Αποτελεί κοινό τόπο ότι ο Γιάννης Γαΐτης υπήρξε ένας εκ των πρωτοπόρων Ελλήνων καλλιτεχνών, με διεθνείς διακρίσεις. Ενδιαφέρεται και αγωνιά για τον άνθρωπο και του δίνει σημαντική θέση στο έργο του. Το γνωστό ανθρωπάκι του γεννιέται από την αγάπη του για τον άνθρωπο. Αποτυπώνει τις συνέπειες του βιομηχανικού πολιτισμού: την ανωνυμία, την απομόνωση, τη μαζοποίηση, την υπερκατανάλωση. Τραγικά επίκαιρος και διαχρονικός. Η κόρη του Λορέττα Γαΐτη, αρχιτέκτονας με ενδιαφέρον στην οργάνωση-σκηνογραφία εκθέσεων, και η ιστορικός-κριτικός τέχνης Θάλεια Στεφανίδου μας μιλούν για το έργο και τη φιλοσοφία του.

Μια έντονη εικόνα που έχετε από τον πατέρα σας ως καλλιτέχνη;

Λορέττα Γαΐτη: Ήταν άνθρωπος με πλατιά αντίληψη για τη ζωή και τον κόσμο, ήταν μέσα στη ζωή. Είχε τη δύναμη του ταύρου... εισχωρούσε με όλο του το σώμα και την ψυχή στο έργο του. Ενώ ήταν ένας άνθρωπος γλυκός και τρυφερός, έκανε πράγματα που σιγά σιγά ξεφεύγανε από την παιδική ευαισθησία που είχε. Αγαπούσε πολύ το χρώμα και περνούσε στο σύμβολο, την ιδέα. Είχε ανάγκη μόνο το τσιγάρο του, τον καμβά, τα πινέλα του και τις μπογιές του.

Το έργο του Γαΐτη ήταν και μια αποτύπωση της εποχής του; Ο ίδιος μιλούσε για τη δουλειά του;

Θάλεια Στεφανίδου: Είναι ένας καθρέφτης των σύγχρονών του γεγονότων. Ρουφούσε καθετί καινούργιο και ήταν πολύ δυνατός στο βλέμμα, στη σκέψη και τα χέρια.
Λ.Γ.: Δεν μιλούσε συχνά για τη δουλειά του. Ήταν ο ίδιος το έργο του. Ήταν ο εαυτός του.

Θα μπορούσε να κατατάξει κάποιος το έργο του σε ένα ρεύμα; 

Θ.Σ.: Με τίποτα, και είναι κρίμα για τον ίδιο και για την τέχνη. Είναι ένας καλλιτέχνης με μια μεστή διαδρομή σε ό,τι αφορά τις μεταπολεμικές τάσεις του άμορφου στην αρχή, που στην πορεία συγκεκριμενοποιείται και φθάνει σε μια αποτύπωση, η οποία μπορεί να πάρει πάρα πολλούς πληθυντικούς.

Λ.Γ.: Ήταν από τους πρώτους που έφεραν τη σύγχρονη τέχνη στην Ελλάδα.
Έζησε στο Παρίσι για 20 χρόνια. Κράτησε απόσταση από την Ελλάδα εκείνο το διάστημα;

Λ.Γ.: Δεν αποκόπηκε ποτέ από την Ελλάδα έστω κι αν έζησε 20 χρόνια στο Παρίσι. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1974 κουβαλώντας μαζί του μεγάλες εμπειρίες απ' όλο τον κόσμο. Η δεκαετία που έζησε στην Ελλάδα μέχρι το τέλος της ζωής του -το 1984- ήταν γεμάτη. Υπήρχε μια μεγάλη εξακτίνωση του έργου του με συνεχή άνοδο και στο χρηματιστήριο της τέχνης.

Θ.Σ.: Η σύγχρονη κριτική θεωρία τον ανέδειξε με πολύ σοβαρές κριτικές. Πολύ σημαντικές γκαλερί στον κόσμο -με αφετηρία το Παρίσι- υποδέχθηκαν τη δουλειά του. Αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι ότι ο ίδιος ο Γαΐτης ήταν ένα πλάσμα που χαιρόταν να "παίζει" και με τον κόσμο. Είχε την ευλογία να κάνει ένα είδος θεατρικού παιχνιδιού.

Λ.Γ.: Όταν οργάνωνα το μουσείο του Γιάννη Γαΐτη ζήτησα από όλους τους καλλιτέχνες της γενιάς του να δώσουν ένα έργο. Όλοι μου έλεγαν πόσο καλός άνθρωπος ήταν. Όταν μια μέρα συνάντησα στον δρόμο τον Αληθεινό, μου μετέφερε ένα όμορφο στιγμιότυπο: Όταν έκανε (ο Αληθεινός) τα πρώτα του βήματα στην τέχνη είχε πάει στα εγκαίνια μιας έκθεσης του πατέρα μου και του ζήτησε να του παρουσιάσει τη δουλειά του ως νέος καλλιτέχνης που ήταν. Ακολούθως, συναντήθηκαν στο ατελιέ του πατέρα μου και του είπε: "Αύριο θα πας στην γκαλερί μου να σου οργανώσουμε μια έκθεση". Έδινε βήμα σε άλλους καλλιτέχνες που είναι σπάνιο πράγμα. Δεν μπήκε ποτέ σε αντιζηλίες.
Το "ανθρωπάκι" πώς προέκυψε στην τέχνη του Γαΐτη;

Θ.Σ: Το ανθρωπάκι γεννήθηκε μέσα από τη ζωγραφική καθώς ο ίδιος πάλευε να αναδείξει φόρμες οι οποίες θα τον χαρακτήριζαν, σαν ένα δικό του DΝΑ. Υπήρξαν πολλά σκαλοπάτια μέχρι να πάρει την τελική του μορφή - απλοποιημένο, λιτό στη γραμμή και πιο δυνατό στην έκφρασή του ανθρωπάκι. Γέννησε δύο πλάσματα ο Γαΐτης, τη Λορέττα και το ανθρωπάκι. Το ανθρωπάκι είναι ο άνθρωπος του Γαΐτη. Δείχνει έναν πολύ μεγάλο σεβασμό στην αγορά με την αρχαία σημασία της λέξης, εκεί όπου παίρνονταν οι αποφάσεις, όπου όλοι οι άνθρωποι είχαν ισοτιμία και ισονομία. Αυτό δηλώνει ο πληθυντικός του Γαΐτη. Μελετώντας κανείς το έργο του αντιλαμβάνεται πόσο επίκαιρος είναι.

Τα "ανθρωπάκια" στοιχισμένα, σαν δισδιάστατες μαριονέτες ή άκαμπτες φιγούρες θεάτρου σκιών δεν έχουν πρόσωπο με χαρακτηριστικά, είναι σαν να φορούν μάσκα κι όλα μαζί παράγουν ένα αδρανές πλήθος" (Θ. Στεφανίδου)

Λ.Γ.: Στα τελευταία του έργα βλέπουμε να κυριαρχούν τα δέντρα - θέματα οικολογίας, η ενσωμάτωση στη φύση. Ήταν και η περίοδος που ήταν άρρωστος με καρκίνο του πνεύμονα, ένα ζωτικό όργανο που μοιάζει με δέντρο, το οποίο ανέδειξε σαν μια φόρμα στο έργο του.

Θ.Σ.: Είναι πολύ επίκαιρος γιατί δημιουργεί με το έργο του ουσιαστικούς κόμβους κοινωνικής κριτικής, οικολογικής κριτικής, και γενικότερα κριτικής που αφορά την ανθρώπινη κατάσταση σε αυτό που λέμε πολιτισμός του μαζί. Ποιο είναι το μπόλιασμα του Γαΐτη στην τέχνη;

Θ.Σ.: Σαφώς έχει δώσει πολύ μεγάλο μπόλιασμα σε μια πληθώρα καλλιτεχνών, σχολών καλών τεχνών. Αυτό είναι ξεκάθαρο και με την εκτίμηση με την οποία βλέπουν τη διαδρομή του Γαΐτη, ενός Έλληνα του κόσμου που αισθάνεται όλη τη γη οικόπεδό του. Και σε όλη αυτή τη γη θέλει να αποδώσει τον σπαρμό του. Εκμοντερνίζει τη μυθολογία, τη βυζαντινή εικονολατρία, δημιουργεί απίστευτη δυναμική ηθογραφία, με όλη τη θεματική του. Ο Γαΐτης είναι ένας απόλυτος εικαστικός δημιουργός που μέσα από όλη αυτή την ανάδειξη των χρωμάτων και όποιων άλλων υλικών και μέσα από αυτό που έβλεπε, γίνεται ένας δάσκαλος της εικόνας και των εικόνων του. Έχει και εκφράζει μια απίστευτη αλήθεια - παίρνει μοτίβα, τα επανασυνθέτει και τα προσαρμόζει στη σύγχρονη εποχή. Όπως ο Μότσαρτ που ενώ είναι τεράστιος στη σύνθεση έχει εκείνη την παιδικότητα και την αίσθηση της οικειότητας που νομίζεις ότι η μουσική γράφτηκε για σένα.

Λ.Γ.: Το έργο του είναι σοβαρό αλλά έχει και μια οικειότητα. Δεν μας ενοχοποιεί. Αξίζει να αναφέρω ότι έκανε επίσης Αρχιτεκτονική. Έχει σχεδιάσει τρία καταπληκτικά σπίτια, εκ των οποίων το ένα είναι το σπίτι του στην Ίο. Έχει κάνει καρέκλες, τραπέζια, καθρέφτες, διάφορα έπιπλα. Ήταν επίσης ο πρώτος που έκανε μεταξοτυπίες για να μπορεί κάποιος να αγοράσει ένα έργο σε μικρότερη τιμή.

Θ.Σ.: Συγχρόνως θέτει και μια κοινωνική κριτική. Το εκφράζει με τέτοιο τρόπο χωρίς να μας δημιουργεί βάρος, για να μην γινόμαστε ενοχικοί. Εκφράζει μεγάλο σεβασμό στην ανθρώπινη κατάσταση.

Πώς σχολιάζετε τη σύγκριση με τον Πικάσο;

Θ.Σ.: Ο Γαΐτης θαύμαζε τον Πικάσο. Έχει το ίδιο ταμπεραμέντο. Ήταν πάρα πολύ φίλεργος. Δεν τον ενδιέφερε να τελειώσει κάτι για να κάνει άλλα πράγματα. Εργαζόταν μέχρι το τέλος της ζωής του με μεγάλη συνέπεια. Αφοσιωνόταν, η δουλειά του ήταν ο πλήρης ερωτισμός του. Το ίδιο και ο Πικάσο. Ίσως έχουν και μια κοινή ιδιοσυστασία ως ανθρώπινη ύλη.

Είχε κάποιους προβληματισμούς κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής του στην Ελλάδα;

Λ.Γ.: Ήταν πολύ ευτυχής για τη δουλειά του. Νομίζω όμως σιγά-σιγά είχε μια άλλη μοναξιά που δεν μπορούσε να ξεπεράσει το ανθρωπάκι, για το οποίο δούλεψε πολύ. Κάποια στιγμή μου είπε: "Θα έπρεπε να κάνω το ανθρωπάκι δέκα χρόνια μετά". Δούλεψε τόσο πολύ που έφτασε στην πορεία εκεί όπου ήταν να φτάσει, και μετά δεν είχε τη δύναμη να κάνει κάτι άλλο. Είχε φτάσει μέχρι εκεί που μπορούσε να το συνοδέψει.

Θ.Σ.: Είναι σαν να λέμε ότι κάποιος έκανε πολλά παιδιά και αισθάνεται πνιγμένος με τις τόσες γεννήσεις. Το ίδιο το ανθρωπάκι όμως είναι τόσο δημιουργικό. Ο Γαΐτης παρόλο που ήταν πολύ αγαπητός -έδινε χώρο στη δημιουργία του- ήταν συγχρόνως και ερημίτης. Έχει έναν κοσμοπολιτισμό και έναν ασκητισμό ταυτόχρονα.

Λ.Γ.: Θυμάμαι ότι ο πατέρας μου ήταν το ίδιο άνετος τόσο με τον πιο απλό άνθρωπο όσο και με τον βασιλιά.

Θ.Σ.: Ενώ είναι οικείος είναι συγχρόνως και ένας απρόσιτος πυρήνας που δημιουργεί πολύ μεγάλο στοχασμό. Αυτή η σύμπλευση των ανθρώπων δημιουργεί μια μέθεξη, να είμαστε μαζί του κι ο καθένας μόνος του. Έχει και πολλά στοιχεία της ποπ αρτ χωρίς να είναι ο ίδιος ποπ. Δεν εκπίπτει. Αγαπάει τον άνθρωπο και του δημιουργεί τα σημερινά εικονίσματα, που δεν είναι για να τα προσκυνά αλλά να προβληματίζεται.
*Aναδρομική έκθεση του Γιάννη Γαΐτη σε επιμέλεια της Λορέττας Γαΐτη και του Ανδρέα Καπάταη στην Golden Gallery by Kapatays στη Λευκωσία μέχρι τις 20 Ιανουαρίου 2018.

Γράφει ο Χρήστος Λαζανιάς/ Φωτογραφία: Ελένη Παπαδοπούλου