Γράφει ο Παύλος Νεοφύτου

Οι αντιδράσεις που προέκυψαν για το ενδεχόμενο αδειοδότησης ανάπτυξης πάνω από το σπήλαιο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας στην Κάτω Δευτερά, ένας χώρος κηρυγμένος από το Τμήμα Αρχαιοτήτων ως Μνημείο Πίνακα Β, έφεραν στην επιφάνεια τις σοβαρές παθογένειες στο θέμα της προστασίας των μνημείων και του περιβάλλοντα χώρου τους. Σύμφωνα με ειδικούς, οι οποίοι μίλησαν στον «Π» για το θέμα, μέχρι σήμερα το κράτος δεν έδωσε τη δέουσα προσοχή για το ζήτημα, ώστε να θεσμοθετήσει δικλίδες ασφαλείας, τόσο για τις πολεοδομικές ζώνες και το «πνίξιμο» μνημείων από αστική δόμηση όσο και για τα θέματα της συντήρησης, διατήρησης και προβολής αυτών των χώρων, οι οποίοι ανήκουν στη συλλογική μνήμη ενός λαού. Τα παραδείγματα είναι πολλά και σε όλη την έκταση της Κύπρου. Στις ελεύθερες περιοχές αλλά και στις κατεχόμενες. Λόγω των αδυναμιών του κράτους, ο κανόνας είναι οι αρμόδιοι να τρέχουν εκ των υστέρων, για να εξετάσουν πώς μπορούν να ανατραπούν τετελεσμένα. 

«Ακόμα δεν αξιολογήσαμε τα τοπία»

«Υπάρχει μία συσσωρευμένη αμαρτία στον τρόπο που καθορίστηκαν οι πολεοδομικές ζώνες στο παρελθόν -με πάρα πολύ επιπόλαιο τρόπο- με αποτέλεσμα να μην αναδεικνύονται ή να καταστρέφονται τοπία ή να πλησιάζει η ανάπτυξη πάρα πολύ κοντά σε τοπία αστικού κάλλους ή αξιόλογα γεωμορφώματα ή σε μνημεία», ανέφερε στον «Π» ο Βύρωνας Ιωάννου, καθηγητής και πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών στο Πανεπιστήμιο Frederick.

Ο λόγος, εξήγησε, είναι διότι απουσιάζει μία μέθοδος αξιολόγησης των οπτικών επιπτώσεων (visualimpact assessment), όπως εφαρμόζουν άλλες χώρες, οι οποίες έχουν καθορίσει τα τοπία, τις μεθοδολογίες αποστάσεων και θεάσεων, όπως και τους άξονες που πρέπει να διατηρηθούν, ώστε η θέα του τοπίου ή του μνημείου να μένει απρόσκοπτη. «Όλα αυτά δεν υπάρχουν στην Κύπρο. Ακόμα δεν αξιολογήσαμε τα τοπία ως προς τον βαθμό αξίας τους, δηλαδή τι αξίζει να διατηρηθεί», τόνισε.

Τα περισσότερα προβλήματα παρουσιάζονται σε περιοχές που εντάχθηκαν σε ζώνες ανάπτυξης, ενώ στις γεωργικές ζώνες, αν και υπάρχουν κίνδυνοι, δεν είναι σε τόσο μεγάλο βαθμό άσχημη η εικόνα. Σύμφωνα με τον δρα Ιωάννου, στην πρώτη περίπτωση συνήθως γίνεται αντιληπτό το πρόβλημα την ώρα της ανέγερσης. «Όμως τότε οι ιδιοκτήτες έχουν ήδη το δικαίωμά τους κατοχυρωμένο για να χτίσουν. Και για να έρθει το κράτος να τους αποτρέψει θα πρέπει να πληρώσει πάρα πολλά λεφτά, για να λάβει δύσκολες αποφάσεις», πρόσθεσε. 

«Πνίγηκαν» από τις αναπτύξεις

Υπάρχει μια συνεχής πίεση στα μνημεία, σημείωσε, ενώ την ίδια ώρα δεν υπάρχει μια αξιολόγηση, για να δουν οι αρμόδιοι πού έγιναν λάθη, πώς θα τα διορθώσουν και με ποιους τρόπους. Εδώ έφερε ως παράδειγμα τον Πύργο της Ρήγαινας στα Περβόλια Λάρνακας και τους προστατευόμενους λόφους στην περιοχή του ΣΟΠΑΖ. Και για τις δύο περιπτώσεις, διερωτήθηκε γιατί τέθηκε το καθεστώς προστασίας, από τη στιγμή που «πνίγηκαν» από τις αναπτύξεις, καθώς τοποθετήθηκαν εκεί οι οικιστικές ζώνες. «Δηλαδή μέχρι σήμερα προστατεύουμε τα μνημεία αλλά για το περιβάλλον του μνημείου, που είναι εξίσου σημαντικό, δεν υπάρχει ευαισθησία. Ακόμα να υπάρξει κάποιος δόκιμος και νόμιμος τρόπος για να προστατευτούν, αν και σήμερα γίνεται κάποια προσπάθεια εντός του Τμήματος Πολεοδομίας για να γίνει κάποια ρύθμιση. Μελετούν ένα πλαίσιο αξιολόγησης της αξίας του τοπίου, ώστε να υπάρξουν πιο αυστηρές πρόνοιες στα τοπικά σχέδια, οι οποίες θα προστατεύσουν κάποια τοπία. Όμως αυτό έπρεπε να γίνει πριν από 10-15 χρόνια. Παρατηρείται διστακτικότητα και καθυστέρηση, με αποτέλεσμα, όταν κάποιος σήμερα ακούει ότι το πλαίσιο θα γίνει αυστηρό, να τρέχει να βγάλει άδειες ανάπτυξης για να προλάβει να κάνει τη ζημιά, πριν να χάσει το δίκαιό του», συμπλήρωσε ο κ. Ιωάννου. 

Αναποφασιστικότητα

Οι προσπάθειες που κάνει σήμερα το Τμήμα Πολεοδομίας για πιο αυστηρές πρόνοιες στα τοπικά σχέδια δεν αναφέρονται στα τοπία που είναι μέσα σε υφιστάμενες ζώνες ανάπτυξης, διευκρίνισε, για να σημειώσει ότι εκείνα θέλουν άλλη προσέγγιση, θα χρειαστεί νομοθεσία για μεταφορά αναπτυξιακών δικαιωμάτων. «Αυτά τα εργαλεία δεν τα προωθούν για έγκριση, ενώ υπάρχουν και νομοσχέδια, τα οποία συζητούνται εδώ και πολλά χρόνια», πρόσθεσε ο καθηγητής του Frederick. 

Συνοψίζοντας ο κ. Ιωάννου είπε: «Θεωρώ ότι χάσαμε πάρα πολλά τοπία και καταστρέψαμε πάρα πολλές εικόνες μνημείων μέχρι σήμερα, διότι υπάρχει αυτή η ολιγωρία, η αναποφασιστικότητα και η αδυναμία του κράτους να ρυθμίσει την ανάπτυξη με υψηλή αισθητική. Αν και είμαστε μια τουριστική χώρα και την εικόνα μας την πουλάμε στους ξένους, θα έπρεπε η αισθητική να ήταν το πρώτο πράγμα που μας ενδιαφέρει. Επίσης η αρτιότητα των πόλεών μας, των οικισμών μας. Όμως κυριαρχεί η ακαταστασία και η αυθαιρεσία».

«Ανάγκη για ινστιτούτο μνημείων»

Τονίζοντας ότι τα θέματα των μνημείων, τόσο στις ελεύθερες όσο και στις κατεχόμενες περιοχές, παρουσιάζουν τεράστιο πρόβλημα, η αρχαιολόγος και ιστορικός Τέχνης Άννα Μαραγκού ανέφερε στον «Π» ότι είναι επείγουσα η σύσταση υπό το υφυπουργείο ενός ανεξάρτητου ινστιτούτου διαχείρισης, συντήρησης και ανάδειξης μνημείων, εντός και εκτός του αστικού τοπίου, όχι μόνο στην ελεύθερη Κύπρο αλλά και στα κατεχόμενα, καθώς, κατά την εκτίμησή της, το Τμήμα Αρχαιοτήτων, με τα προβλήματα που θα έχει να διαχειριστεί με το μελλοντικό Αρχαιολογικό Μουσείο στη Λευκωσία, με την έλλειψη επιστημονικού προσωπικού, με τη γραφειοκρατία, η οποία επικρατεί, δεν μπορεί να ανταπεξέλθει.

Σύμφωνα με την κ. Μαραγκού, ο γνώμονας για το προτεινόμενο ινστιτούτο θα πρέπει να είναι η αειφόρα και οικονομικά αποδοτική συνύπαρξη του φυσικού και πολιτισμικού τοπίου με σύγχρονες τεχνολογίες λειτουργίας αρχαιολογικών πάρκων ζωντανής εκπαίδευσης και όχι ερειπιώνες, όπως για παράδειγμα είναι σήμερα η Παλαίπαφος και η Αρχαία Αμαθούντα. Ένας τέτοιος φορέας, σημείωσε, θα μπορούσε να προλαμβάνει και τις κατεδαφίσεις κτηρίων σημαντικής αρχιτεκτονικής εντός των πόλεων, καθώς θα μπορούσε να έχει υπό την ευθύνη του όλα τα μνημεία.

Τη συγκεκριμένη πρόταση την κατέθεσαν πρόσφατα από κοινού ο Δημήτριος Μιχαηλίδης (ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου), η Μαρία Ιακώβου (ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κύπρου) και η ίδια, τόσο στην υφυπουργό Πολιτισμού, Βασιλική Κασσιανίδου, όσο και στον ίδιο τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Νίκο Χριστοδουλίδη.

Στα κατεχόμενα

Για τα μνημεία στα κατεχόμενα η κ. Μαραγκού τόνισε ότι πρέπει να τεθούν υπό τη επίβλεψη του προτεινόμενου ινστιτούτου, καθώς η συντήρηση, διατήρηση, προβολή και προστασία τους είναι ευθύνη του κυπριακού κράτους. «Αν πάρει φωτιά το δάσος όπου βρίσκεται η εκκλησία του Χριστού Αντιφωνητή στην Κερύνεια ποια είναι η πυρασφάλεια που καλύπτει το μνημείο;», ρώτησε η ίδια πρόσφατα τον Πρόεδρο Χριστοδουλίδη σε συνάντηση που είχαν. «Για αυτό το μνημείο, αν και είναι κατηγορίας Α, δεν υπάρχει καμία φροντίδα, στα πλαίσια του ευρωπαϊκού νόμου για τα θέματα της προστασίας των μνημείων, όπως ορίζουν οι φορείς ICCROM και ICOMOS», δήλωσε η κ. Μαραγκού. «Η Δικοινοτική Τεχνική Επιτροπή Πολιτιστικής Κληρονομιάς ασχολείται μόνο με θέματα αναστήλωσης και συντήρησης, αλλά μόλις γίνουν αυτές οι εργασίες σταματά το έργο της, δεν υπάρχει συνέχεια και τα μνημεία κλείνουν, μένοντας εκτεθειμένα σε προβλήματα, μεταξύ των οποίων το πιο σοβαρό είναι η υγρασία, η οποία προξενεί ζημιές σε τοιχογραφίες. Οπότε, το να κάνεις συντήρηση σε ένα μνημείο και μετά να το κλείσεις, είναι διασπάθιση δημοσίου χρήματος, και μάλιστα της Ευρώπης», πρόσθεσε.

Απροστάτευτο το ψηφιδωτό του Θησέα

Τα προβλήματα προστασίας των μνημείων παρουσιάζονται και στις ελεύθερες περιοχές. Η κ. Μαραγκού αναφέρθηκε στην περίπτωση του ψηφιδωτού στην Οικία του Θησέα, στη Νέα Πάφο, το οποίο απεικονίζει τη μυθική μονομαχία μεταξύ του Θησέα και του Μινώταυρου. Αυτό το εκπληκτικό μωσαϊκό δάπεδο, το οποίο διακρίνεται για την πολυπλοκότητά του, με ζωντανές και ρεαλιστικές λεπτομέρειες, παραμένει μέχρι σήμερα χωρίς στέγαστρο, έρμαιο των καιρικών συνθηκών. Σημείωσε ότι στο παρελθόν υπήρξε πρόταση από έναν από τους μεγαλύτερους πολιτιστικούς οργανισμούς των ΗΠΑ για να αναλάβει τη στέγαση, όμως η Κυπριακή Δημοκρατία αρνήθηκε.

Με αφορμή τη θεμα της Χρυσοσπηλιώτισσας είπε: «Ένα μνημείο δεν μπορούμε να το χειριζόμαστε σαν να είναι ένα μέρος του δρόμου. Σαν να μην έχει αξία για τον κάθε πολίτη. Σαν να μην είναι κτήμα της μνήμης μας και του περιβάλλοντός μας. Εδώ τα σπίτια μας έχουν αξία, πόσο μάλλον τα μνημεία και οι εκκλησίες μας. Ένα μνημείο είναι μέρος της συλλογικής μνήμης ενός λαού ολόκληρου».