Με αφορμή την προβολή του ντοκιμαντέρ «Khodorkovsky» στο πλαίσιο του φετινού Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Λεμεσού, αναδημοσιεύουμε ένα κείμενο για το ντοκιμαντέρ και τον Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, όταν προβλήθηκε για πρώτη φορά στη Μπερλινάλε 2011.

Πρώτα σοσιαλιστής, μετά καπιταλιστής, εν τέλει κατάδικος. Η ζωή του Μιχαήλ Χοντορκόφσκι έχει όλα τα στοιχεία μιας συναρπαστικής ταινίας και τα προ-είδε ο Γερμανός σκηνοθέτης Σίριλ Τούσι. Η "υπόθεση Χοντορκόφσκι" έγινε ντοκιμαντέρ, προβλήθηκε στη φετινή Μπερλινάλε και απέκτησε πολλούς φίλους. Επιβεβαίωσε ωστόσο και τον Βλαντιμίρ Πούτιν ως αμετανόητο εχθρό.

Στη φετινή Μπερλινάλε, αποθεώθηκε η ομορφιά της εικόνας στην τρισδιάστατη ταινία του Βιμ Βέντερς για την Πίνα Πάους, ξεχώρισε ως φαβορί για τη Χρυσή Άρκτο ο "Κοριολάνος" του Ραλφ Φάινς, έκανε παγκόσμια πρεμιέρα η νέα ταινία του Κωνσταντίνου Γιάνναρη "Man at sea" και προβλήθηκε η πρώτη στα χρονικά αλβανική ταινία. Ωστόσο τίποτα δεν ταρακούνησε τα νερά όσο το ντοκιμαντέρ του Σίριλ Τούσι για τον Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, τον Ρώσο μεγιστάνα που σήμερα βρίσκεται στη φυλακή και διχάζει την κοινή γνώμη: αθώος ή ένοχος;

Τέχνη και πράκτορες
Η αυλαία της φετινής 61ης διοργάνωσης του κινηματογραφικού φεστιβάλ του Βερολίνου πέφτει σήμερα με την τέταρτη -sold out- προβολή του ντοκιμαντέρ "Khodorkovsky" στο τμήμα Πανόραμα. Δεν χρειάστηκε ιδιαίτερη προσπάθεια για την προώθηση της ταινίας του Γερμανού σκηνοθέτη Σίριλ Τούσι [Cyril Tuschi]. Μερικές μέρες πριν την έναρξη της Μπερλινάλε, το γραφείο του σκηνοθέτη στο Βερολίνο παραβιάστηκε και κλάπηκαν τέσσερις ηλεκτρονικοί υπολογιστές όπου βρισκόταν το τελικό υλικό του ντοκιμαντέρ. Το γεγονός αποδείχτηκε αρκετό για να κινήσει την περιέργεια των σινεφίλ. Εν τω μεταξύ, μια κόπια της ταινίας είχε ήδη σταλεί στο φεστιβάλ για την προβολή της. "Οφείλω να παραδεχτώ πως φοβήθηκα πάρα πολύ", ανέφερε σε συνέντευξη Τύπου αμέσως μετά την πρώτη προβολή του ντοκιμαντέρ -τη Δευτέρα, 14 Φεβρουαρίου- ο Τούσι, ο οποίος διαμένει αυτή τη στιγμή σε σπίτια φίλων του. Όσο για το ποιοι ήταν πίσω από την κλοπή, δεν απέκλεισε τις μυστικές υπηρεσίες της Ρωσίας.
Με τον "Χοντορκόφσκι", ο Σίριλ Τούσι αποδεικνύει -και επιβεβαιώνει σε όλους εμάς τους υποστηρικτές του είδους- πως το ντοκιμαντέρ είναι το πιο ουσιαστικό κομμάτι της κινηματογραφικής τέχνης. Η ιστορία του Μιχαήλ Χοντορκόφσκι παρέχει υλικό για την πιο συναρπαστική ταινία δράσης/δικαστικού δράματος/μυστηρίου. Ο Τούσι πέτυχε να έχει τον ίδιο τον χαρακτήρα ως ηθοποιό. Πρόσωπο με πρόσωπο [και κάμερα] με τον Χοντορκόφσκι για δέκα λεπτά, ο Γερμανός σκηνοθέτης κατέγραψε μερικά λεπτά ερωταπαντήσεων με τον Ρώσο μεγιστάνα, ο οποίος το 2002 ήταν στην κορυφή της περίφημης λίστας του Forbes με τους πλουσιότερους ανθρώπους στον κόσμο κάτω των 40 ετών.

Άνοδος/πτώση
O Μιχαήλ Χοντορκόφσκι ίδρυσε το 1987 τη Menatep, μια από τις πρώτες ιδιωτικές τράπεζες στη μετά-σοβιετική Ρωσία. Μέσω αυτής εξαγόρασε το 1995 το 90% της πετρελαϊκής εταιρείας Yukos. Το 2003 συγκρούστηκε με το Κρεμλίνο γιατί άσκησε κριτική σχετικά με τον έλεγχο στις εξαγωγές πετρελαίου. Εν τω μεταξύ είχε αρχίσει να χρηματοδοτεί τα κόμματα της αντιπολίτευσης. Λίγο πριν τις εκλογές του 2004, οπότε θα έληγε η πρώτη προεδρική θητεία του Βλαντιμίρ Πούτιν, ο Χοντορκόσφκι συνελήφθη στο αεροδρόμιο του Νοβοσιμπίρσκ με την κατηγορία της φοροδιαφυγής. Στις 31 Οκτωβρίου η ρωσική κυβέρνηση "πάγωσε" τις μετοχές της Yukos εξαιτίας των κατηγοριών και απαίτησε την καταβολή 27 δις δολαρίων σε φόρους. Η πρώτη δίκη του Χοντορκόφσκι ξεκίνησε το 2004 και το 2005 καταδικάστηκε με το συνεργάτη του, Πλάτωνα Λεμπέντεβ, σε οκτώ χρόνια φυλάκιση.
Μετά την καταδίκη των στελεχών της, η Yukos κήρυξε πτώχευση και εξαγοράστηκε από την κρατικά ελεγχόμενη πετρελαϊκή εταιρεία Rosneft. Το 2009 ξεκίνησε η δεύτερη δίκη των δύο αντρών, με την κατηγορία της υπεξαίρεσης 218 εκατομμυρίων τόνων πετρελαίου. Στις 27 Δεκεμβρίου 2010 κρίθηκαν ένοχοι και καταδικάστηκαν σε φυλάκιση μέχρι το 2017.

Τυφλή δικαιοσύνη
Την ίδια μέρα της πρώτης προβολής του φεστιβάλ, στη μακρινή χώρα του Χοντορκόφσκι εμφανίστηκε η Ναταλία Βασίλεβα για να στρέψει επίσης τα βλέμματα στην περίφημη υπόθεση και να συντείνει στο ομολογουμένως πολύ καλό μάρκετινγκ για την ταινία -εν αγνοία, όπως ο ίδιος υποστηρίζει- του σκηνοθέτη της. Η Βασίλεβα, δικαστική λειτουργός, ανέφερε πως για τη δεύτερη καταδίκη του Χοντορκόφσκι δόθηκε εντολή εκ των άνω. Έχοντας επίγνωση του γεγονότος πως οι δηλώσεις της θα σήμαιναν το τέλος της καριέρας της, η Ναταλία Βασίλεβα είπε ακόμη πως «ολόκληρη η κοινότητα των δικαστικών καταλαβαίνει απόλυτα πως αυτή είναι μια υπόθεση κατά παραγγελία, μια δίκη κατά παραγγελία».

Ερωτώμενος σχετικά με τον «άψογο συγχρονισμό» προβολής και... εξομολόγησης, ο Σίριλ Τούσι σχολίασε: «Δεν ξέρω γιατί συνέβη τη δεδομένη στιγμή, αλλά φαίνεται πως το θέμα έρχεται στην επιφάνεια και ανοίγεται σιγά σιγά».
Πάντως, αν πέτυχε κάτι η επανασύσταση της υπόθεσης Χοντορκόφσκι μέσω του ντοκιμαντέρ, αλλά και της απόλυτα συγχρονισμένης δήλωσης της Βασίλεβα, είναι μάλλον την επαναφορά της συζήτησης για τη δικαιοσύνη στη Ρωσία. Πολλοί ήταν εκείνοι που δήλωναν κατά τη διάρκεια της δεύτερης δίκης του Ρώσου μεγιστάνα πως το αποτέλεσμά της θα καθόριζε κατά πόσο το σύστημα της ρωσικής δικαιοσύνης είναι υγιές.

«Η δεύτερη καταδίκη του Χοντορκόφσκι εγείρει σοβαρά ερωτήματα για την επιλεκτική δίωξη και για τους νόμους όταν επισκιάζονται από τις πολιτικές βλέψεις», ανέφερε η Χίλαρι Κλίντον την ημέρα της ανακοίνωσης της απόφασης για την καταδίκη του. «Αυτή και παρόμοιες υποθέσεις έχουν αρνητικό αντίκτυπο στη φήμη της Ρωσίας για την εκπλήρωση των υποχρεώσεών της έναντι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», κατέληξε.

Αναφορές στη δίκη του Ρώσου πολυεκατομμυριούχου Μιχαήλ Χοντορκόφσκι υπάρχουν και σε απόρρητα έγγραφα Αμερικανών διπλωματών που δημοσιεύθηκαν από το Wikileaks. «Η δίκη δείχνει ότι το Κρεμλίνο διατηρεί ένα 'κυνικό' σύστημα όπου οι πολιτικοί εχθροί βγαίνουν από τη μέση χωρίς να τιμωρούνται οι υπαίτιοι». Ο ίδιος ο Χοντορκόφσκι πρόλαβε να χαρακτηρίσει τη Ρωσία ως ένα «άρρωστο κράτος που διαλύει τις καλύτερες επιχειρήσεις του και εμπιστεύεται μόνο τη γραφειοκρατία και τις μυστικές υπηρεσίες».

«Αύρα μάρτυρα»
Εν τω μεταξύ, πολλοί Ευρωπαίοι αλλά και Ρώσοι καλλιτέχνες διανύουν τον δικό τους «αγώνα» για τη δικαίωση του Χοντορκόφσκι. Μέχρι σήμερα έχουμε ακούσει... συνθέσεις που γράφτηκαν προς τιμήν του, διαβάσαμε την ανταλλαγή αλληλογραφίας που είχαν μαζί του οι συγγραφείς Μπόρις Ακούνιν και Λουντμίλα Ουλίτσκαγια, είδαμε τα πορτρέτα που ζωγράφισαν κατά τη διάρκεια της δίκης πολλοί εικαστικοί. Η ερώτηση στον Σίριλ Τούσι [από τη γερμανική Der Spiegel] ήταν αναπόφευκτη: γιατί είναι τόσο εντυπωσιακή για τους καλλιτέχνες η προσωπικότητα του Χοντορκόφσκι;

«Έχει μια σχεδόν υπερφυσική, αλλόκοσμη αύρα. Είναι η αύρα ενός «μάρτυρα», την οποία δεν συναντάς ανάμεσα στους ζωντανούς. Ο Χοντορκόφσκι είναι ένας άνθρωπος καθοδηγούμενος από τη λογική του, ολόκληρη η συμπεριφορά του είναι βασισμένη στη λογική, μέχρι τη στιγμή που έκανε κάτι εντελώς παράλογο και μπήκε στη φυλακή, ενώ μπορούσε να αυτοεξοριστεί», είπε.
Το «γιατί» το απαντά ο ίδιος ο Χοντορκόφσκι στο ντοκιμαντέρ του Τούσι: «Μετά τη σύλληψη του Πλάτωνα [σ.σ. του στενού συνεργάτη του], πληροφορήθηκα πως θα είμαι ο επόμενος. Μου δόθηκε τότε η ευκαιρία να διαφύγω στο εξωτερικό. Ωστόσο επέστρεψα, γνωρίζοντας πως θα πάω στη φυλακή. Θεώρησα πως πρέπει να υπερασπιστώ την αλήθεια μου και τις συμπεριφορές μου στο δικαστήριο. Χώρια το ότι είχα αφελή άποψη σχετικά με τη δικαιοσύνη».

Αθώος ή ένοχος;
Μετά την προβολή του ντοκιμαντέρ στην Μπερλινάλε, η δημόσια σφαίρα του διαδικτύου τέθηκε ξανά σε λειτουργία: «Επειδή βρέθηκε ένας μη-Εβραίος [σ.σ. ο Πούτιν] να βάλει σε τάξη τον Εβραίο Χοντορκόφσκι, ξεσηκώθηκε όλος ο κόσμος. Είναι ένοχος!»

«Η δεύτερη δίκη ήταν το ποτήρι που ξεχείλισε στη ρωσική δικαιοσύνη» και πολλά άλλα σχόλια, τα οποία πυροδότησε η προβολή του ντοκιμαντέρ. Υπάρχει διχογνωμία και για την ίδια την ταινία, καθώς ο Τούσι φαίνεται πως δεν κρατά απόσταση από τον «πρωταγωνιστή» του, αλλά παίρνει θέση υπεράσπισής του.

Η βρετανική Guardian κυκλοφόρησε μια μέρα μετά την προβολή του ντοκιμαντέρ με τίτλο «Ο Τούσι παρουσιάζει στην ταινία τους περισσότερους φίλους παρά εχθρούς του Χοντορκόφσκι».

Αθώος ή ένοχος, ο Ρώσος μεγιστάνας δίνει στο τέλος της συνέντευξής του με τον Σίριλ Τούσι τον δικό του αυτοχαρακτηρισμό. Ο αινιγματικός άνθρωπος που χαμογελάει στο κελί του και κάνει «απαράδεκτες» φιλίες με τους συγκρατούμενούς του, όταν ερωτάται τι θα έκανε αν μπορούσε να γυρίσει το χρόνο πίσω, απαντά: «Η ρήση λέει πως ένας έξυπνος άντρας βρίσκει τρόπους για να ξεφύγει από δύσκολες καταστάσεις. Χρειάζεται όμως ένας σοφός για να μην μπλέξει σ' αυτές. Μάλλον δεν ήμουν αρκετά σοφός».

+ Το ντοκιμαντέρ Khodorkovsky προβάλλεται στις 6 Αυγούστου στις 18:30 στη Β' Δημοτική Αγορά (Θέατρο Ένα) Λεμεσού, στο πλαίσιο του 7ου Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Λεμεσού. Η είσοδος είναι ελεύθερη.

+ Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο «Παράθυρο» του Πολίτη στις 20 Φεβρουαρίου 2011.