Μία σημαντική πηγή για τη μνήμη του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου δεν χάθηκε. Το φωτογραφικό αρχείο της Ουγγαρέζας φωτογράφου Κάτι Χόρνα (Βουδαπέστη 1912 - Πόλη του Μεξικού 2000) ανακαλύφθηκε ύστερα από 80 χρόνια από μία Ισπανίδα ερευνήτρια σε 48 ξύλινα κιβώτια, που περιείχαν τα αρχεία της Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργατών (CNT).

Το αναρχικό σωματείο είχε απομακρύνει τις φωτογραφίες της Χόρνα από τη Βαρκελώνη το 1939 κι έπειτα από ένα μακρύ ταξίδι -με ενδιάμεσους σταθμούς το Παρίσι πρώτα κι έπειτα το Χάροουγκεϊτ και την Οξφόρδη- κατέληξαν το 1947 στον τελικό προορισμό τους, το Διεθνές Ινστιτούτο Κοινωνικής Ιστορίας (IΙΗS) στο Άμστερνταμ.

Στις κούτες βρίσκονται 500 αρνητικά που λήφθηκαν το 1937 και το 1938 από τη φωτογράφο, η οποία έφθασε στην Ισπανία μέσα στον Εμφύλιο για να υπηρετήσει στην υπηρεσία εξωτερικής προπαγάνδας των αναρχικών και αναρχοσυνδικαλιστών της CNT και της Αναρχικής Ομοσπονδίας της Ιβηρικής (FAI). Πρόκειται για μία εκπληκτική ανακάλυψη που συμπληρώνει το σύνολο της ιστορίας που διηγούνται τα 250 αρνητικά που η ίδια πώλησε έναντι ποσού ύψους δύο εκατ. πεσέτων στο ισπανικό κράτος το 1983 και τα οποία φυλάσσονται στο Κέντρο Καταγραφής της Ιστορικής Μνήμης στη Σαλαμάνκα.

Το μικρό αυτό τμήμα του αρχείου είχε διασωθεί από τη φωτογράφο μέσα σε ένα τσίγκινο κουτί, που πήρε μαζί με τον σύντροφό της Χοσέ Χόρνα κατά την περίοδο της εξορίας. Ο Χόρνα στη συνέχεια συνελήφθη και κρατήθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γαλλία.

Μόλις απελευθερώθηκε, οι δύο τους διέφυγαν της ναζιστικής κατοχής καταφεύγοντας στο Μεξικό, όπου η Κάτι ξεκίνησε μία λαμπρή καριέρα ως φωτογράφος και υπερρεαλίστρια καλλιτέχνης. Το υπόλοιπο τμήμα του αρχείου της θεωρήθηκε χαμένο. Έως σήμερα.

Όσον αφορά την περιπέτεια της ανακάλυψης του υπόλοιπου αρχείου, ο διευθυντής του IIHS Χενκ Βαλς διηγείται πως το υλικό του δεν εστάλη άμεσα στο ίδρυμα, που δημιουργήθηκε το 1936 με σκοπό τη διάσωση των αρχείων που κινδύνευαν στην Ευρώπη από τα φασιστικά καθεστώτα, διότι υπήρχαν φόβοι ότι θα κατέληγε στην Ολλανδία, που ενώ είχε διακηρύξει την ουδετερότητά της έως το 1940, βρισκόταν στα πρόθυρα της ναζιστικής εισβολής, το 1940. «Το καταστροφικό τέλος της ισπανικής δημοκρατίας ήταν ακριβώς εκείνου του είδους η κατάσταση που είχαν στο μυαλό τους οι δημιουργοί του», εξηγεί ο Βαλς.

Τα ξύλινα κιβώτια παρέμειναν στο ΙΙΗS για πάνω από τρεις δεκαετίες, μέχρις ότου ο θάνατος του δικτάτορα Φρανθίσκο Φράνκο τερμάτισε την παρανομία της CNT. Τότε επανήλθε και οργανώθηκε όλο το αρχείο του, εκτός από το υλικό των Γραφείων Εξωτερικής Προπαγάνδας των CNT/FAI, που παρέμεινε στην άκρη αναμένοντας την αρχειοθέτησή του.

Κι έτσι παρέμειναν έως το 2016, οπότε η ιστορικός Τέχνης Αλμουδένα Ρούβιο, ερευνήτρια του ολλανδικού Κέντρου, ξεκίνησε την εργασία της πρώτα με τα αντίτυπα και κατόπιν με τα αρνητικά.

«Τα νέα αρνητικά που ταυτοποιήθηκαν συμπληρώνουν τη συλλογή της Σαλαμάνκα, δεν την επαναλαμβάνουν», τονίζει η Ρούβιο. «Μέχρι εκείνη την εποχή, η Χόρνα εργαζόταν ως φωτογράφος και καλλιτέχνης και την στρατολόγησαν οι αναρχικοί το 1937. Ποτέ δεν εργάσθηκε για τους Ρεπουμπλικάνους. Το έκανε για την CNT/FAI και οι φωτογραφίες της δεν μπορούν να ερμηνευθούν εάν δεν ληφθεί υπόψη η πολιτική της αυτή στράτευση», προσθέτει.

Η αρχειοθέτηση του φωτογραφικού υλικού που υπάρχει στο ίδρυμα σχετικά με τον Εμφύλιο: πάνω από 6.000 αρνητικά σελιλόιντ και πάνω από 200 κρυστάλλινες πλάκες σε καλή κατάσταση. Η σύγκρισή του με τα άλλα αρχεία του είδους μπορεί να αποκαλύψει τη σημασία της ανακάλυψης. Το Αρχείο της Επιτροπής Προπαγάνδας της Μαδρίτης, που ανήκει στο υπουργείο Πολιτισμού αριθμεί 3.051 φωτογραφίες, ενώ η διάσημη «μεξικάνικη βαλίτσα» του εμβληματικού φωτογράφου Ρόμπερτ Κάπα και των Γκέρντα Τάρο, Ντέιβιντ Τσιμ Σίμουρ, που ανακαλύφθηκε το 2007, περιέχει 4.500 αρνητικά.

Στα νέα ευρήματα αποκαλύπτεται η δραματική φλέβα της μοναδικής αφήγησης της Χόρνα, που δεν χαρακτηρίζονται από την αμεσότητα των φωτογραφιών του πολέμου. Απέναντι στα ενσταντανέ των Κάπα, Τάρο και Σίμουρ, που δρούσαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου, η Χόρνα καταγράφει την παράλληλη ζωή στα χαρακώματα, όπου ο θάνατος δεν παρουσιάζεται σε πρώτο πρόσωπο. Η Ουγγαρέζα καλλιτέχνης προτίμησε την ποιότητα του αυθεντικού (πχ. μαχητές να ξυρίζονται, όπως η αρχική φωτογραφία) αντί να αναζητεί την είδηση. Επεδίωκε μία άλλη σχέση με το αναπαριστώμενο υποκείμενο, προτιμούσε να εμπλακεί προσωπικά.

Στις νέες αυτές φωτογραφίες επίσης δεν εντοπίζεται, λόγω φύλου της φωτογράφου, κάποια ιδιαίτερη μέριμνα για γυναικεία θέματα. «Απαθανατίζει διαρκώς χωρικούς και χωρικές, αγοράκια και κοριτσάκια. Κατά τη γνώμη μου, η Χόρνα πήγαινε ακόμη παραπέρα αναζητώντας την έκφραση, την αφήγηση», τονίζει η Ρούβιο. «Τα αρνητικά του Άμστερνταμ δεν μας αποκαλύπτουν μία νέα Χόρνα, μολονότι ανακαλύπτουμε εκεί άγνωστες έως σήμερα σειρές, όπως τα αρνητικά από τις κηδείες των αναρχικών Μπαρμπιέρι και Μπερνέρι», προσθέτει.

«Η δουλειά της είχε τεθεί στην υπηρεσία μίας ιδεολογίας και εκτελούσε μία προπαγανδιστική επιχείρηση ανάλογα με την εξέλιξη του πολέμου. Δούλευε νυχθημερόν». Επίσης, οι φωτογραφίες της χρησίμευαν ως απάντηση στη δυσφημιστική προπαγάνδα του Φράνκο κατά των αντιφασιστικών δυνάμεων. «Είναι μία στρατευμένη φωτογράφος, όχι μία καλλιτέχνης», καταλήγει η Ισπανίδα ερευνήτρια.

Πηγή: El Pais via ΑΠΕ/ΜΠΕ