Γράφει ο Βαγγέλης Αρεταίος

Από τα Γκουλάγκ του Στάλιν και τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκεντρώσεων μέχρι τις αγριότητες στην Αλγερία και τη γενοκτονία στην Ρουάντα, η ομαδική έκθεση «Υπερβολικά ανθρώπινο» έρχεται να θυμίσει το πόσο απάνθρωπος μπορεί να γίνει ο άνθρωπος.

Ένα χουλα-χουπ απο συρματόπλεγμα περιστρέφεται γύρω από μια γυμνή γυναικεία κοιλιά αφήνοντας τα σημάδια του πάνω στη σάρκα. Το γυναικείο σώμα είναι γυμνό σε μια παραλία και το πρόσωπο δεν φαίνεται.

Η αίθουσα γύρω μου είναι σκοτεινή και το μονότονο φιλμ με την γυναίκα και το χουλα-χουπ από συρματόπλεγμα μοιάζει να είναι εκτός χώρου και χρόνου. Είμαι στο Διεθνές Μουσείο του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου στην Γενεύη. Το Μουσείο είναι ανάμεσα στα κεντρικά του Ερυθρού Σταυρού και των Ηνωμένων Εθνών, σε ένα μικρό ύψωμα πάνω από την Γενεύη και τη λίμνη της.

Από τον Απρίλιο του 2014 μέχρι τον Ιανουάριο του 2015, το μουσείο φιλοξενεί μια μεγάλη έκθεση με τίτλο «Υπερβολικά Ανθρώπινο», με θέμα τον ανθρώπινο πόνο των πολέμων και των βαρβαροτήτων του 20^ου και 21^ου αιώνα μέσα από τα μάτια μοντέρνων και σύγχρονων καλλιτεχνών.

Από τα Γκουλάγκ του Στάλιν και τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκεντρώσεων μέχρι τις αγριότητες στην Αλγερία και τη γενοκτονία στην Ρουάντα, η έκθεση έρχεται να θυμίσει το πόσο απάνθρωπος μπορεί να γίνει ο άνθρωπος. Και πόσο βάρβαρη ήταν η Ιστορία στην Ευρώπη του 20^ου αιώνα και πόσο βάρβαρη παραμένει για περιοχές γύρω και μακριά από την Γηραιά Ήπειρο μέχρι και σήμερα.

Το γυναικείο σώμα με τις πληγές από το συρματόπλεγμα είναι της Ισραηλινής καλλιτέχνιδας Sigalit Landau που μέσα από τα έργα της προσπαθεί πάντα να δείξει το πώς η βία και η επιθετικότητα της Ιστορίας αποτυπώνεται ανεξίτηλα στο ανθρώπινο σώμα και στις ψυχές.

Barbed Hula [2000], βίντεο της Sigalit Landau.

Ο μακάβριος αυτός χορός με το χουλα-χουπ από συρματόπλεγμα είναι ο κάθε ένας από μας, το σώμα μας, που πρέπει να «πάρει την Ιστορία μαζί του, τις βιαιότητές της και τους κολασμένους κύκλους της και τις καταστροφές της για να μην ξεχαστούν ποτέ τα όσα έκανε και τα όσα εξακολουθεί να κάνει ο άνθρωπος στους ανθρώπους», γράφει το βιβλίο με συλλογή άρθρων για την έκθεση.

Ανατριχιαστικός ρεαλισμός

Σε έναν από τους κεντρικούς διαδρόμους της έκθεσης υψώνεται ένα ψεύτικο δέντρο με σώματα από πλαστικά μανεκέν, ακρωτηριασμένα με τρομερό ρεαλισμό [αρχική φωτογραφία]. Είναι των Βρετανών καλλιτεχνών Jake και Dinos Chapman. Στο μυαλό μου έρχεται αμέσως το “Κόκκινο Βιβλίο” του Μυριβήλη όπου περιγράφει τα αίσχη που έκαναν όλες οι πλευρές στους Βαλκανικούς Πολέμους.

Απέναντι σχεδόν από τα ακρωτηριασμένα κορμιά που κρέμονται από το δέντρο, ένα γλυπτό που θα θυμίζει αόριστα τις Pieta του Michelangelo. Μια γυναικεία μορφή ντυμένη με άσπρο και καφέ ύφασμα γεμάτο δίπλες θρηνεί και δίπλα της μια γυναίκα μεγαλύτερης ηλικίας ντυμένη στα μαύρα φαίνεται να προσπαθεί να απαλύνει τον πόνο της.

Στις 23 Σεπτεμβρίου 1997, ο Hocine Zaourar, φωτογράφος του Γαλλικού Πρακτορείου στην Αλγερία φωτογράφισε μια γυναίκα συντετριμμένη από τον πόνο στον τοίχο του νοσοκομείου στο χωριό Bentalha κοντά στο Αλγέρι. Δίπλα της, μια μεγαλύτερη σε ηλικία γυναίκα προσπαθεί να την ηρεμήσει.

H βραβευμένη φωτογραφία του Hocine Zaourar το 1997 στο World Press Photo.

Την προηγούμενη νύχτα άντρες της Ένοπλης Ισλαμιστικής Ομάδας είχαν μπει στο χωριό, είχαν βιάσει και σκοτώσει τις γυναίκες, είχαν λιώσει μωρά στους τοίχους και στους δρόμους και είχαν σκοτώσει διακόσιους πενήντα ανθρώπους. Ο Γάλλος καλλιτέχνης Pascal Convert εμπνεύστηκε από τη φωτογραφία αυτή για να δώσει με τις δικές του μορφές μια παγκόσμια και δια-πολιτισμική διάσταση στον ανθρώπινο πόνο που προκαλεί η βαρβαρότητα παντού, σε όλα τα μήκη και πλάτη και σε όλους τους πολιτισμούς.

La Madone de Bentalha [2009], του Pascal Convert.

Το ταξίδι στην ανθρώπινη βαρβαρότητα συνεχίζεται με τον Αμερικανό καλλιτέχνη Leon Golub και τον πίνακά του με τίτλο “White Squad”. Ένας δήμιος τραβάει το σκοινί που είναι δεμένο στο χέρι ενός θύματος πεσμένου κάτω, σε έναν χώρο που θα μπορούσε να είναι φυλακή ή αίθουσα βασανιστηρίων.

 

White Squad [1987], Leon Golub

Όλο το έργο του Golub αποτυπώνει τα αίσχη που έχουν γίνει κυρίως στην Λατινική Αμερική, στην Αφρική και στην Ασία.

Στην επόμενη αίθουσα, η Αφρική της ατελείωτης και βαθιάς φτώχειας που αποτελεί βαρβαρότητα εις βάρος του Ανθρώπου, αποτυπώνεται μέσα από τον φακό του Sada Tangara από το Μαλί, με τη συλλογή φωτογραφιών με τίτλο “The big sleep”. Παιδιά που μοιάζουν άψυχα, κείτονται σε γωνιές δρόμων, κοιμούνται μαζί εξουθενωμένα από την πείνα, με τα γυμνά τους πόδια μπερδεμένα σε ένα ανατριχιαστικό συνονθύλευμα.

Sada Tangara [1999-2001], Big Sleep, σειρά φωτογραφιών.

Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης

Στους τοίχους γύρω μου είναι τώρα ζωγραφιές με όμορφα χρώματα, κτίρια και ανθρώπους που μοιάζουν λυπημένοι, γυναίκες, άντρες, παιδιά. Απλοϊκές ζωγραφιές χωρίς εμφανή σημάδια βίας, ούτε βαρβαρότητας. Κοιτώντας όμως από πιο κοντά, βλέπει αμέσως κανείς ότι οι ζωγραφιές είναι από τα χρόνια των ναζιστικών διωγμών ενάντια στους Εβραίους. Η ζωγράφος, Charlote Salomon, πέθανε στο Άουσβιτς το 1943. Είκοσι έξι χρονών.

Στο μυαλό μου καρφώνεται η φράση «μπήκατε στο Natzweiler από την κεντρική πύλη, θα βγείτε από το κρεματόριο». Έτσι υποδεχόταν τους κρατούμενους στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως KL- Natzweiler στην Αλσατία, ο διοικητής του στρατοπέδου Josef Kramer.

Πάνω από 20.000 άνθρωποι, Εβραίοι αλλά κυρίως αντιστασιακοί δολοφονήθηκαν στο KL- Natzweiler από το 1941 μέχρι το 1944. Στο Άουσβιτς εξοντώθηκαν ένα εκατομμύριο άνθρωποι.

Οι πίνακες στον τελευταίο τοίχο που βλέπω μοιάζουν σα να έχουν βγει από  εφιάλτη. Πρόσωπα που θυμίζουν την «Κραυγή» του Edvard Munch, χρώματα έντονα, κορμιά σκελετικά, βλέμματα σβησμένα. Ο εφιάλτης που βλέπω μπροστά μου είναι από τα Σταλινικά Γκουλάγκ. Ο ζωγράφος, Nikolai Getman, πέρασε δώδεκα χρόνια στα σοβιετικά αυτά κολαστήρια της Σιβηρίας.

Παραμένουμε θεατές;

Πριν βγω από την έκθεση βλέπω τις φωτογραφίες του καλλιτέχνη Alfredo Jaar από την Χιλή. Φωτογραφίες όμορφων δρόμων στη φύση, καταπράσινων λιβαδιών, άσπρων σύννεφων σε καταγάλανο ουρανό. Δεν καταλαβαίνω τι κάνουν οι φωτογραφίες αυτές σε μια έκθεση για τον ανθρώπινο πόνο που προκαλεί η βαρβαρότητα. Διαβάζοντας όμως νοιώθω ένα ρίγος να με διαπερνά. Είναι φωτογραφίες της φύσης στην Ρουάντα, σε σημεία όπου είχαν γίνει οι φρικωδίες της γενοκτονίας το 1994. Είναι φωτογραφίες της φύσης που έγινε μάρτυρας της σκοτεινής πλευράς της ανθρώπινης ψυχής.

Και μπροστά στις φωτογραφίες αυτές σκέφτομαι ξαφνικά ότι εμείς στην Ευρώπη μοιάζουμε κάπως με τη φύση αυτή στην Ρουάντα. Βλέπουμε όλα τα αίσχη που γίνονται γύρω μας, ξέρουμε για όλα αυτά που έγιναν στην Ευρώπη και στις χώρες μας πριν από πενήντα ή εξήντα μόλις χρόνια. Αλλά παραμένουμε θεατές. Ξεχνάμε.

Ξεχάσαμε. Ότι πριν από δυο γενιές μονάχα η Ευρώπη αλληλοεξοντωνόταν, ότι ο πόλεμος και η βαρβαρότητα κυριαρχούσαν και ότι κανείς τότε δεν θα πίστευε ότι η Γηραιά Ήπειρος θα μπορούσε να ζήσει ειρηνικά και να δώσει τα φώτα της ειρηνικής συμβίωσης και σε άλλους.

Από τις στάχτες αυτές των πολέμων και των αισχών γεννήθηκε το ευρωπαϊκό όραμα και η Ε.Ε.. Κι αν σήμερα δυσφορούμε εναντίον της Ε.Ε. και θέλουμε να γυρίσουμε πίσω στις εθνικιστικές, θρησκευτικές, φυλετικές και ιδεολογικές ουτοπίες και δογματισμους, η έκθεση «Υπερβολικά ανθρώπινο» έρχεται να μας υπενθυμίσει τι πραγματικά σημαίνουν όλα αυτά.

ΑΡΧΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Great deads against the dead, έργο των καλλιτεχνών Jake & Dinos Chapman, το οποίο παρουσιάζεται στην έκθεση.

ΠΑΡΑΘΥΡΟ | ΠΟΛΙΤΗΣ