Η συναρπαστική ζωή ενός ζεύγους μαικηνών, μια μυθική συλλογή που δημιουργήθηκε κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, ένα μυστήριο δεκαετιών, πίνακες που συνδέθηκαν με τα Panama Papers, δεκάδες συγκλονιστικά έργα που κανείς δεν φανταζόταν ότι κάποια στιγμή θα κρεμαστούν σε τοίχους ελληνικού μουσείου. Ένας Θεοτοκόπουλος που αγοράστηκε το 1956, ένας Σεζάν που ακολούθησε, μερικοί Βαν Γκογκ, κάμποσοι Πικάσο, δεκάδες art dealers, δημοπρασίες, εφοπλιστικές επενδύσεις, ρίσκα, άλυτα για χρόνια αινίγματα, εκθέματα που ταξίδεψαν στα πέρατα του κόσμου, καλλιτέχνες που ουδέποτε πάτησαν το πόδι τους στην Αθήνα και προκαλούν ίλιγγο (Γκογκέν, Μπονάρ, Μοντιλιάνι, Πόλοκ, Σαγκάλ, Μονέ, Ντεγκά, Μιρό, Μπρακ). Και στην καρδιά αυτού του ανεπανάληπτου εικαστικού ταξιδιού ένα πολύπαθο μουσείο.

Μετά από δεκαετίες διαπραγματεύσεων, αναβολών και απογοητεύσεων, στον αριθμό 13 της οδού Ερατοσθένους στο Παγκράτι, μόλις λίγα μέτρα από το Καλλιμάρμαρο, ένα επιβλητικό κτίσμα που ισορροπεί μεταξύ νεοκλασικού και μοντέρνου είναι επιτέλους το σημείο στο οποίο το όνειρο παίρνει σάρκα και οστά. Σε μια γειτονιά που μεταμορφώθηκε τα τελευταία χρόνια λες και προετοιμαζόταν για υψηλές αφίξεις εγκαινιάζεται στις 2 Οκτωβρίου το νέο μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή.

Σε μια γειτονιά που μεταμορφώθηκε τα τελευταία χρόνια λες και προετοιμαζόταν για υψηλές αφίξεις εγκαινιάζεται στις 2 Οκτωβρίου το νέο μουσείο του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Λευκές καμπύλες στις σκάλες, θέα προς την Ακρόπολη στα σημεία που τα παράθυρα ξεκλέβουν φως, ανοιχτό ξύλο για τις λεπτομέρειες, πωλητήριο πανέτοιμο με εξαιρετικές προτάσεις και μια βιβλιοθήκη με 6.000 τόμους από το ευρύ φάσμα των τεχνών (είναι τόσο συγκινητικό που κάποιοι έχουν ιδιόχειρες αφιερώσεις στο ζεύγος Γουλανδρή), ένα υπόγειο 400 τ.μ. που μελλοντικά θα φιλοξενεί περιοδικές εκθέσεις Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών (η πρώτη προγραμματίστηκε ήδη για το φθινόπωρο του 2020) και ένα φροντισμένο καφέ μοιράζονται στους 11 ορόφους και στα 7.250 τ.μ.

Αν και περιβάλλονταν από διακεκριμένους ιστορικούς και επαγγελματίες της τέχνης, επέλεγαν έργα με μοναδικό γνώμονα τις προσωπικές τους προτιμήσεις και τους αισθητικούς τους κώδικες.

Περίπου 180 έργα και αντικείμενα, που αποτελούν σχεδόν τη μισή από τη θρυλική συλλογή, έχουν πάρει ήδη θέση στο Παγκράτι. Ωστόσο, μέχρι που ανοίγουν οι πόρτες, κανείς δεν είναι αρκετά προετοιμασμένος γι' αυτό που θα νιώσει μπαίνοντας στο νέο μουσείο. «Γεννήθηκα και μεγάλωσα στο Παρίσι και νομίζω ότι ποτέ δεν θα ξεχάσω την πρώτη μου μεγάλη συγκίνηση μπροστά από ένα έργο του Πικάσο. Αυτήν τη δυνατότητα δεν την είχε ως τώρα ένα παιδί στην Ελλάδα. Αυτό το μουσείο έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό δεκαετιών. Θα προσφέρει τη δυνατότητα σε Έλληνες αλλά και ξένους να δουν από πολύ μικρή ηλικία έργα τέτοιου βεληνεκούς, χωρίς να μπουν στο αεροπλάνο. Παράλληλα, κάθε χρόνο θα υπάρχει μια εναλλαγή στη σκηνογραφία, ώστε να μπορούμε αφενός να ανανεώνουμε τα έργα, αφετέρου να τα γνωρίσει το κοινό το σύνολό τους» μας λέει η Μαρία Κουτσομάλλη, υπεύθυνη της συλλογής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (El Greco) - Η Θεία Μορφή. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO 

Τόσο εκείνη όσο και ο διευθυντής του Ιδρύματος, Κυριάκος Κουτσομάλλης, αλλά και σύσσωμο το Δ.Σ. ουδέποτε το έβαλαν κάτω κατά τη διάρκεια της πολύχρονης περιπέτειας του μουσείου. «Όσο περίεργο κι αν φαίνεται, δεν λυγίσαμε. Υπήρξαν στιγμές αφόρητης στενοχώριας, ημέρες μεγάλης ανησυχίας, που όλοι είχαν αποθαρρυνθεί, αλλά πάντα ο σκοπός υπήρξε ιερός για τους ανθρώπους του ιδρύματος. Είχαν δώσει όρκο στους ιδρυτές ότι το μουσείο θα γίνει. Ήταν μονόδρομος και μεγάλη δέσμευση, με φοβερό συναισθηματικό βάρος».

Συγχρόνως, η συλλογή υπήρξε για τους Έλληνες ένα πολύ μεγάλο μυστήριο. Η Ελίζα Γουλανδρή, που μέχρι τέλους αγωνίστηκε για τη δημιουργία μιας στέγης για τη συλλογή, διαβεβαίωνε ότι τα έργα τους (ποτέ δεν ξέραμε τον ακριβή αριθμό) θα δίνονταν όλα στο μουσείο. Παρά τις αλλεπάλληλες πιέσεις, όμως, ελάχιστοι άνθρωποι γνώριζαν την πλήρη λίστα των πινάκων. Αυτός ήταν ένας ακόμα παράγοντας ανασφάλειας και μυστηρίου. Ως εκ τούτου, είχαμε μετρημένες πληροφορίες για το ποια έργα την αποτελούν, πού φυλάσσονται και πόσα τελικά θα εκτεθούν στον αθηναϊκό κοινό.

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Γιατί; «Πρέπει να καταλάβετε ότι πρώτοι απ' όλους οι δημιουργοί της συλλογής υπήρξαν τρομερά διακριτικοί άνθρωποι. Όσοι τους διαδέχτηκαν, από το Δ.Σ. μέχρι τους συνεργάτες, κινήθηκαν στον δρόμο που εκείνοι χάραξαν από την πρώτη στιγμή. Υπήρξε μια βαθιά πίστη στη δική τους φιλοσοφία. Δεν θα προβάλλαμε ποτέ μια συλλογή χωρίς να υπάρχει το μουσείο που θα τη στέγαζε».

Σήμερα η 30ετής περιπέτεια πολλαπλασιάζει τη συγκίνηση, αλλά τότε το συναίσθημα της απογοήτευσης μετά από κάθε χαμένη μάχη ήταν αφόρητο. Στην αρχή η Αθήνα πίστεψε πως θα αποκτούσε το μουσείο με την αρχιτεκτονική υπογραφή του Κινεζοαμερικανού Ι.Μ. Πέι (που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή), καθώς το ελληνικό Δημόσιο είχε παραχωρήσει στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή ένα οικόπεδο στη Ρηγίλλης για την ανέγερση μουσείου σύγχρονης τέχνης. Ωστόσο, το όραμα ναυάγησε μετά την ανακάλυψη των κατάλοιπων του Λυκείου του Αριστοτέλη στην περιοχή. Την ίδια κατάληξη είχαν στη συνέχεια και οι φιλοδοξίες για την ανέγερσή του στην οδό Ριζάρη.

Ας δούμε, λοιπόν, πώς αρχίζει να δημιουργείται η μυθιστορηματική συλλογή. Ο Βασίλης και η Ελίζα Γουλανδρή γνωρίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του '40 και αρκετά γρήγορα μετά τον γάμο τους αποφάσισαν να δημιουργήσουν μία συλλογή έργων τέχνης. Ξεκίνησαν χωρίς να έχουν σχεδιάσει το πλαίσιο, χωρίς να έχουν μεθοδεύσει τα βήματά τους και, φυσικά, δεν να φαντάζονταν πού θα τους οδηγούσε και τι διαστάσεις θα έπαιρνε η ενασχόλησή τους με την τέχνη.

Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO 

To επικό πορτρέτο του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή από τον Γιώργο Ρόρρη. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO 

Αν και περιβάλλονταν από διακεκριμένους ιστορικούς και επαγγελματίες της τέχνης, επέλεγαν έργα με μοναδικό γνώμονα τις προσωπικές τους προτιμήσεις και τους αισθητικούς τους κώδικες. Σχεδόν επί πενήντα χρόνια έχτιζαν τη συλλογή τους βάσει του προσωπικού τους γούστου, με φροντίδα, υπομονή, πραγματική αφοσίωση και με απώτερο στόχο, κάποια μέρα, να εκτεθεί στο μουσείο που ονειρεύονταν.

«Τα έργα αυτά τα έζησαν. Τα ευχαριστήθηκαν, τα είχαν στα σπίτια τους. Η αισθητική τους ήταν τέτοια που επιθυμούσαν η καθημερινότητά τους να αγκαλιάζεται από τέχνη. Γι' αυτό και επιθυμούσαν να υπάρχουν στο μουσείο τα έπιπλά τους ως εκθέματα, ως απόδειξη του πόσο ταυτισμένοι ήταν με την τέχνη και πόσο αφοσιωμένοι στη δημιουργία του μουσείου. Αυτό, φυσικά, δεν τους εμπόδιζε να δανείζουν πολύ συχνά τα έργα τους. Υπήρξαν από τους συλλέκτες που δάνειζαν γενναιόδωρα σε μουσεία και ιδρύματα σε όλο τον κόσμο για εκθέσεις. Τα περισσότερα από αυτά που βλέπετε εδώ έχουν ταξιδέψει παντού» παραδέχεται η υπεύθυνη της συλλογής.

Φτάνοντας στον πρώτο όροφο, τις συστάσεις με τη μυθική συλλογή αναλαμβάνει να κάνει η «Θεία Μορφή» του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Καθόλου τυχαία τοποθετημένος δίπλα στην πόρτα, αυτός ο πίνακας με το πράο, φωτεινό βλέμμα υπήρξε το πρώτο έργο που αγόρασαν από έναν γκαλερίστα στην Αμερική το 1956. «Ήταν πολύ μεγάλη η υπερηφάνεια τους, διότι ήταν από τα τελευταία έργα του ζωγράφου που υπήρχαν σε ιδιωτικές συλλογές και μπορούσαν να αποκτηθούν. Πολύ γρήγορα, λοιπόν, πήραν δύο σημαντικές αποφάσεις: πρώτον να διαμορφώσουν μια συλλογή και δεύτερον να αφιερωθούν στη μοντέρνα και σύγχρονη τέχνη. Το γούστο τους, αρχικά, τους οδηγεί προς τα 30 τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και, κυρίως, σε μια μορφή που θα μπει στη συλλογή και θα την καθορίσει, όπως καθόρισε και την εξέλιξη της ζωγραφικής. Μιλάμε για τον Πολ Σεζάν, τον οποίο ο Πικάσο αποκαλούσε "πατέρα όλων μας"» σχολιάζει η Μ. Κουτσομάλλη.

«Αμέσως μετά την απόκτηση του Σεζάν, το ζεύγος Γουλανδρή μαθαίνει να περιμένει το σωστό έργο. Σε άλλες περιπτώσεις χρειάστηκαν μόλις έξι μήνες για να βρεθεί και σε άλλες να περιμένουν μέχρι και οκτώ χρόνια για να προβούν στην επόμενη αγορά. Επίσης, αυτή η αγορά υπήρξε αποφασιστική, γιατί, αποκτώντας έναν Σεζάν, ο Βασίλης Γουλανδρής κατατάσσεται στους σημαντικούς συλλέκτες του κόσμου. Έκτοτε, οι έμποροι τέχνης ήξεραν πως όταν είχαν το one of a kind έργο, έπρεπε να απευθυνθούν και σ' εκείνον».

Ο Βασίλης (πέθανε το 1994) και η Ελίζα Γουλανδρή (έφυγε από τη ζωή το 2000) είχαν τα έργα σαν παιδιά τους, και μάλιστα αρέσκονταν να υφαίνουν ιστορίες και φανταστικούς διαλόγους μεταξύ των καλλιτεχνών που επέλεγαν. Έτσι, σήμερα μπορούμε να δούμε τον Ροντέν («L'Εternel Printemps») να εκπληρώνει μια βαθιά του επιθυμία και να στέκεται πλάι στον Μονέ («Ο καθεδρικός ναός της Ρουέν το πρωί», ροζ απόχρωση). Ο Γκογκέν είναι πλάι στον αγαπημένο του Σεζάν, έργα του οποίου αρνιόταν να πουλήσει μέχρι που σχεδόν δεν είχε να φάει. Ο Τουλούζ Λοτρέκ αναμετριέται με το μοναδικό του πρότυπο, τον Ντεγκά, και την υπέροχη «Μικρή χορεύτρια δεκατεσσάρων ετών» που δεσπόζει στο κέντρο της αίθουσας του πρώτου ορόφου. Ο Βαν Γκογκ (με τα τρία συγκλονιστικά λάδια «Η συγκομιδή της ελιάς», «Νεκρή φύση με καφετιέρα» και «Τα Αλυσκάν») επιτέλους συγκατοικεί με τον Γκογκέν («Νεκρή φύση με γκρέιπφρουτ»).

Η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει 6.000 τόμους από το ευρύ φάσμα των τεχνών. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Ο Μιρό με την «Ακρίδα» του και ο Τζακομέτι με την «Προσωπογραφία του Yanaihara» διατρανώνουν ότι αντιτάχθηκαν σθεναρά, καθένας με τον δικό του τρόπο, στους κανόνες του σουρεαλισμού που είχε επιβάλει ο Αντρέ Μπρετόν. Ο Μπρακ ξαναβρίσκεται με τον Λεζέ, όπως το 1939 που ήταν μαζί στη Νορμανδία όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος. Ο Πιερ Μπονάρ μας δείχνει στο χορταστικό «La sortie de la baignoire» το θέμα με το οποίο είχε εμμονή (να ζωγραφίζει τη σύντροφό του στο μπάνιο).

Ο Ντε Κίρικο και ο Ελιόν «συζητούν» γιατί επέλεξαν να επιστρέψουν στη συμβατική ζωγραφική, πληρώνοντας την επιλογή τους με το τίμημα της απομόνωσης. Και, βεβαίως, ο Πικάσο με τη «Γυμνή γυναίκα με σηκωμένα χέρια» του 1907 υπενθυμίζει, μόνος σε έναν τοίχο, ότι με κάποιον μαγικό τρόπο όλα καταλήγουν στο μεγαλείο και στις επαναστατικές αισθητικές του αναφορές.

Ψήγματα Ιστορίας, φαντασιακές διαδρομές, ανεκδοτολογικές αναφορές, ζωντανεύουν στους τοίχους του μουσείου με τον εξής τρόπο: στον πρώτο όροφο έχουμε τη μοντέρνα, διεθνή (ευρωπαϊκή κυρίως) τέχνη από το 1870 έως το 1945. Ενώ ακριβώς δίπλα στο βαρύ πυροβολικό της συλλογής υπάρχει μία αίθουσα αφιερωμένη στη σημαντική συλλογή του ζεύγους από γαλλικά έπιπλα (υπογεγραμμένα από τους διασημότερους ébénistes) και αντικείμενα τέχνης. Εκεί θαυμάζει κανείς έπιπλα από το διαμέρισμά τους στο Παρίσι (π.χ. το γραφείο του Βασίλη Γουλανδρή) που χρονολογούνται από τον 18ο αιώνα, καθώς και κινεζικά αντικείμενα τέχνης από νεφρίτη ή πορσελάνη.

Κι αν νομίζει κανείς πως το βαρύ πυροβολικό της συλλογής αρχίζει και τελειώνει στον πρώτο όροφο, ας κρατήσει την ανάσα του μπαίνοντας στην αίθουσα του δεύτερου ορόφου, γιατί εκεί η μεταπολεμική σύγχρονη τέχνη και τα έργα σε χαρτί μοιάζουν με ταξίδι στο απόλυτο εικαστικό όνειρο. Πόλοκ, Μπέικον, Τζακομέτι, Νίκολσον, Λιχτενστάιν, αρκετά γλυπτά, μεταξύ άλλων και της Νίκι ντε σαν Φαλ, και μια ειδική αίθουσα με συγκεκριμένες συνθήκες και ειδικό δραματικό φωτισμό (με μαχαίρια, όπως λέγεται) που δίνουν την εντύπωση ότι το φως προέρχεται μέσα από τον τοίχο, σαν να φέγγει ο πίνακας, δημιουργούν μια πρωτόγνωρη εμπειρία. Η παρέα και σε αυτήν την αίθουσα έξοχη: τέσσερα έργα του Πικάσο, μια πρώιμη προσωπογραφία του Ντε Κίρικο, μια γυναίκα του Μοντιλιάνι κ.ά.

Σε εκείνο το σημείο της έκθεσης είναι η κατάλληλη στιγμή να μπουν οι ελληνικές πινελιές στην αφήγηση. Ένα μικρό «αίθριο» διαμορφωμένο στην άκρη του δεύτερου ορόφου φιλοξενεί έναν πελώριο συγκλονιστικό Κίφερ («Το ατελιέ του καλλιτέχνη»), τους «Ερωτευμένους» του Τζον Χριστοφόρου, το «Φωτεινό σινιάλο» του Taki και τη «Μεταμόρφωση καρέκλας» του Λουκά Σαμαρά και, καθώς είναι ορατό από τη σκάλα που οδηγεί στον τρίτο, αποτελεί τον σύνδεσμο με το ελληνικό κομμάτι της συλλογής.

«Ο Βασίλης Γουλανδρής υπήρξε ένας αυθεντικός μαικήνας. Η Αρβελέρ τον αποκαλεί "άρχοντα της Αναγέννησης"» μας λέει ο Κυριάκος Κουτσομάλλης, καθώς περιηγούμαστε στον αφρό της νεότερης ελληνικής τέχνης. «Δεν ήταν μόνο θέμα τόλμης ή διορατικότητας. Το ζεύγος αγαπούσε βαθιά τους καλλιτέχνες και ήθελε να στηρίζει εκείνους που ένιωθε ότι τολμούν μέσα σε ένα περιβάλλον που τους αμφισβητούσε. Χαρακτηριστική η περίπτωση του Μπουζιάνη, με τον οποίο βρίσκονταν αφού είχε επιστρέψει από τη Γερμανία. Ο Βασίλης, καθώς του είχε μια ιδιαίτερη συμπάθεια, τον καλούσε σε γεύματα, παρότι ήξερε ότι πολλοί από τους συνδαιτυμόνες θα τον περιφρονούσαν».

Δικαιωματικά, λοιπόν, ο κορυφαίος Έλληνας εξπρεσιονιστής έχει δύο έργα στην αίθουσα να συνομιλούν με τους δύο πίνακες του Χατζηκυριάκου-Γκίκα, τον Παρθένη, τον Τσόκλη, τον Σόρογκα, τον Βασιλείου, τον Φασιανό, το τεράστιο πορτρέτο του Γιώργου Σεφέρη από τον Μακρή. Λίγο μετά, ένας πρώιμος Σάμιος, ένας Δασκαλάκης, απέναντι τα βράχια της Ύδρας από τον Βερούκα, ένας καταρράκτης και καταπράσινα νερά από τη Φιλοπούλου, λίγο πιο μακριά σε περίοπτη θέση δύο έργα του Μόραλη, μία Ύδρα του Τέτση και, φυσικά, ένα επικό πορτρέτο του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή από τον Γιώργο Ρόρρη. Αυτή ήταν η τελευταία εικόνα που κρατήσαμε από το νέο μουσείο.

Τελικά, πόσα συναισθήματα χωρούν, άραγε, σε μια επίσκεψη που άργησε 25 χρόνια; «Μην προσπαθήσετε να τα δείτε όλα μεμιάς» μας παρακινούν οι άνθρωποι του ιδρύματος. «Στρέψτε την προσοχή σε κάποιους πίνακες και επιστρέψτε για εκείνους που θα σας καλέσουν ξανά. Όταν ανοίγεις την καρδιά, το μυαλό και την ψυχή στην τέχνη και είσαι έτοιμος να δεχτείς τα μηνύματα, το έργο θα σου τα δώσει. Το μουσείο ανοίγει, ας χαρούμε όλοι έναν μικρό περίπατο και μια ιδιαίτερη στιγμή γνωριμίας με την υψηλή τέχνη. Κι ίσως, βγαίνοντας από την πόρτα, να σκεφτούμε λίγο κι αυτούς τους δύο ανθρώπους που, μετά από τόσα χρόνια προσπάθειας και ταλαιπωρίας, μας κάνουν αυτό το σπάνιο δώρο. Κι ας μην είναι εδώ να το χαρούν».

ΠΗΓΗ: www.lifo.gr