του αρχοντικού. Βρίσκονται στο πίσω μέρος δύο στο ισόγειο και δύο στον πρώτο όροφο, ακριβώς το ένα πάνω από το άλλο.​

​*Οι παλαιότερες φωτογραφίες προέρχονται από το προσωπικό αρχείο της Μαρίας Καμιναρίδου, την οποία και ευχαριστούμε ιδιαίτερα. Επίσης, ιστορικές φωτογραφίες και πληροφορίες προέρχονται και από το βιβλίο «Λεμεσός: Αναδρομή Μνήμης» του Τάσου Ανδρέου.