Ο Bill Viola, ένας καλλιτέχνης που έφερε μια διαχρονική αίσθηση ομορφιάς και μια πανάρχαια πνευματικότητα στο νεότευκτο είδος της βιντεοτέχνης και έγινε ένας από τους πιο επιδραστικούς και δημοφιλείς καλλιτέχνες του μέσου, πέθανε στις 12 Ιουλίου στο σπίτι του στο Λονγκ Μπιτς της Καλιφόρνιας. Ήταν 73 ετών. Δημιούργησε βίντεο έργα, εγκαταστάσεις, ηχητικά περιβάλλοντα και ηλεκτρονικές μουσικές παραστάσεις, ενώ ο ρόλος του στην αναγνώριση του βίντεο ως βασικού πρωταγωνιστή στη σύγχρονη τέχνη υπήρξε καθοριστικός. 

Τον Ιούνιο του 2011, το Φεστιβάλ Εικόνες και Όψεις του Εναλλακτικού Κινηματογράφου στη Λευκωσία είχε φιλοξενήσει αφιέρωμα στο έργο του. Με την ευκαιρία αυτή, στις 12 Ιουνίου 2011 το «Παράθυρο» είχε δημοσιεύσει συνέντευξη του καλλιτέχνη που παραχώρησε στη Χριστίνα Λάμπρου, την οποία αναδημοσιεύουμε με αφορμή τον θάνατό του. 

O Bill Viola χρησιμοποιούσε το βίντεο για να ερευνήσει την αντίληψη των αισθήσεων ως μια οδό προς την αυτογνωσία. Στο έργο του εστιάζει στην ανθρώπινη συνθήκη μέσα από πνευματικές παραδόσεις της Ανατολής, όπως τον βουδισμό Ζεν, τον ισλαμικό σουφισμό και τον χριστιανικό μυστικισμό. Τα έργα του, χωρίς ομιλία, εμποτισμένα με εμβληματικές μεταμορφώσεις και αρχέτυπες εικόνες, υποδηλώνουν υποσυνείδητα όνειρα ή προγλωσσικές μνήμες. Ο χρόνος αναμονής, η αργή κίνηση, οι μεταστροφές, η διάρκεια και άλλες παρεμβάσεις στον χρόνο, αποκτούν μεταφορική σημασία, φέρνοντας στη μνήμη κύκλους της ημέρας και της νύχτας, της γέννησης, της ζωής, του θανάτου και της ανανέωσης.

«Η πρώτη φορά που κράτησα βιντεοκάμερα στα χέρια μου ήταν στο τέλος της πρώτης χρονιάς στο πανεπιστήμιο σε ένα φοιτητικό εργαστήρι στο οποίο συμμετείχα. Και εκεί είναι που είδα για πρώτη φορά αυτό το θεσπέσιο, απίστευτο, μυστήριο μπλε φως. Τότε [σ.σ. τέλος δεκαετίας '60] η εικόνα ήταν ασπρόμαυρη και οι οθόνες είχαν μια μπλε απόχρωση. Αυτή η μπλε λάμψη με συνάρπαζε, ένιωθα σαν να ήταν ζωντανή... Λίγους μήνες αργότερα, όταν εξοικειώθηκα με την κάμερα, ήμουν πια βέβαιος ότι αυτό θα έκανα για την υπόλοιπή μου ζωή. Το είχα αναγνωρίσει ως την αρχή για κάτι που θα γινόταν πολύ μεγάλο και θα διαδιδόταν σε όλο τον κόσμο».

Ως εικαστικός καλλιτέχνης, προσκαλείστε συχνά σε κινηματογραφικά φεστιβάλ. Θεωρείτε πως η γραμμή που διαχωρίζει τον κινηματογράφο από τις εικαστικές τέχνες είναι τεχνητή;

Ναι. Στη δική μου την περίπτωση, έχοντας αρχίσει να εργάζομαι με το βίντεο αρκετά νωρίς, ποτέ δεν πίστεψα στη γραμμή αυτή. Ήξερα για την ύπαρξή της -προφανώς- ζούσα στη Νέα Υόρκη και ήταν ένα θέμα που συζητιόταν πολύ, αλλά το βίντεο είχε κάτι τότε που μπορούμε να παρομοιάσουμε με το ίντερνετ σήμερα... Κάτι αναπάντεχο, κάτι που μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε όχι μόνο σαν μια νέα τεχνολογική ιδέα -για να φτιάξουμε καλύτερα αυτοκίνητα για παράδειγμα- αλλά ως μια τεχνολογία ζωντανή. Ήταν σε διαρκή κίνηση και ροή και με έναν βαθύτερο τρόπο το όλο πράγμα ωθούσε η ηλεκτρική ενέργεια στο εσωτερικό του μηχανήματος. Έχοντας μελετήσει λίγο βιολογία και επιστήμη στο σχολείο, αναγνώρισα αμέσως αυτό από το οποίο είμαστε φτιαγμένοι, τα ηλεκτρικά ερεθίσματα. Μπορούμε αυτή τη στιγμή να μιλούμε όχι μόνο χάρη σε αυτό το τηλέφωνο που κρατώ στο αφτί μου αλλά και γιατί το μυαλό μου λειτουργεί με ηλεκτρικούς παλμούς, και γιατί όλοι αυτοί οι λιλιπούτειοι νευρώνες μέσα μου και μέσα στο μυαλό μου πυροδοτούνται σε ένα μικροσκοπικό κενό διαστήματος μέσα στο κεφάλι μου. Είναι έτσι που μπορούμε να σκεφτόμαστε και να μιλούμε και να φτιάχνουμε γέφυρες και να στέλνουμε ανθρώπους στο φεγγάρι. Νά λοιπόν μια μηχανή φτιαγμένη απ' τον άνθρωπο η οποία κάνει κάτι παρόμοιο με αυτό που κάνει το μυαλό μας όταν προσπαθούμε να καταλάβουμε κάτι. Το βρήκα εξαιρετικό τότε και είναι αυτό που βλέπουμε σήμερα να γίνεται ακόμη πιο βαθύ - συνδεόμαστε με αυτά τα εργαλεία, αυτά τα μηχανήματα, με τα οποία γινόμαστε σχεδόν ένα. Προσωπικά πιστεύω ότι αυτή είναι η μοίρα μας.

Η ποίηση της τεχνολογίας λοιπόν.

Ναι. Με κάποιον τρόπο όλα έχουν να κάνουν με την ποίηση και αυτό είναι πολύ πιο αληθινό από το να ακούς κάποιον να αμφισβητεί συνεχώς τα πράγματα.

Σκέφτεστε ποτέ πώς θα έμοιαζαν τα έργα σας αν δεν είχατε «ανακαλύψει» τη βιντεοκάμερα;

Θεωρώ πως δεν είναι δυνατόν να μην ανακάλυπτα το βίντεο, εν μέρει γιατί πραγματικά πιστεύω ότι γεννήθηκα για να χρησιμοποιώ αυτό το μέσο. Ζούμε μια ευρύτερη εξέλιξη αυτή τη στιγμή, η οποία δεν αφορά μόνο τα ζώα και τα φυτά, την εξαφάνιση ή τη μετανάστευση των ειδών. Είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο που περιλαμβάνει κι εμάς τους ανθρώπους και τις κατασκευές μας, όπως είναι τα κτήρια και τα αυτοκίνητα. Είμαστε μέρος ενός τεράστιου κύματος στη φύση και αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε. Και είναι ένα μεγαλύτερο κύμα σε όλη τη βιόσφαιρα εξέλιξης και αναμόρφωσης και ανάπτυξης. Πιστεύω πως η τέχνη είναι απλά ένα μέρος αυτού του μεγαλύτερου κύματος.

Αναφέρεστε συχνά στον θαυμασμό σας για τους αναγεννησιακούς καλλιτέχνες και το ενδιαφέρον τους να εξερευνήσουν τον κόσμο μέσα από τα δικά τους μάτια. Είναι για σας η τεχνολογία ένα εργαλείο που βοηθά στην ακόμη πιο λεπτομερή παρατήρηση;

Ναι. Υπάρχει μια εξέλιξη του ανθρώπινου σώματος, και ειδικότερα των αισθήσεων, και πιστεύω πως η τεχνολογία αρχίζει να επιτυγχάνει τα ίδια επίπεδα αντίληψης με το σώμα. Νομίζω πως αυτό είναι κάτι που θα συνεχιστεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας και παραπέρα. Δεν το βλέπω σαν ανταγωνισμό ή κάτι που θα αφαιρέσει από την ανθρώπινή μας ύπαρξη. Το ερώτημα εδώ όμως δεν αφορά την τεχνολογία. Το 2005, είχα την τύχη να επισκεφθώ με την οικογένειά μου τον Δαλάι Λάμα. Του είπα λοιπόν πως χρησιμοποιώ πολύ την τεχνολογία στη δουλειά μου και του εξομολογήθηκα τις αμφιβολίες μου. Από τη μια, του είπα, η τεχνολογία είναι μέρος της ζωής μου και νιώθω πως έχω κάνει καλά πράγματα και πως έχω βοηθήσει κάποιους ανθρώπους να καταλάβουν κάποια πράγματα με διαφορετικό τρόπο. Την ίδια στιγμή όμως, η ίδια τεχνολογία χρησιμοποιείται για να σκοτώσει ανθρώπους. Με κοίταξε κατάματα και μου είπε ευθέως πως η τεχνολογία είναι ουδέτερη. Μου προκάλεσε έκπληξη και του ζήτησα να μου εξηγήσει τι εννοεί. Πήρε ένα πιρούνι που ήταν μπροστά του και είπε: «Αν έχω αγάπη στην καρδιά μου, μπορώ να χρησιμοποιήσω αυτό το πιρούνι για να σε ταΐσω, για να σε θρέψω. Αν όμως είχα μίσος στην καρδιά μου, θα μπορούσα να το χρησιμοποιήσω για να σε σκοτώσω». Ανησυχούμε για την τεχνολογία, όταν η συζήτηση θα έπρεπε να ήταν οι προθέσεις των ανθρώπων. Η πρόθεση του χρήστη, είτε μιλούμε για ένα πιρούνι είτε μιλούμε για έναν πύραυλο, βρίσκεται στην ανθρώπινη ψυχή.

Ήθελα να σας ρωτήσω για την πνευματικότητα η οποία έχει κεντρική θέση στην τέχνη σας. Οι βίντεο εγκαταστάσεις παρουσιάζονται σε καθεδρικούς ναούς και εκκλησίες και η αναζήτηση για αυτογνωσία και πνευματικότητα στο έργο σας είναι έντονα εμφανής. Ποια είναι η σχέση σας με τη θρησκεία;

Μεγάλωσα ως προτεστάντης στη Νέα Υόρκη και [συνέχισα να είμαι προτεστάντης] μέχρι το 1969 που μπήκα στο πανεπιστήμιο. Αυτή ήταν μια εποχή κατά την οποία πολλά άλλαξαν, οι νέοι άνθρωποι επεδίωξαν να αποσχιστούν από τις παραδόσεις και εγώ αποχώρησα από την παράδοση στην οποία μεγάλωσα. Και απλά προχώρησα για να ανακαλύψω τον βουδισμό και άρχισα λίγο να μελετώ, και κάπως έτσι είναι που κατέληξα στην Ιαπωνία, όπου μαθήτευσα κοντά σε έναν δάσκαλο του ζεν για ενάμιση χρόνο μαζί με την Κίρα, τη γυναίκα μου. Ήταν μια από τις σημαντικότερες εμπειρίες της ζωής μας. Θεωρώ λοιπόν ότι γενικά μιλώντας, η θρησκεία είναι κάτι θετικό. Χαρίζει στον άνθρωπο την αντίληψη για κάτι έξω από τον εαυτό του, κάτι μεγαλύτερο, τον βάζει σε μια προοπτική όπου αντιλαμβάνεται τη θέση του στο σύμπαν. Αυτό είναι καλό. Όταν όμως χρησιμοποιείται με τον τρόπο που συνήθως χρησιμοποιείται για προσωπικό όφελος ή για να διακηρύξει την υπεροχή της μιας πίστης σε σχέση με την άλλη, τότε δεν θα τη δεχόμουν καθόλου. Η διαφορά θρησκείας είναι η αιτία που προβάλλει για τους περισσότερους πολέμους. Άνθρωποι όπως ο Δαλάι Λάμα, ή οι άνθρωποι στον καθεδρικό St. Paul στο Λονδίνο με τους οποίους εργάζομαι τώρα για μια μεγάλη εγκατάσταση, πιστεύουν πως πρέπει να υπάρξει ένα κύμα που εστιάζει όχι στις διαφορές αλλά στις ομοιότητες. Για μένα προσωπικά, οι εμπειρίες μου με τον βουδισμό ήταν ίσως οι θετικότερες. Έμαθα πολλά από όλες τις θρησκείες, ειδικά το ισλάμ, τον σουφισμό, τον ευρωπαϊκό μυστικισμό και τους δασκάλους του ζεν.

Ποια θέση έχει η ομορφιά στη δουλειά σας;

Πιστεύω πως η ομορφιά έχει διαστρεβλωθεί από τον κόσμο της μόδας και της αισθητικής. Πρέπει να θυμόμαστε ότι η ομορφιά συζητήθηκε πολύ ως έννοια κατά την Αναγέννηση. Η ομορφιά είναι μια από τις θεμελιώδεις πτυχές του πολιτισμού, μαζί με τη γνώση. Η ομορφιά είναι στην πραγματικότητα αόρατη και υπάρχει μέσα μας, στον ιστό της ύπαρξή μας και όχι στο μακιγιάζ και τα ρούχα μας. Αναδύεται από τη βαθιά αίσθηση της ύπαρξης, ακτινοβολεί προς τα έξω και φωτίζει τους γύρω μας, ενώ φωτίζεται από τον κόσμο με έναν διαδραστικό τρόπο. Η ομορφιά είναι κάτι πολύ δυνατό που δεν μπορεί να γίνει απόλυτα κατανοητό. Η αληθινή ομορφιά έχει κάτι σχεδόν μυστικιστικό. Είναι κάτι πολύ ιδιαίτερο και ακαθόριστο, το οποίο όμως χρειαζόμαστε. Μια από τις πιο υπέροχες φράσεις στο Κοράνι λέει πως ο θεός έχει εγγράψει την ομορφιά σε όλα τα πράγματα. Την πρώτη φορά που το άκουσα συγκινήθηκα βαθιά και επέστρεψα σε μια στιγμή της παιδικής μου ηλικίας όταν είδα τον Νιλ Άρμστρογκ να περπατά στο φεγγάρι. Να βγαίνει από τη διαστημική κάψουλα και να πατά στο χώμα της Σελήνης, να λέει το διάσημο «ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα τεράστιο βήμα για την ανθρωπότητα», να περπατά πιο μακριά στο σεληνικό τοπίο και μετά να σταματά -και ήταν βέβαια εκπαιδευμένος ως αστροναύτης, αυτοί οι άνθρωποι ήταν σαν ρομπότ, ήταν έτοιμοι να αντεπεξέλθουν σε οτιδήποτε- και να λέει: «Ξέρεις, είναι κάπως όμορφα εδώ έξω. Υπάρχει μια ασύγκριτη ομορφιά». Και τότε ήξερα πως η ομορφιά δεν είναι περιορισμένη στη Γη, γιατί μόλις είχε αποδειχθεί η ύπαρξή της στο φεγγάρι! Είναι εκεί έξω, στο σύμπαν, ως αρχή της Φύσης και όχι κατασκεύασμα του ανθρώπου. Η διαπίστωση αυτή για μένα ήταν τεράστιας σημασίας.

Έχετε παρουσιάσει ηχητικά έργα και στην εικαστική σας δουλειά ο ήχος διαδραματίζει πάντα σημαντικό ρόλο. Όταν ετοιμάζετε ένα έργο ο ήχος προϋπάρχει της εικόνας;

Σκέφτομαι τον ήχο όπως αυτός υπάρχει στο σώμα μας. Σου μιλώ αυτή τη στιγμή και μπορείς να ακούσεις τη φωνή μου να πάλλεται από τις φωνητικές χορδές στον λαιμό μου και μέσα από ένα είδος μικροφώνου στο τηλέφωνο να περνά στο δικό σου αφτί. Και αυτό είναι υπέροχο. Αλλά μου αρέσει να σκέφτομαι τον ήχο να συνυπάρχει ολιστικά με την εικόνα στο ανθρώπινο σώμα. Οι πέντε αισθήσεις, όπως τις μαθαίνουμε στο σχολείο, δεν είναι στην πραγματικότητα ξεχωριστές η μία από την άλλη. Υπάρχει μια δυνατή παράδοση στη δυτική σκέψη, του διαίρει και βασίλευε. Για να κατανοήσουμε κάτι, πρέπει να το διασπάσουμε στα συστατικά του μέρη. Όμως, η ψηφιακή επανάσταση αναποδογυρίζει την αντίληψη αυτή. Τα πράγματα δεν υπάρχουν ξεχωριστά το ένα από το άλλο. Κινούμαστε στην ψηφιακή εποχή για να σπάσουμε τα φράγματα που στήσαμε στο παρελθόν -ειδικά κατά το Διαφωτισμό- ώστε να έχουμε μια ολιστική κατανόηση του κόσμου. Το ίδιο συμβαίνει με τη θρησκεία και πολλά άλλα πράγματα. Πρέπει να εστιάσουμε στις διασυνδέσεις μεταξύ αυτών των πραγμάτων ώστε να είμαστε καλύτερα εξοπλισμένοι για να καταλαβαίνουμε τον κόσμο μας.