Μια «σύνοψη» της σύγχρονης εικαστικής σκηνής της Λευκωσίας παρουσιάζει σε ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενό του το διαδικτυακό περιοδικό Artnet. Το κείμενο έχει τίτλο «Why Cyprus is Europe's Most Exciting Art Hub Right Now» και εστιάζει κυρίως στους εικαστικούς χώρους που διαχειρίζονται οι ίδιοι οι καλλιτέχνες, κάνοντας παράλληλα αναφορά στο Point Centre for Contemporary Art, στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών αλλά και στα Midget Factory του Φάνου Κυριάκου και Apotheke του Δημήτρη Ταλιώτη που δεν υπάρχουν πια αλλά λειτούργησαν ως προπομποί ενός παρόντος φαινομένου.
Το κείμενο υπογράφει η Cathryn Drake η οποία παρουσιάζει μια νέα γενιά Κυπρίων καλλιτεχνών που «καθορίζουν το τώρα» και διεκδικούν δικούς τους χώρους και «χώρους» ως πράξη επιβίωσης και αντίστασης.
Ακολουθεί αυτούσιο το κείμενο στα ελληνικά:
Υπάρχει κινητικότητα στον κόσμο της τέχνης, που προκλήθηκε από την διεύρυνση της αγοράς της τέχνης σε συνδυασμό με την κάμψη στις δυτικές οικονομίες, από τις Μητροπόλεις του πολιτισμού σε μέρη που βρίσκονται στο περιθώριο, όπου ο φυσικός χώρος είναι πιο προσιτός και ο πνευματικός χώρος πιο διευρυμένος.
Και ενώ οι συνθήκες σε μεγάλες πόλεις έχουν γίνει απαγορευτικές για τη δημιουργική παραγωγή και το διακύβευμα είναι υψηλότερο, οι παραγωγοί και έμποροι τέχνης έχουν γίνει νομάδες, εγκαταλείποντας ακόμα και παραδοσιακούς χώρους γκαλερί, για να κυνηγήσουν πιο ενδιαφέρουσες περιθωριακές αγορές σε όλο τον κόσμο.
Με τη σειρά της, η καλλιτεχνική παραγωγή εστιάζει όλο και λιγότερο στο αντικείμενο και οι καλλιτέχνες μετακινούνται από το ένα πρόγραμμα φιλοξενίας (residency) στο άλλο, γεγονός που διευκολύνει τη συμμετοχή της περιφέρειας.
Στο νότιο άκρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Κύπρος είναι τόσο απομονωμένη και όμως άκρως ανταγωνιστική για τη στρατηγική της εγγύτητα σε τρεις ηπείρους και για τα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Η καρδιά της πρωτεύουσας Λευκωσίας χωρίζεται στη μέση από συρματόπλεγμα –με ένα πρώην πολυσύχναστο δρόμο και το διεθνές αεροδρόμιο αφημένα στη ζώνη του ΟΗΕ- πληγή ενός πολιτικού αδιεξόδου μεταξύ της Τουρκίας και Ελλάδας.
Η απειλή της σύγκρουσης κλιμακώνεται ακόμα και τώρα καθώς ο πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ερντογάν κρατά σκληρή γραμμή με την εθνικιστική ρητορική του. Η ακύρωση της Μανιφέστα 6, που είχε προγραμματιστεί στη Λευκωσία το 2006, επιβεβαιώνει την πολύπλοκη φύση της κυπριακής πραγματικότητας.
Η ζωή «στα άκρα» δεν είναι κάτι νέο για τους Κύπριους καλλιτέχνες, και μια νέα γενιά έχει επιστρέψει από τις σπουδές στο εξωτερικό για να συνεργαστεί ώστε να σπρώξει τη δουλειά ο ένας του άλλου προς τα έξω με το άνοιγμα συλλογικών χώρων.
Η αγορά έργων τέχνης ήταν πάντα απατηλή στην Κύπρο, και οι λίγες εμπορικές γκαλερί με επιρροή που ήταν ενεργές όπως η Archimede Staffolini, της Παυλίνας Παρασκευαΐδου, και η Όμικρον, που υποστηρίζεται από τον συλλέκτη Νίκο Παττίχη, δεν επιβιώσαν από την οικονομική κρίση, με την τελευταία να κλείνει το 2012.
Η Staffolini παρουσίασε αρκετά νωρίς την δουλειά επιτυχημένων σήμερα καλλιτεχνών όπως της Χάρις Επαμεινώνδα και του Πόλυ Πεσλίκα. Το 2010, η έκθεση με τίτλο «Notes to Self» στην γκαλερί Όμικρον σε επιμέλεια της Έλενας Πάρπα, εισήγαγε μια νέα γενιά Κυπρίων καλλιτεχνών που μεγάλωσαν στην ψηφιακή εποχή.
Ένα χρόνο μετά το κλείσιμο της Όμικρον, η πρώην διευθύντρια Μαρία Στάθη, προηγουμένως στην γκαλερί Anthony Reynolds του Λονδίνου, άνοιξε το μη κερδοσκοπικό χώρο Art Seen στη Λευκωσία, που παράγει έργα καλλιτεχνών σε περιορισμένη έκδοση, ‘limited edition prints’ και ‘multiples’ όπως ονομάζονται στην διεθνή αγορά.
Η παραγωγή προσιτής τέχνης υποστηρίζει το πρόγραμμα εκθέσεων και αποτελεί μέρος μιας προσπάθειας να φτάσει σε ένα μη παραδοσιακό κοινό.
«Είναι εξαιρετικά δύσκολο να δουλεύεις στην Κύπρο», λέει. «Δεν υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που καταλαβαίνουν τι κάνουμε και γιατί το κάνουμε.»
Εκτός από την έλλειψη σύγχρονων χώρων τέχνης, δεν υπήρχε κανένα πανεπιστημιακό πρόγραμμα καλών τεχνών μέχρι πολύ πρόσφατα.
Παρόμοια, το Point Centre for Contemporary Art, που ιδρύθηκε από την Αντρέ Ζιβανάρη ως ένας μη κερδοσκοπικός χώρος το 2012, αναθέτει σε καλλιτέχνες να δημιουργήσουν πρωτότυπα έργα για ατομικές εκθέσεις. Η πρόσφατη έκθεση «Completely Something Else», σε επιμέλεια του Jacopo Crivelli Visconti, συγκέντρωσε ένα μείγμα από ξένους και Κύπριους καλλιτέχνες, συμπεριλαμβανομένων των Επαμεινώνδα, Φάνου Κυριάκου και Χριστόδουλου Παναγιώτου, για να μεταφέρουν το πώς οι σχέσεις μεταξύ των φυσικών αντικειμένων, επαναλαμβανόμενες και σε αντιπαράθεση, δημιουργούν νέες και καθολικές έννοιες σε διαφορετικά περιβάλλοντα, συχνά ως σκιές άλλων τόπων και χρόνων. Οι καλλιτέχνες Βίκτωρ Κοστάλες, Τζούλια Ρομέτι και Μαρία Λόμποτα έμειναν στο νησί για περισσότερο από ένα μήνα για να εξερευνήσουν αυτό που εκλαμβάνεται ως το «φορτισμένο τοπίο» του νησιού, τονίζοντας πως ο χώρος κατασκευάζεται μέσα από την εμπειρία, τη μνήμη και την ιστορία.
Η επερχόμενη έκθεση του Φάνου Κυριάκου με τίτλο Exhaustion θα περιλαμβάνει μια εγκατάσταση με 36 σχέδια και ένα μικρό γλυπτό σε μια προσπάθεια να προκαλέσει την ένταση μεταξύ αναπαράστασης και πραγματικότητας μέσα από την επαναλαμβανόμενη απεικόνιση ενός αντικειμένου, με τα πεδία του να υπονοούν την τελική μορφή αλλά όχι την ουσία του.
Στην πραγματικότητα, ο κλειστός πια χώρος Midget Factory (2003-12) του Φάνου Κυριάκου ήταν ο προπομπός του σημερινού πολλαπλασιασμού χώρων που διαχειρίζονται καλλιτέχνες, πολλοί από τους οποίους εναλλάσσονται ως ένα είδος ανοιχτών στούντιο. Το Midget Factory βρισκόταν στη συνοικία με τα «κόκκινα φανάρια» της παλιάς πόλης της Λευκωσίας, ήταν «ανοιχτό» συνέχεια μέσω της χρήσης φώτων με ανιχνευτές κίνησης και συγκέντρωσε τους δικούς του καλτ ακόλουθους, πιστούς μέχρι θανάτου, όταν το κτήριο τελικά κατεδαφίστηκε.
Προηγήθηκαν, επίσης, η Στοά Αισχύλου, υπό τη διεύθυνση των καλλιτεχνών Δημήτρη Νεοκλέους και Πανίκου Τεμπριώτη και η Apotheke, σε ένα μετα-βιομηχανικό χώρο στο κέντρο της πόλης που λειτούργησε μέχρι το 2012 υπό τη διεύθυνση του Δημήτρη Ταλιώτη. Διεπιστημονικός κόμβος για καινοτόμες εκδηλώσεις, η Apotheke αποτέλεσε ένα γόνιμο χώρο δικτύωσης για πολλούς από τους νέους καλλιτέχνες του σήμερα, συμπεριλαμβανομένων των Φάνου Κυριάκου, Μαρίας Τουμάζου, και του αδελφού του, Κωνσταντίνου Ταλιώτη.
Ο ζωγράφος Πόλυς Πεσλίκας, ο οποίος θα εκπροσωπήσει την Κύπρο στην 57η Μπιενάλε Βενετίας, άνοιξε τον χώρο Volks πριν από δύο χρόνο σε ένα άλλοτε γκαράζ. Ο ιδιοκτήτης τού το προσέφερε για την παρουσίαση μεγάλου μεγέθους έργων, και εκείνος αποφάσισε να δώσει τα κλειδιά παρακάτω, σε διάφορους καλλιτέχνες. «Προερχόμενος από μια μικρή κοινότητα καλλιτεχνών, είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει αυτή η συλλογική ιδέα της επαφής, των κοινών εμπειριών και πληροφοριών», είπε. «Πριν απ’ αυτό, επιμελούμασταν ή προσκαλούσαμε ο ένας τον άλλο». Έκτοτε ο χώρος πωλήθηκε οπότε το εικαστικό πρόγραμμα θα ολοκληρωθεί τους επόμενους μήνες.
Ο Πόλυς Πεσλίκας.
«Μια τέτοια εξέλιξη είναι φυσιολογική στην περιφέρεια. Όταν δεν υπάρχει αγορά και υποστηρικτές, καλείσαι να δημιουργήσεις εσύ κάτι για να μπορέσεις να υπάρχεις», λέει ο Πεσλίκας. «Κατά καιρούς έρχεται και χάνεται. Δεν συνέβαινε όμως τη δεκαετία του ’90 εξαιτίας της ευημερίας που υπήρχε».
Αυτός ο τρόπος της συλλογικής εργασίας φαίνεται πως είναι μια τοπική συνήθεια. Η πρόσφατη αναδρομική έκθεση Glyn Hughes: 1931-2014 στο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών που επιμελήθηκε ο διευθυντής του Κέντρου, Γιάννης Τουμαζής, φωτίζει τον ρόλο του Ουαλού καλλιτέχνη, δασκάλου και συγγραφέα στην ανάπτυξη μιας κοινότητας στο πλαίσιο της πολιτιστικής σκηνής της Κύπρου. Αποφασίζοντας να κατοικήσει στο νησί λίγο πριν την Ανεξαρτησία του από τους Βρετανούς, ο Χιουζ με τον καλλιτέχνη Χριστόφορο Σάββα που είχε μόλις επιστρέψει στη γενέτειρά του από το Παρίσι, δημιούργησαν την Γκαλερί Απόφαση στο σπίτι του Σάββα το 1960, διοργανώνοντας εκεί, εκτός από εκθέσεις, διαλέξεις, συναυλίες, χάπενινγκ και αναγνώσεις.
Ο Πεσλίκας αναπαράγει αυτή την παράδοση στο Περίπτερο της Κυπριακής Συμμετοχής στη Μπιενάλε Βενετίας, που έχει τίτλο The Future of Color, προσκαλώντας άλλους καλλιτέχνες να συμβάλουν σ’ αυτό. Ανάμεσά τους, η κολεκτίβα Νεοτερισμοί Τουμάζου, που άνοιξαν τον δικό τους χώρο στη Λευκωσία το 2015.
Επιστρέφοντας από τις σπουδές τους στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Ορέστης Λαζούρας, η Μαρίνα Ξενοφόντως και η Μαρία Τουμάζου που αποτελούν την κολεκτίβα ανέλαβαν τη διαχείριση ενός καταστήματος ειδών ένδυσης που ανήκε στον παππού της Τουμάζου. Προτού αδειάσουν τον χώρο από το παλιό στοκ, παρουσίασαν ένα πρότζεκτ του Luis Lazaro Matos στη βιτρίνα. Και μετά την ανακαίνιση του χώρου, παρουσίασαν την έκθεση Karat Castle με φανταστικά γλυπτικά έργα της Ξενοφώντος με θέμα τον επανακαθορισμό της κανονιστικής αντίληψης.
Η κολεκτίβα Νεοτερισμοί Τουμάζου. Φωτογραφία Ελένη Παπαδοπούλου
Η δική τους κολεξιόν μόδας Neo Toum, που ξεκίνησε χάρη σε μια σάρπα για μια ποδοσφαιρική ομάδα στη Γκασκώβη, φέρνει ένα εισόδημα. «Οι χώροι είναι κατά κάποιο τρόπο κοινόχρηστοι», σημειώνει η Τουμάζου. «Θέλαμε επίσης να δώσουμε την ευκαιρία σε φίλους μας από το εξωτερικό να παρουσιάζουν εδώ τη δουλειά τους». Θα έρθει και η σειρά της ίδιας για μια ατομική με τίτλο The End of the Story, που θα εγκαινιαστεί την 1η Απριλίου.
Ο χώρος Θκιό Ππαλιές ιδρύθηκε την άνοιξη του 2015 από τον φωτογράφο Στέλιο Καλλινίκου και τον καλλιτέχνη Πίτερ Εραμιάν, αρθρογράφο στο Naked Punch και εκδότη των περιοδικών Shoppinghour στο Λονδίνο και Cyprus Dossier στην Κύπρο, με σκοπό τη φιλοξενία εκθέσεων και πειραματικών ηχητικών πρότζεκ σε ένα άλλοτε γκαράζ επιδιόρθωσης αυτοκινήτων.
Ο Πίτερ Εραμιάν και ο Στέλιος Καλλινίκου στον χώρο Θκιό Ππαλιές. Φωτογραφία Παναγιώτης Μηνά.
Για την έκθεση της με τίτλο Solid Plans σε αυτό τον χώρο το περασμένο φθινόπωρο, η Ναταλί Γιαξή παρουσίασε οικιακά σκεύη τα οποία μετέτρεψε στο σουρεαλιστικό, γύψινο alter ego τους με σκοπό να διαταράξει την συνήθη πρόσληψη της καθημερινότητας.
Η Γιαξή και η εικαστικός Μαρία Λοϊζίδου συνδιευθύνουν, επίσης, το Σωματείο Εικαστικών Καλλιτεχνών (ΕΙ.ΚΑ.), που λειτουργεί ως συντεχνία και διοργανωτής εκθέσεων στο Φυτώριο, εντός του Δημοτικού Κήπου Λευκωσίας.
Η Μαρία Λοϊζίδου και η Ναταλί Γιαξή στο Φυτώριο.
Πρόκειται για μια σφιχτά δεμένη κοινότητα και οι καλλιτέχνες που διαχειρίζονται τους χώρους προσκαλούν ο ένας τον άλλο στην παρουσίαση εκθέσεων (συνεργαζόμενοι μάλιστα συχνά με ρομαντικές σχέσεις). «Είναι ένα νέο φαινόμενο – η πρώτη φορά που έχουμε μια πραγματική, δημιουργική κοινότητα στην Κύπρο – και είναι σπουδαίο που οι καλλιτέχνες μπορούν να πειραματίζονται και να στηρίζουν ο ένας τον άλλο», λέει η Ζιβανάρη. «Τα ενοίκια δεν είναι τόσο υψηλά όσο παλιά, και η κυβέρνηση δίνει περισσότερες επιχορηγήσεις για την τέχνη».
Δεν υπάρχει έλλειψη χώρων για να γεμίσει με τέχνη: τον Φεβρουάριο, οι καλλιτέχνες Αντρέας Ζ. Μαλλουρής και Θεόδουλος Πολυβίου εγκαινίασαν το Korai Project Space με την έκθεση Four Words on Desire, ένα σύνολο από ποιητικά έργα του Πολυβίου που ενσωματώνει την ενδιάμεση κατάσταση των πραγμάτων.
Το 2014, η περφόρμερ Λία Χαράκη άνοιξε το pop-up Performance Shop ως μέρος του Pop-up Festival, μια πρωτοβουλία του Δημοτικού Κέντρου Τεχνών ώστε να λειτουργήσουν άδεια καταστήματα, ανάμεσά τους ένα ολόκληρο εμπορικό κέντρο που αφέθηκε στο κέντρο της Λευκωσίας, φιλοξενώντας πρότζεκτ καλλιτεχνών, περφόρμερ και ντιζάινερ. Τον επόμενο χρόνο έστησε για μερικούς μήνες ένα κατάστημα με βιτρίνα στη Λεμεσό, όπου το κοινό καλούνταν να πληρώσει για να συμμετάσχει σε διαδραστικές περφόρμανς όπως η Active Spectator. Αυτή η κίνηση παρείχε στην Χαράκη έναν τρόπο επιβίωσης ως περφόρμερ και μια απάντηση στο ερώτημα «Πώς μπορεί η περφόρμανς να είναι πιο προσβάσιμη στην και σχετική με την τοπική κοινότητα;».
Η Λία Χαράκη στη βιτρίνα του The Performance Shop στη Λεμεσό
Το περασμένο φθινόπωρο, η καλλιτέχνης Μαρία Λιανού και ο αρχιτέκτονας Αλέξανδρος Χριστοφίνης διοργάνωσαν μια έκθεση site-specific έργων με τίτλο «Λεμεσός: μετά την ανάπτυξη, τι;» στις εγκαταλειμμένες Εργατικές Πολυκατοικίες. Παράλληλα πραγματοποιήθηκαν διαλέξεις, εργαστήρια και αρχιτεκτονικές ξεναγήσεις. Ακολούθησε μια έκδοση με τα ιστορικά κτήρια της πόλης για να ευαισθητοποιήσουν σχετικά με την αρχιτεκτονική κληρονομιά στο πλαίσιο της αναζήτησης του μοντέρνου – αλλά και την ευκαιρία που δίνει η οικονομική κρίση στην επανεξέταση των τοπικών σχεδίων της πόλης και στην ενθάρρυνση της συμμετοχής.
Ο Αλέξανδρος Χριστοφίνης και η Μαρία Λιανού.
