Η έκθεση «Κύπρος Νήσος, Ιστορία-Μνήμη-Πραγματικότητα» που εγκαινιάστηκε στις 4 Ιουλίου στο Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου διερευνά τον διαχρονικά ενιαίο πολιτισμικό χαρακτήρα της Κύπρου. Εστιάζοντας στις έννοιες χρόνος, τόπος και άνθρωπος, αναδύονται σχέσεις και δομούνται αφηγήματα, τα οποία προβάλλουν πτυχές της ιστορίας και της σύγχρονης πραγματικότητας της Κύπρου που έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση της ενιαίας κυπριακής νησιωτικότητας. Τα εκθέματα που περιλαμβάνουν αρχαιότητες, αντικείμενα λαϊκού πολιτισμού, έργα σύγχρονης τέχνης, ιστορικούς χάρτες, σπάνιες εκδόσεις, χειρόγραφα και γκραβούρες, έντυπο και ψηφιακό αρχειακό υλικό, καθώς και ψηφιακές εφαρμογές. Ανάμεσά τους είναι και η εγκατάσταση «Πέρα από την Πράσινη Γραμμή» της μουσικολόγου/ερευνήτριας Άννα Παπαέτη η οποία μας μίλησε στο «Π» για το έργο της.

Πώς προέκυψε η ιδέα για το πρότζεκτ;

Η εγκατάσταση Πέρα από την Πράσινη Γραμμή βασίζεται σε έρευνα που διεξάγω στο πλαίσιο του ερευνητικού μου προγράμματος ERC Consolidator Grant MUTE (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας - Ορίζων 2020) στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, το οποίο εξετάζει τον κοινωνικοπολιτικό ρόλο της μουσικής, του ήχου αλλά και της ακρόασης σε συνθήκες κράτησης, εκτοπισμού και πολέμου. Πριν από έναν χρόνο ξεκίνησα να διερευνώ τον ρόλο του ραδιοφώνου στην Κύπρο από το 1974 μέχρι το 2003, δηλαδή μέχρι το άνοιγμα των οδοφραγμάτων. Αφετηρία υπήρξαν τα μηνύματα προς τους εγκλωβισμένους που ακούγαμε καθημερινά από το ραδιόφωνο του ΡΙΚ αμέσως μετά τις ειδήσεις, αλλά και το πρόγραμμα «Peace Garden» στον ASTRA (1999–2003), τον πρώτο χρόνο με τη Neşe Yaşın στα αγγλικά και αργότερα με τη Yaşın και την Άννα Ανδρέου στα τουρκικά και στα ελληνικά. Ήταν η πρώτη φορά που τα δύο μέρη και οι δύο κοινότητες μπόρεσαν να μιλήσουν απευθείας στο ραδιόφωνο, δημιουργώντας τη δυνατότητα για έναν δικοινοτικό δημόσιο χώρο μετά από δεκαετίες διαχωρισμού και σιωπής.

Όταν έξι μήνες μετά με προσέγγισαν η Δήμητρα Ιγνατίου και ο Γιάννης Τουμαζής για το ενδεχόμενο συμμετοχής μου στην έκθεση Κύπρος – Νήσος, τους πρότεινα ένα έργο το οποίο βασίζεται στην έννοια της διαλογικής ακρόασης μεταξύ των δύο κοινοτήτων, το οποίο προσπαθεί να φέρει στον δημόσιο χώρο ιστορίες -ενδοκοινοτικές και δικοινοτικές- που έχουν αποσιωπηθεί, αποκλειστεί ή όχι επαρκώς αποτυπωθεί στη δημόσια συζήτηση αλλά και την εκπαίδευση (τουλάχιστον τα χρόνια στα οποία εγώ ήμουν μαθήτρια). Με το έργο αυτό θέλησα επίσης να «φωτίσω» τις δράσεις, το όραμα και τις ελπίδες που επικρατούσαν τη δεκαετία του '90 μέσα από την πληθώρα των δικοινοτικών συναντήσεων, οργανώσεων και προσπαθειών - μια σημαντική στιγμή που θαρρώ πως δεν έχει καταγραφεί επαρκώς και την οποία αξίζει να σκεφτούμε ξανά ειδικά στις μέρες μας στις οποίες παρατηρείται μια απροκάλυπτη στροφή προς τον εθνικισμό και την άκρα Δεξιά. Ευχαριστώ πολύ τη Δήμητρα Ιγνατίου και τον Γιάννη Τουμαζή που μου έδωσαν την ευκαιρία να ερευνήσω και να αναστοχαστώ αυτό το παρελθόν το οποίο ούτε εγώ γνώριζα σε μεγάλο βαθμό.

Ακολούθησες κάποια συγκεκριμένη μεθοδολογία ως προς την έρευνα;

Γενικότερα τα έργα που δημιουργώ στηρίζονται σε αρχειακή, ιστορική, επιτόπια και θεωρητική έρευνα, καθώς και σε συνεντεύξεις: ανήκουν σε αυτό που αποκαλούμε research-based art. Είναι ένας άλλος τρόπος να κάνεις έρευνα και να δουλεύεις με το υλικό σου σε μια προσπάθεια να το κατανοήσεις καλύτερα και να το επικοινωνήσεις σε ένα ευρύτερο κοινό με στόχο να ανοίξει μία δημόσια συζήτηση. Για το συγκεκριμένο έργο διάβασα βιβλία από Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους μελετητές αναφορικά με την πρόσφατη κυπριακή ιστορία και το Κυπριακό, συμβουλεύτηκα το αρχείο του ΡΙΚ-Ψηφιακός Ηρόδοτος, το αρχείο του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Κύπρου, το Κυπριακό Κινηματικό Αρχείο (https://movementsarchive.org/doku.php?id=el:start) -ένα πολύ σημαντικό εγχείρημα- καθώς και άρθρα ξένων διπλωματών και ατόμων που είχαν εμπλοκή στη διοργάνωση δικοινοτικών συναντήσεων, εργαστηρίων και συνεδρίων κατά τη δεκαετία του 1990 και τις αρχές του 2000.

Κεντρικό ρόλο διαδραμάτισε το δικοινοτικό περιοδικό HADE το οποίο κυκλοφόρησε στα τέλη του 1990 στα ελληνικά και τα τουρκικά το οποίο είναι ψηφιοποιημένο στο Κυπριακό Κινηματικό Αρχείο. Το HADE δεν αποτυπώνει μόνο τις σκέψεις μελών των δικοινοτικών κινημάτων και πρωτοβουλιών, αλλά συγκεντρώνει και όλες τις δράσεις που συνέβαιναν εκείνα τα χρόνια, αποτελώντας μια σημαντική πηγή για γεγονότα τα οποία δεν είναι γνωστά σε πολλούς. Τέλος, να σημειώσω ότι έκανα μια σειρά από συνεντεύξεις με άτομα και από τις δύο κοινότητες διαφορετικών γενεών, φύλου και πολιτικών θέσεων, οι οποίες δεν αποτελούν μέρος της εγκατάστασης, αλλά έχουν συμβάλει στη σύλληψή της.

Το υπόβαθρό σου είναι στη μουσικολογία/κοινωνική ανθρωπολογία. Πώς χειρίστηκες το εικαστικό κομμάτι;

Τα έργα που δημιουργώ μεταπλάθουν την έρευνά μου βασιζόμενα κυρίως σε κείμενα και στον ήχο αλλά και στην έννοια του αρχείου η οποία εμπεριέχει μια απόσταση την οποία θεωρώ αναγκαία όταν κανείς πραγματεύεται τέτοιου τύπου ζητήματα. Συμφωνώ με τη θέση του Μπέρτολτ Μπρεχτ σε σχέση με το διαλεκτικό θέατρο, ότι είναι σημαντικό να φαίνονται οι ραφές και οι συνδέσεις, θέλοντας να απευθυνθεί κανείς στην κριτική σκέψη του κοινού και όχι στο να δημιουργήσει μια εμβυθιστική εμπειρία.

Ωστόσο, το αρχείο χαρακτηρίζεται και από μία «ψυχρότητα» την οποία προσπαθώ να μετριάσω με διάφορους τρόπους. Για το συγκεκριμένο έργο κεντρικό ρόλο παίζει το χρονολόγιο των δικοινοτικών συναντήσεων και δράσεων, το οποίο αποδίδεται με τρόπο εικαστικό. Έχοντας τον τίτλο «Peace Garden», αποτυπώνεται σε 7,5 μέτρα τοίχο με ένα πράσινο σύρμα κηπουρικής, έχοντας αναφορές από τον χάρτη της Πράσινης Γραμμής αλλά και τον χάρτη της Κύπρου. Θέλησα να δώσω με τρόπο εικαστικό την εντατικοποίηση των δικοινοτικών δράσεων ανά τα χρόνια, επιτρέποντας στους επισκέπτες να δουν τον όγκο και το εύρος των δράσεων αλλά και τη γεωγραφική έκταση που είχαν. Τέλος, το ραδιόφωνο το οποίο παίζει τη συνέντευξη της Σεβίνας Φλωρίδου παραπέμπει στα ραδιόφωνα εποχής και έρχεται ως αντικείμενο να σπάσει και αυτό την «ψυχρότητα» του αρχείου.

Πήρες συνέντευξη από τη Σεβίνα Φλωρίδου, η οποία περιγράφει τη δική της ιδιαίτερη εμπειρία της διαίρεσης. Πώς επηρέασε τον τρόπο που προσέγγισες το έργο;

Η συνέντευξη που πήρα από τη Σεβίνα Φλωρίδου εξακολουθεί να με συγκλονίζει κάθε φορά που την ακούω. Αρχιτεκτόνισσα η οποία ειδικεύεται στην πολιτιστική κληρονομιά, Κύπρια με τουρκοκυπριακές καταβολές, μεταφέρει αυτά που έζησε η οικογένειά της με την απόσταση που της δίνουν οι πολλαπλές της ταυτότητες. Η Σεβίνα έχει έναν μοναδικό τρόπο να συνδέει την οικογενειακή της ιστορία με μια σειρά από μικροϊστορίες ατόμων και τόπων, δημιουργώντας μια μεγαλύτερη εικόνα μέσα από την οποία αναδύεται το ίδιο το Κυπριακό με διαφορετικούς όρους από αυτούς που έχουμε συνηθίσει. Για παράδειγμα, στη συνέντευξη μιλά για τις δικοινοτικές εντάσεις μέσα από τη διεκδίκηση του νερού, επικεντρώνοντας στην ιστορία των νερών του χωριού του πατέρα της -του Αγίου Σωζόμενου, μιας περιοχής με πολλά υπόγεια νερά- από το 1920 μέχρι τα βίαια γεγονότα που εκτυλίχθηκαν εκεί το 1964. Μαθαίνουμε επίσης ότι από το 1964 μέχρι το 1974 η γιαγιά της γίνεται πρόσφυγας τρεις φορές, χάνει τρία σπίτια· για τους αποκλεισμούς που υπέστησαν οι Τουρκοκύπριοι που επέλεξαν να μείνουν στο δικό μας κομμάτι οι οποίοι δεν μπορούσαν, για παράδειγμα, να ψηφίσουν μέχρι τις ρυθμίσεις που έγιναν μετά την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ· για τον δικό τους ξεριζωμό από την κοινότητα και τις οικογένειές τους.

Μέσα από αυτή τη συνέντευξη συνειδητοποίησα το πόσα λίγα ξέρω για την τουρκοκυπριακή κοινότητα και την ιστορία της. Το ηχητικό κομμάτι της συνέντευξης, καθώς και μέρη από τη συνέντευξη της Nahide Merlen που πήρε το 2017 η Mel Yiasemide και που εμφανίζεται στην οθόνη δίπλα, λειτουργούν αντιστικτικά με το αρχειακό υλικό για τους εγκλωβισμένους στο πλαίσιο μιας διαλογικής ακρόασης για τη βία του παρελθόντος του τόπου μας, η οποία είναι κεντρική στη σύλληψη του έργου.

Σε ανάρτησή σου περιγράφεις ότι «Η εγκατάσταση επιθυμεί να διαταράξει τη διανομή του ποιος μπορεί να μιλήσει και να ακούγεται, ποιος αποκλείεται, γίνεται αόρατος και μη ακουστός από δημόσιους χώρους, υπερβαίνοντας τα όρια των εθνικών αρχείων και των αρχείων βίας». Μίλησε μας λίγο για αυτό.

Η εγκατάσταση εστιάζει στην έννοια του αρχείου και στον τρόπο που αυτό δίνει προνομιακή έμφαση σε συγκεκριμένες στιγμές και ομάδες αποκλείοντας άλλες, παράγοντας μνήμη, ταυτότητα, και το πλαίσιο μέσα από το οποίο αντιλαμβανόμαστε την ιστορία. Στόχος του είναι να διαταράξει το ποιοι μπορούν να μιλήσουν και να ακουστούν, και ποιών οι ιστορίες και οι φωνές αποσιωπώνται ή αποκλείονται από τον δημόσιο χώρο και το εθνικό αφήγημα όλων των πλευρών. Ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαδικασία της συμφιλίωσης προτάσει την αναγκαιότητα της διαλογικής ακρόασης, θέτοντας στον πυρήνα του την έννοια του δικοινοτικού. Η διαλογική ακρόαση συνιστά μια δύσκολη αλλά αναγκαία διαδικασία που αναγνωρίζει την πολυπλοκότητα της σύρραξης, τις διαφορετικές, αντίθετες και πολωμένες εμπειρίες και θέσεις, όλες βασισμένες στον πόνο, την απώλεια και τη βία του παρελθόντος. Ταυτόχρονα είναι μια δυνητικά δυναμική διαδικασία η οποία μπορούσε να μετασχηματίσει τα δεδομένα της σύρραξης και της διαίρεσης, ανατρέποντας αυτό που ο Γάλλος φιλόσοφος Jacques Rancière αποκαλεί το «μέρισμα του αισθητού», δημιουργώντας τη δυνατότητα ανακατανομής του συσχετισμού μεταξύ ορατού και αόρατου, μεταξύ αυτού που ακούγεται και αυτού που δεν μπορεί να ακουστεί, αυτού που αποκλείεται και αυτού που εμπεριέχεται στην κοινωνικοπολιτική σφαίρα.

Η δυναμική της ακρόασης δεν έγκειται μόνο στην αποδοχή του άλλου και των εμπειριών του, αλλά και στην ικανότητα μιας απόκρισης που δημιουργεί δυνατότητες για νέες υποκειμενικότητες πέρα ​​από τη βία του παρελθόντος και αποτελεί τη βάση για μια ηθική της μαρτυρίας. Η ηθική της μαρτυρίας, μια έννοια κεντρική για το έργο, αναφέρεται στη δυνατότητα αλλά και την ευθύνη που έχουμε ως ακροατές να αποκριθούμε στη μαρτυρία των άλλων με τρόπο που να ανοίγει τη συζήτηση για το παρελθόν αλλά και το παρόν, δημιουργώντας τη δυνατότητα του να ξανασκεφτούμε το «μαζί», το πώς δηλαδή μπορούμε να είμαστε ξανά συμπολίτες.

*Η εγκατάσταση Πέρα από την Πράσινη Γραμμή βασίζεται σε έρευνα που έχει χρηματοδοτηθεί από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας στο πλαίσιο του Ορίζοντα 2020 (ERC CoG MUTE - συμφωνία επιχορήγησης αριθ. 101002720).

**H έκθεση «Κύπρος Νήσος Ιστορία-Μνήμη-Πραγματικότητα» θα διαρκέσει μέχρι τις 30 Ιουνίου 2025 και θα είναι ανοιχτή καθημερινά 10:00-19:00 στον χώρο του Πολιτιστικού Ιδρύματος Τραπέζης Κύπρου, στην παλιά πόλη της Λευκωσίας.