«Θεοκλής Κουγιάλης, Χριστόφορος Σάββα, ένας διάλογος» είναι ο τίτλος της δίγλωσσης έκδοσης που κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 2018 από τις εκδόσεις Αρμίδα, και αφορά τη συνεργασία δύο πρωτοποριακών μορφών της σύγχρονης κυπριακής δημιουργίας: του εικαστικού Χριστόφορου Σάββα και του ποιητή Θεοκλή Κουγιάλη.

«Πρόκειται για μια συνεργασία που συνδυάζει ποίηση και ζωγραφική και είναι η πρώτη στο είδος της στη σύγχρονη πολιτιστική μας ζωή», σημειώνει στον πρόλογό του ο επιμελητής της έκδοσης, φιλόλογος και κριτικός λογοτεχνίας και θεάτρου Κώστας Χατζηγεωργίου, ο οποίος μίλησε στο Π για το βιβλίο και το κοινό πρότζεκτ των Σάββα - Κουγιάλη.

Ο Χριστόφορος Σάββα

Ο Χριστόφορος Σάββα

«Τον Σάββα τον γνώρισα μαθητής ακόμα, το 1954, όταν ενοικίασε ένα διαμέρισμα στον Στρόβολο με τον φίλο του τον Ρόντι (σ.σ. Roddy Maude-Roxby, στενός φίλος και συμφοιτητής του Σάββα, επίσης ζωγράφος)», αναφέρει ο κ. Χατζηγεωργίου. «Πήγαιναν στον ποταμό οι δυο τους και ζωγράφιζαν».

Τον Θεοκλή Κουγιάλη «τον γνώρισα το ’60, όταν ήταν δάσκαλος στο χωριό μου, την Αγροκηπιά. Μου είχε δώσει τότε ένα αντίτυπο της πρώτης του ποιητικής συλλογής». Με τον Θεοκλή Κουγιάλη, ο κ. Χατζηγεωργίου διατήρησε στενή φιλία που κράτησε μέχρι και το τέλος της ζωής του ποιητή, τον περσινό Ιανουάριο. Και με τον Χριστόφορο Σάββα, όμως, η φιλία έγινε κουμπαριά στον γάμο του ζωγράφου με τη Κριστίν, το 1964. Έπειτα ο Κώστας Χατζηγεωργίου έφυγε για μεταπτυχιακό στην Αμερική. «Λίγο καιρό μετά την επιστροφή μου, ο Σάββα πέθανε» (στις 13 Ιουλίου 1968).

Ο Θεοκλής Κουγιάλης

O Θεοκλής Κουγιάλης.

Την ιδέα για μια συνεργασία μεταξύ Σάββα και Κουγιάλη «την έριξε ο Παντελής Μηχανικός ένα βράδυ κάτω στην τάφρο της πλατείας Σολωμού. Συναντιόμασταν εκεί τα βράδια να πιούμε μια μπίρα, να φάμε κανένα σουβλάκι», θυμάται ο κ. Χατζηγεωργίου. «Το είπε πρώτα στον Σάββα, για να ζωγραφίσει το ποίημα του Κουγιάλη 'Αχτένιστη'. Ο ίδιος δεν δεσμεύτηκε. Τις επόμενες μέρες, όμως, ζήτησε κι άλλα ποιήματα του Κουγιάλη».

Όπως περιγράφει στην εισαγωγή της έκδοσης ο κ. Χατζηγεωργίου, «στις συναντήσεις τους τις επόμενες μέρες (Θεοκλής και Χριστόφορος) αντάλλασσαν γνώμες ως προς τη μορφή που θα έπαιρνε η συνεργασία τους. Επιθυμία και των δύο, όπως αφηγείται ο Θεοκλής, ήταν ποίηση και ζωγραφική να διατηρήσουν τη δική τους υπόσταση. Γι’ αυτόν τον λόγο απέφυγαν να δώσουν στο εγχείρημά τους την παραδοσιακή μορφή βιβλίου, όπου ποίηση και εικονογράφηση παρουσιάζονται ξεχωριστά σε αντικριστές σελίδες. Και πράγματι η δουλειά του Χριστόφορου δεν ήταν απλή εικονογράφηση των ποιημάτων. Η μορφή που τελικά επέλεξαν είχε ως πρότυπο το Livre d’artiste (Βιβλίο του καλλιτέχνη). Ο όρος περιγράφει ένα κίνημα που εμφανίζεται στις αρχές του 20ού αιώνα, όπου ποίηση και ζωγραφική παρουσιάζονται συνυφασμένες και σε διάλογο στην ίδια επιφάνεια, διατηρώντας ταυτόχρονα την πρωτοτυπία και την ταυτότητά τους. Ο Χριστόφορος, που είχε γνωρίσει τις μεθόδους και τις τεχνικές του κινήματος κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι, διέβλεψε, στη συνεργασία του με τον Θεοκλή, μιαν ευκαιρία να δοκιμάσει την εφαρμογή τους».

Ένα από τα έργα του Σάββα με το ποίημα «Όπως ξημέρωσε», του Κουγιάλη. Το έργο ανήκει στη συλλογή της Θεοδώρας Νικήτα.

Πρώτη παρουσίαση

Από τη συνεργασία των δύο προέκυψαν δεκαέξι έργα πάνω σε δεκατέσσερα ποιήματα (για δύο ποιήματα ο Σάββα έφτιαξε δύο πίνακες). Πλην ενός, τα δεκαπέντε έργα παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά το 1963 σε μια έκθεση στην γκαλερί Απόφαση, που άνοιξε ο ίδιος ο Σάββα με τον ζωγράφο Γκλυν Χιούζ τον Μάιο 1960. Τόσο ο κ. Χατζηγεωργίου στο βιβλίο που επιμελείται όσο και η Ελένη Νικήτα στο βιβλίο «Χριστόφορος Σάββα: η απαρχή μιας νέας εποχής στην κυπριακή τέχνη» (εκδ. Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου) σημειώνουν ότι η έκθεση αποτέλεσε πρωτοποριακό γεγονός για τα δεδομένα της εποχής. Ο Κώστας Οικονόμου έγραψε στο βιβλίο «Χριστόφορος Σάββα. Η ζωή και το έργο του» (εκδ. Μορφωτική Υπηρεσία, ΥΠΠ) ότι η έκθεση είχε στόχο «την κατάργηση των στεγανών πλαισίων ανάμεσα στις τέχνες», κάτι που σχολιάζει σχετικά και η κ. Νικήτα: «(Το εγχείρημα) αποτέλεσε την αδιάψευστη μαρτυρία της συνεργασίας και του διαλόγου μεταξύ δημιουργών που υπηρετούν διαφορετικές τέχνες».

Η πρόσκληση για την έκθεση του 1963, στην γκαλερί Απόφαση.

Οι κριτικοί, ωστόσο, δεν υποδέχτηκαν με θέρμη το αποτέλεσμα. «Η έκθεση είναι πραγματικά πρωτότυπη. Τι προσφέρει όμως πέραν της πρωτοτυπίας της; Κατά τη γνώμη μας, τίποτε», έγραφε ο Μ. Περδίος, αρθρογράφος της «Χαραυγής».

Στο μεταξύ ο Θεοκλής Κουγιάλης έναν χρόνο αργότερα εξέδωσε τα ίδια ποιήματα σε μια συλλογή με τίτλο «Τα τελευταία μου, χωρίς τις υδατογραφίες του Χριστόφορου».

Το 1998, δέκα από τα έργα (όσα έδωσε ο Σάββα στον Κουγιάλη - τα υπόλοιπα ανήκουν σε συλλογές με ένα να βρίσκεται στην Κρατική Συλλογή) παρουσιάστηκαν σε μια έκθεση στον χώρο του βιβλιοπωλείου Μούφλον, στη Λευκωσία. Τα ίδια έργα παρουσιάστηκαν και το 2017 σε μια έκθεση με τίτλο Livres d’artist στο Μουσείο Λουκίας και Μιχαλάκη Ζαμπέλα.

Η επανέκδοση

Ο Θεοκλής Κουγιάλης θέλησε το 2014 να επανεκδώσει τα ποιήματα εκείνα, αυτή τη φορά με τις υδατογραφίες του Σάββα. Όπως γράφει ο κ. Χατζηγεωργίου, «θεωρούσε εκείνη τη συνεργασία τους μοναδική εμπειρία στη ζωή του. Ήθελε, επίσης, τα ποιήματα να μεταφραστούν στην αγγλική γλώσσα, καθώς αυτό θα έδινε πρόσβαση στο έργο σε ένα μη ελληνόφωνο κοινό, κυρίως δε στα παιδιά του Σάββα, Κίκα και Μάρκο, που μεγάλωσαν στη Βρετανία. Δεν μπορούσα να μην ανταποκριθώ στο κάλεσμα του Θεοκλή, όχι μόνο γιατί το όλο εγχείρημα αποτελούσε μια πρόκληση αλλά και γιατί και με τους δύο με συνέδεε στενή φιλία», σχολιάζει ο κ. Χατζηγεωργίου.



Μια σειρά από εμπόδια καθυστερούσαν την έναρξη του εγχειρήματος, ανάμεσα σε αυτά τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε ο Θεοκλής Κουγιάλης. Ωστόσο αυτά πείσμωναν, παράλληλα, τόσο τον κ. Χατζηγεωργίου όσο και την οικογένεια του ποιητή. Μέσα από την προεργασία του επιμελητή για την εν λόγω έκδοση αποδείχθηκε ότι τα έργα που ετοίμασε ο Σάββα πάνω στα 14 ποιήματα του Κουγιάλη ήταν δεκαέξι και όχι δεκαπέντε.

Εν τέλει, η πρόθεση του Θεοκλή Κουγιάλη να επανεκδώσει τα ποιήματα με τις ακουαρέλες του Σάββα έγινε πράξη τον περσινό Οκτώβριο και αφιερώθηκε στον Χριστόφορο Σάββα, 50 χρόνια από τον θάνατο του οποίου συμπληρώθηκαν το 2018. Είναι όμως αφιερωμένη και στον Θεοκλή Κουγιάλη ο οποίος απεβίωσε στις 3 Ιανουαρίου 2018 και δεν πρόλαβε να δει ολοκληρωμένη την έκδοση. «Ήταν μία από τις τελευταίες του επιθυμίες».