Στις αρχές Φεβρουαρίου, το Παλαιστινιακό Υπουργείο Τουρισμού και Αρχαιοτήτων (MOTA) δημοσίευσε μια λεπτομερή έκθεση εκτίμησης ζημιών και κινδύνων για 316 πολιτιστικούς χώρους σε όλη τη Γάζα, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι 138 είχαν υποστεί σοβαρές ζημιές - πολλοί από αυτούς έχουν μετατραπεί σε ερείπια. Η έκθεση αποδίδει το 71% της καταστροφής σε άμεσες ισραηλινές αεροπορικές επιδρομές και βομβαρδισμούς, ενώ οι κατεδαφίσεις με μπουλντόζες και οι εισβολές τεθωρακισμένων προκάλεσαν περαιτέρω ζημιές.

Συντάχθηκε από το Κέντρο για τη Διατήρηση της Πολιτιστικής Κληρονομιάς (CCHP), με χρηματοδότηση από το Ταμείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Βρετανικού Συμβουλίου και σε συνεργασία με την ομάδα Endangered Archaeology in the Middle East and North Africa (EAMENA) του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, και παρέχει μια επισκόπηση των προτεραιοτήτων για να σχεδιάσουν οι εμπειρογνώμονες την αντίδρασή τους.

Η έκθεση εκτιμά ότι μόνο οι προσπάθειες αντιμετώπισης έκτακτης ανάγκης και μετριασμού, που περιγράφονται ως πρώτη φάση, θα κοστίσουν περίπου 31,2 εκατ. ευρώ και θα διαρκέσουν 12 έως 18 μήνες, ενώ η πλήρης ανοικοδόμηση προβλέπεται να κοστίσει περίπου 261 εκατ. ευρώ και να διαρκέσει έως και οκτώ χρόνια.

Παρά τα ζοφερά ευρήματα, οι Παλαιστίνιοι εμπειρογνώμονες σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς συνεχίζουν τις προσπάθειες έκτακτης ανάγκης για την καταγραφή, σταθεροποίηση και απομάκρυνση των ερειπίων από τους κατεστραμμένους ιστορικούς χώρους, τη διάσωση αρχαιολογικών λίθων και τη διασφάλιση των πολιτιστικών μνημείων. Ωστόσο, υπάρχει αυξανόμενη ανησυχία ότι οι πρόσφατες παρατηρήσεις των ΗΠΑ σχετικά με τη βίαιη μετεγκατάσταση Παλαιστινίων από τη Γάζα σε γειτονικές χώρες θα μπορούσαν να αποτρέψουν τους αναγκαίους δωρητές από την υποστήριξη των προσπαθειών αποκατάστασης.

«Ελπίζουμε ότι αυτό δεν θα συμβεί, αλλά τέτοια σχόλια κινδυνεύουν να εμποδίσουν και να επηρεάσουν αρνητικά τη χρηματοδότηση», λέει ο Jehad Yasin, γενικός διευθυντής ανασκαφών και μουσείων στο MOTA, στην εφημερίδα The Art Newspaper. «Θέλουμε οι ΗΠΑ να ενθαρρύνουν την ανοικοδόμηση και όχι να την εμποδίζουν, καθώς υπάρχει διεθνής ευθύνη να βοηθήσουν στη διαδικασία ανάκαμψης και ανοικοδόμησης».

Εξ αποστάσεως παρακολούθηση

Η έκθεση έχει προσελκύσει τη διεθνή προσοχή, με τους εμπειρογνώμονες να συνειδητοποιούν όλο και περισσότερο τον επείγοντα χαρακτήρα της κατάστασης, λέει ο επικεφαλής της ομάδας της έκθεσης εκτίμησης των ζημιών του CCHP, Akram Lilja. «Έχουμε λάβει ενδιαφέρον από πολλούς διεθνείς οργανισμούς που επιθυμούν να συμβάλουν στην ανοικοδόμηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Γάζας», λέει ο Lilja από τη Σουηδία, όπου μετεγκαταστάθηκε αφού εγκατέλειψε τη Γάζα πριν από αρκετά χρόνια. Προσθέτει όμως ότι πολλοί δωρητές περιμένουν την έκβαση των διαπραγματεύσεων μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς προτού δεσμευτούν για χρηματοδότηση.

Η ομάδα του Lilja ξεκίνησε τις εκτιμήσεις των ζημιών κατά τη διάρκεια του πολέμου. Όταν μια περιοχή ήταν απρόσιτη λόγω στρατιωτικών επιχειρήσεων, η EAMENA προσέφερε βοήθεια εξετάζοντας δορυφορικές εικόνες υψηλής ανάλυσης εξ αποστάσεως. Ο Michael Fradley, επιστημονικός συνεργάτης του EAMENA, προειδοποιεί ότι ορισμένα δεδομένα μπορεί να είναι ήδη ξεπερασμένα λόγω της ταχέως μεταβαλλόμενης κατάστασης στο έδαφος. «Τώρα που υπάρχει κατάπαυση του πυρός, καθώς οι άνθρωποι καθαρίζουν τις περιοχές -εντελώς κατανοητά- είναι πιθανό οι ζημιές να αυξηθούν. Υπάρχουν επίσης τα προβλήματα με τα μη εκραγμένα πυρομαχικά και την πιθανή μόλυνση από άλλες πηγές», λέει ο Fradley, τονίζοντας την ανάγκη για συνεχή τηλεπαρακολούθηση.

Ωστόσο, προειδοποιεί ότι η παρακολούθηση της Γάζας παραμένει μια δαπανηρή επιχείρηση και απαιτείται περισσότερη χρηματοδότηση. Μέχρι το 2020, μια αμερικανική απαγόρευση περιόριζε την πρόσβαση σε δορυφορικές εικόνες των παλαιστινιακών εδαφών, με τον Fradley να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανατροπή της απαγόρευσης μετά από χρόνια προσπαθειών. Ωστόσο, οι δωρεάν εικόνες υψηλής ποιότητας παραμένουν περιορισμένες σε σύγκριση με άλλες περιοχές που καλύπτει η EAMENA, και η οργάνωση πρέπει συχνά να πληρώνει γι' αυτές.

Αξιολογήσεις περιοχών

Ο Mahmoud Balawi, υπεύθυνος διατήρησης στο Κέντρο Πολιτιστικής Κληρονομιάς Iwan και πολιτιστικός εμπειρογνώμονας του CCHP, προειδοποιεί ότι οι πολιτικές καθυστερήσεις εμποδίζουν την προσπάθεια διάσωσης των πολιτιστικών χώρων, με κίνδυνο να προκληθεί μη αναστρέψιμη βλάβη στην παλαιστινιακή κληρονομιά.

«Πρέπει να ξεκινήσουμε την επείγουσα παρέμβασή μας, διότι η κληρονομιά δεν μπορεί να περιμένει, ο πολιτισμός δεν μπορεί να περιμένει», λέει ο Balawi από τη Γάζα. Εξηγεί ότι ενώ η οργάνωση έχει ένα σχέδιο, οι προσπάθειές της περιπλέκονται από την έλλειψη κεφαλαίων και την έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού με εμπειρία στην εργασία σε ιστορικούς χώρους.

Ο Balawi επισημαίνει ότι το παλαιστινιακό υπουργείο Τουρισμού συγκέντρωσε τις πληροφορίες για την έκθεσή του με περιορισμένους μόνο πόρους, υπό δύσκολες και συχνά επικίνδυνες συνθήκες. Θυμάται μια οδυνηρή εμπειρία στο νεκροταφείο της Κοινοπολιτείας στη Ζαουάιντα, όπου είναι θαμμένοι κυρίως Βρετανοί στρατιώτες που έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο ίδιος και ένας συνάδελφός του βρέθηκαν μόνοι και περικυκλωμένοι από ισραηλινά μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Χωρίς να γνωρίζουν ότι η περιοχή, που είχε χαρακτηριστεί ως ασφαλής ζώνη, ήταν στην πραγματικότητα νεκρή ζώνη. Πεπεισμένοι ότι βρίσκονταν στιγμές μακριά από το θάνατο, αποφάσισαν παρόλα αυτά να ολοκληρώσουν την επιθεώρησή τους και να τραβήξουν φωτογραφίες. Επέστρεψαν στην πόλη με ασφάλεια, νιώθοντας σαν να είχαν «ξαναγεννηθεί».

Ο Balawi εξηγεί: «Νομίζω ότι είναι μια δέσμευση από εμάς προς τους Αγίους Τόπους μας. Θεωρούμε ότι κάθε ένας από αυτούς τους τόπους είναι σαν ένα από τα παιδιά μας, σαν ένα από την οικογένειά μας». Λέει ότι το νεκροταφείο υπέστη σοβαρές ζημιές και ότι ο εξωτερικός τοίχος και η πύλη του, μαζί με πολλούς τάφους, είχαν κατεδαφιστεί με μπουλντόζα. Υπήρχαν επίσης σημάδια αεροπορικού βομβαρδισμού σε τμήματα του νεκροταφείου.

Παρεμβατικά έργα

Τον περασμένο Δεκέμβριο, ο Hamoudeh Al-Duhdar, ο πρώην διευθυντής χώρων και ανασκαφών της MOTA και εμπειρογνώμονας πολιτιστικής κληρονομιάς που επικουρεί το CCHP, ηγήθηκε έργων έκτακτης ανάγκης στο παζάρι al-Qissariya της πόλης της Γάζας, τα οποία χρηματοδοτήθηκαν από την Cultural Emergency Response (CER) με έδρα την Ολλανδία. Οι προσπάθειες ήταν ζωτικής σημασίας για την προστασία του χώρου από περαιτέρω καιρικές ζημιές, ιδίως από το νερό της βροχής που εισχωρεί στις παλιές λασποκατασκευές, οι οποίες θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην κατάρρευσή τους. Η επιστροφή των καταστηματαρχών στο παζάρι, παρά την αστάθεια, υπογράμμισε επίσης τον επείγοντα χαρακτήρα της παρέμβασης.

Το παζάρι βρίσκεται δίπλα στο Μεγάλο Τζαμί Ομαρί του έβδομου αιώνα και είναι απαραίτητο για τη διαβίωση της χριστιανικής κοινότητας της Γάζας. Υπέστη πρόσθετες ζημιές όταν ένας τοίχος από το τζαμί κατέρρευσε στην περιοχή κατά τη διάρκεια ενός βομβαρδισμού. Η ομάδα του Al-Duhdar απομάκρυνε περίπου 240 τόνους μπάζων, συμπεριλαμβανομένων 20 τόνων διασωθέντων αρχαιολογικών λίθων, σταθεροποίησε τις δομές και προστάτευσε βασικά ιστορικά στοιχεία. Οδήγησε επίσης την Υπηρεσία Αντιμετώπισης Ναρκοπεδίων των Ηνωμένων Εθνών στο τέμενος, όπου απομάκρυνε δύο μη ανατιναγμένους πυραύλους.

Η 12χρονη κόρη του Al-Duhdar, Mervat, μαζί με την αδελφή του και τα πέντε παιδιά της σκοτώθηκαν όλοι τον Δεκέμβριο του 2023, όταν ισραηλινός πύραυλος έπληξε το σπίτι τους ενώ κοιμόντουσαν. «Η κόρη μου λάτρευε τη δουλειά μου και πήγαινε μαζί μου σε χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς. Είναι καθήκον μου να τους προστατεύσω, γι' αυτήν», λέει.

Ο Al-Duhdar επιβλέπει επί του παρόντος τα έργα έκτακτης ανάγκης στο παλάτι Pasha, ένα μνημείο της εποχής των Μαμλούκων του 13ου αιώνα, χάρη στη χρηματοδότηση από το Ίδρυμα Aliph με έδρα την Ελβετία. Το παλάτι, το οποίο αποκαταστάθηκε από τη MOTA και μετατράπηκε σε αρχαιολογικό μουσείο, υπέστη σοβαρές ζημιές από ισραηλινό χτύπημα το 2024. Η επίθεση σκότωσε επίσης τη σύζυγο και τα τρία παιδιά του Sayed Abdulrazeq, ενός επόπτη του μουσείου της MOTA, ο οποίος είχε μεταφέρει την οικογένειά του εκεί για να προστατεύσει τόσο τη συλλογή όσο και τους αγαπημένους του, πιστεύοντας ότι το μουσείο θα προστατευόταν από στρατιωτικά πλήγματα βάσει της Σύμβασης της Χάγης του 1954. Ο Abdulrazeq συνεχίζει να εργάζεται σε πολιτιστικά έργα και να βοηθά το CCHP.

Η Lilja λέει ότι η αρχική επιθεώρηση του χώρου δεν αποκάλυψε κανένα ίχνος των 60 περίπου κιβωτίων με αντικείμενα που είχαν αποθηκευτεί εκεί. Θα διεξαχθεί μια πιο ενδελεχής έρευνα καθώς θα καθαρίζονται τα μπάζα.

Παλαιστινιακή κληρονομιά

Ενώ ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ έχει καλέσει άλλους να ανασυγκροτήσουν τη Γάζα, οι Παλαιστίνιοι υποστηρίζουν ότι είναι οι μόνοι που μπορούν να ηγηθούν της προσπάθειας για τη διατήρηση της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Ο Μπαλάουι υποστηρίζει ότι οι Παλαιστίνιοι είναι μοναδικά αφοσιωμένοι στη διατήρηση της ταυτότητάς τους μέσω της ανακατασκευής των μνημείων τους. Ο Αλ-Ντουχτάρ συμφωνεί, προσθέτοντας: «Σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, οι ιθαγενείς λαοί είναι οι μόνοι που μπορούν να προστατεύσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά.»

Η Sanne Letschert, η διευθύντρια του CER, αναγνωρίζει τις ανησυχίες των Παλαιστινίων και λέει ότι η οργάνωση παραμένει προσηλωμένη στους Παλαιστίνιους εταίρους της, καθώς εργάζονται για την προστασία της κληρονομιάς τους και την καθοδήγηση της δικής τους ανάκαμψης. «Υπήρχε από καιρό μια απροθυμία να στηρίξουν την πολιτιστική κληρονομιά στην Παλαιστίνη, ακόμη και πριν από τις πρόσφατες παρατηρήσεις των ΗΠΑ, γεγονός που καθιστά όλο και πιο δύσκολη την κινητοποίηση χρηματοδότησης σε έναν ήδη υποχρηματοδοτούμενο τομέα», λέει η ίδια. «Ενώ ο δισταγμός των δωρητών εξακολουθεί να υφίσταται σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν αποθαρρύνει την Πολιτιστική Αντιμετώπιση Έκτακτης Ανάγκης».

Ο Letschert υπογραμμίζει ότι από την έναρξη του πολέμου, η CER έχει διαθέσει 212.000 ευρώ για τέσσερα έργα. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται η παροχή βοήθειας σε επαγγελματίες του τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς και η χρηματοδότηση έργων έκτακτης ανάγκης από το ΚΕΕΕ στο κάστρο Younis Al-Nawruzi του 14ου αιώνα, το οποίο υπέστη σοβαρές ζημιές από ισραηλινή αεροπορική επιδρομή το 2024.

Μετά τη δημοσίευση της έκθεσης ζημιών και αξιολόγησης, ο Letschert λέει ότι το CER έχει καθορίσει τις πιο επείγουσες απαιτήσεις και εργάζεται ενεργά για την εξασφάλιση χρηματοδότησης για την υποστήριξη αυτών των κρίσιμων προσπαθειών. «Ο επείγων χαρακτήρας της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς που κινδυνεύει να εξαφανιστεί καθιστά το έργο αυτό πιο κρίσιμο από ποτέ», λέει.

Η Sandra Bialystok, διευθύντρια επικοινωνίας και συνεργασιών της Aliph, λέει: «Πριν ξεκινήσουμε πλήρη έργα αποκατάστασης, περιμένουμε να δούμε πώς θα εξελιχθεί η τρέχουσα κατάπαυση του πυρός, αλλά και να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των ζημιών στο χώρο».

Πέρυσι, η Aliph δημιούργησε ένα ταμείο έκτακτης ανάγκης ύψους 1 εκατ. δολαρίων για τη στήριξη των επειγουσών προσπαθειών που αποσκοπούν στη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της Γάζας. Ο Bialystok επιβεβαιώνει ότι το ταμείο χρησιμοποιείται τώρα για την υποστήριξη έργων επί τόπου, συμπεριλαμβανομένης της σταθεροποίησης του μεγάλου τζαμιού Omari, του παλατιού Al-Saqqa και της ιστορικής αυλής Dar-Farah.

Το Aliph στηρίζει επίσης τις προσπάθειες για τη διασφάλιση τριών σημαντικών αρχαιολογικών χώρων: την αρχαία τοποθεσία του λιμανιού του Ανθεδώνα (το πρώτο γνωστό λιμάνι της Γάζας, το οποίο περιλαμβάνεται επίσης στον προσωρινό κατάλογο πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco), τη βυζαντινή εκκλησία της Τζαμπάλια και το ρωμαϊκό νεκροταφείο, δυτικά της Τζαμπάλια, όπου τα τελευταία χρόνια ανακαλύφθηκαν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα.

Ο Fradley επιβεβαιώνει ότι οι δορυφορικές εικόνες δείχνουν καταστροφή και έντονο βομβαρδισμό των κτιρίων γύρω από το νεκροταφείο, μαζί με έντονη κυκλοφορία οχημάτων σε όλη την περιοχή. Ωστόσο, προσθέτει ότι, όπως συμβαίνει με κάθε αρχαιολογικό χώρο, οι αποθέσεις που βρίσκονται κάτω από το έδαφος μπορεί να είναι ακόμη άθικτες.

Η ένταξη του ιστορικού αστικού ιστού της Γάζας στο Παγκόσμιο Παρατηρητήριο Μνημείων του 2025 τον Ιανουάριο είναι πιθανό να αυξήσει την ευαισθητοποίηση και την υποστήριξη για την πολιτιστική κληρονομιά του θύλακα. Ήταν μία από τις 25 τοποθεσίες που επιλέχθηκαν από περισσότερες από 200 υποψηφιότητες για το πρόγραμμα, το οποίο αναδεικνύει τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς που βρίσκονται σε κίνδυνο.

Η ανταπόκριση στην ένταξη της Γάζας στο πρόγραμμα 2025 World Monuments Watch ήταν συντριπτικά θετική, σύμφωνα με τον Jonathan Bell, αντιπρόεδρο προγραμμάτων του Παγκόσμιου Ταμείου Μνημείων (WMF). Ο ίδιος αναφέρει: «Η πολιτιστική κληρονομιά της Γάζας καλύπτει περίπου 12.000 χρόνια, με κληρονομιά που χρονολογείται από τη νεολιθική εποχή (10.000 π.Χ.) και πλούτο διεθνώς αναγνωρισμένων μνημείων από τη νεοασσυριακή, την ελληνική και τη ρωμαϊκή, τη βυζαντινή, τη μαμελουκική και την οθωμανική περίοδο. Το Παγκόσμιο Παρατηρητήριο Μνημείων συνέβαλε στην πρόκληση σημαντικών συζητήσεων σχετικά με τη σημασία όλης αυτής της κληρονομιάς και την ανάγκη για ενεργή προστασία τώρα και προσεκτική αποκατάσταση ως μέρος των όποιων μελλοντικών προσπαθειών ανάκτησης».

Ο Bell επιβεβαιώνει ότι το WMF συνεργάζεται με εταίρους, συμπεριλαμβανομένης της Riwaq, μιας παλαιστινιακής οργάνωσης για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, για την εξέταση αρχειακών εγγράφων και τη θέσπιση κατευθυντήριων γραμμών για τη διατήρηση του ιστορικού χαρακτήρα της Γάζας για μελλοντικές προσπάθειες ανάκτησης.

Ωστόσο, ενώ βρίσκεται σε εξέλιξη η συλλογή και η διαφύλαξη σημαντικών δεδομένων, υπάρχει αυξανόμενη ανησυχία για την έλλειψη αρμόδιας αρχής. Ο Fradley λέει: «Θα είναι η Παλαιστινιακή Αρχή; Θα είναι ο Ντόναλντ Τραμπ; Δεν υπάρχει κάποιο κεντρικό σημείο στο οποίο μπορούμε να βοηθήσουμε να ανατροφοδοτηθούν πραγματικά αυτές οι πληροφορίες».

Φωτογραφία: Εργάτες περισυνέλεξαν με το χέρι 20 τόνους αρχαιολογικών λίθων από τα συντρίμμια ενός τοίχου του μεγάλου τζαμιού Ομαρί που κατέρρευσε στο παζάρι αλ-Κισαρίγια στην πόλη της Γάζας κατά τη διάρκεια ισραηλινής αεροπορικής επιδρομής. © Κέντρο Διατήρησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς

ΠΗΓΗ:The Art Newspaper