Γράφουν οι Χριστίνα Λάμπρου και Μερόπη Μωυσέως*

«Είμαι πολύ κακός στο να εκφράζομαι με λόγια. Ίσως ένας από τους λόγους για τους οποίους έγινα ζωγράφος είναι το γεγονός ότι είναι πιο εύκολο να εκφράζομαι με χρώματα και σχήματα»



Ο Χριστόφορος Σάββα γεννήθηκε στο Μαραθόβουνο στις 8 Ιουνίου 1924, δεύτερο από τα έξι παιδιά της οικογένειας Σάββα Χριστοφόρου και Κυριακής Λιασή Κλατσιά. Στα χώματα του χωριού του χάρασσε σχέδια με το δάκτυλό του, στα 11 ζωγράφισε στον τοίχο του σπιτιού του την εκκλησία του χωριού, έφηβος διακόσμησε με αφίσες του το καφενείο όπου σύχναζε, στα 19 ζωγράφιζε στην άμμο της Αιγύπτου, απεσταλμένος του στρατού, στα 20 στην Ιταλία βοηθούσε τους νεαρούς κομουνιστές να γράφουν συνθήματα στους τοίχους εναντίον του Μουσολίνι. Ο Χριστόφορος Σάββα εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους Κύπριους καλλιτέχνες του 20ού αιώνα και είναι εκείνος που άνοιξε το δρόμο της σύγχρονης τέχνης στα εικαστικά του τόπου, με τα έργα και τον τρόπο ζωής του, ενός πραγματικού καλλιτέχνη. "Έφυγε" στις 13 Ιουλίου 1968, φτάνοντας στην Αγγλία από την Μπιενάλε της Βενετίας [όπου εκπροσωπούσε την Κύπρο με τους Α. Χρυσοχό, Κ. Ιωακείμ, Γ. Σκοτεινό, Στ. Βότση και Γ. Κυριάκου]. Εκεί τον περίμενε η εγκυμονούσα σύζυγός του, Κριστίν.
"Αγαπητή Christine, φεύγω από τη Βενετία για την Αγγλία στις 23 [Ιουνίου]. Έχω καλά νέα από εδώ. Θα σε δω σύντομα, με αγάπη Chris".
Έφτασε στο Λονδίνο, δεν πρόλαβε όμως να δει το γιο του, Μάρκο. Απεβίωσε ξαφνικά -λέγεται από ανακοπή καρδιάς- στο νοσοκομείο του Σέφιλντ στο Λονδίνο. Κηδεύτηκε εκεί. Σύμφωνα με μάρτυρα, η σορός του αποτεφρώθηκε και η τέφρα σκορπίστηκε στους τέσσερις ανέμους.

Γκλυν Χιούζ: Μοντέρνος πριν τον μοντερνισμό

Γνώρισα τον Χριστόφορο Σάββα το 1959, όταν η μόνη γκαλερί της πόλης ήταν το Λήδρα Πάλας. Είχα παρουσιάσει μια έκθεση τον Δεκέμβριο εκείνης της χρονιάς και την επόμενη βδομάδα παρουσίαζε έκθεση εκείνος.

Γκλυν Χιούζ και Χριστόφορος Σάββα στην γκαλερί Απόφαση, το 1960. Φωτογραφία ©Georges der Parthogh

0 Σάββα ήταν μεγαλύτερος από μένα και πιστεύω ότι ένας λόγος που κάναμε παρέα ήταν ότι γνώριζα αρκετά για την τέχνη στη Γαλλία έχοντάς την επισκεφτεί, ενώ εκείνη την εποχή, οι περισσότεροι Κύπριοι ήταν εκπαιδευμένοι μέσω του Βρετανικού Συμβούλιου στην Αγγλία - διάφοροι γνωστοί όπως ο Βότσης και ο Χρυσοχός είχαν σπουδάσει στο Ηνωμένο Βασίλειο. Κι ο Σάββα πέρασε από την Αγγλία, αλλά αργότερα πήγε στο Παρίσι (κάποιος του είχε πληρώσει τα έξοδα αν δεν κάνω λάθος, κάποιος τον βοήθησε) για να σπουδάσει με τον Λοτ. Ο Λοτ ήταν ένας από τους μεγάλους κυβιστές ζωγράφους και φίλος του Πικάσο.

Βλέποντας το έργο που έφτιαξε προτού φύγει για το Παρίσι, μου φαίνεται πως ήξερε αυτά τα πράγματα πριν καν τα δει. Σαν άγγιγμα ιδιοφυΐας. Έκανε αυτό που ονομάζουμε μοντέρνα τέχνη προτού πάει στο Παρίσι. Ηταν μοντέρνος πριν το μοντερνισμό.

Συνειδητοποίησα ότι αυτός ο τύπος ήταν όντως πολύ, πολύ καλός. Ηταν η εποχή της Ανεξαρτησίας και εγώ είχα μόλις αναλάβει μια καινούργια δουλειά και μετακόμισα αλλού. Έτσι βρήκαμε ένα χώρο στη Λευκωσία, στην οδό Σοφοκλέους και μετά στην οδό Απόλλωνος. Το καλοκαίρι της Ανεξαρτησίας, ένας Τούρκος φίλος μάς διακόσμησε το χώρο. 0 Σάββα μετακόμισε μέσα ενώ εγώ διατηρούσα απλά ένα δωμάτιο. Αργότερα μου έδωσαν ένα δωμάτιο στην Αγγλική Σχολή αλλά συνέχισα να διατηρώ το δωμάτιο μου εκεί. Ήταν ένας υπέροχος χώρος, περνούσαμε πολύ καλά, ο Σάββα ήτανε και πολύ καλός μάγειρας... Ήμασταν και οι δύο αριστεριστές (όπως όλοι οι καλλιτέχνες εκείνες τις μέρες. Ή τουλάχιστον έτσι μου φαινόταν...).

Βοηθούσα εγώ με το ενοίκιο - γιατί ο Σάββα δεν είχε λεφτά, τα κατάφερνε όμως κάπως να ζει από την τέχνη του. Αυτό που περισσότερο θαύμαζα πάνω του ήταν η αποφασιστικότητά του. Όταν δούλευε, έκλεινε την πόρτα και κανένας δεν τολμούσε να ενοχλήσει. Δεν τον απογοήτευε ποτέ η κοινωνική κατάσταση. Δεν ήταν ποτέ επιπόλαιος ως καλλιτέχνης, δούλευε πάρα πολύ σκληρά.

Έργο του Χριστόφορου Σάββα, με σακούλα σε καμβά

Κάναμε λοιπόν πολλές εκθέσεις δικές μας αλλά και άλλων, φιλοξενούσαμε ομιλίες και τέτοια πράγματα, είχαμε πολλές ομάδες συζήτησης και οργανώναμε μικρές εκθέσεις - μεταξύ άλλων και ενός μικρόσωμου βρακά στην ηλικία των 77 με το όνομα Μιχαήλ Κκάσιαλος, μας τον είχε συστήσει ο Διαμαντής. Είχα ένα αυτοκίνητο τότε και αποφασίσαμε να πάμε στην Άσσια -ήμουνα πολύ κακός οδηγός και ο Σάββα πολύ κακός συνοδηγός- αλλά κάπως τα καταφέραμε και φτάσαμε. Γεμίσαμε το μικρό μου αυτοκίνητο με έργα του Κκάσιαλου, ζωγραφική και κεραμική (έφτιαχνε "αρχαία" αγγεία - κατουρούσε πάνω τους για να φαίνονται παλιά). Και έτσι παρουσιάσαμε έκθεση του Κκάσιαλου. Δεν υπήρχαν γκαλερί τότε όπως σήμερα, εκθέταμε σε ξενοδοχεία και έτσι ο χώρος μας έγινε στέκι για πολλούς δημιουργικούς ανθρώπους. Ήμασταν εμείς και ένας άλλος χώρος απέναντι μας πιο λογοτεχνικός, που διαχειριζόταν η ποιήτρια και λογοτέχνις κυρία Μελεάγρου.

Ήταν έντονες μέρες, οι άνθρωποι ήταν συνεχώς σε εγρήγορση, σήμερα ίσως συμβαίνουν πολλά και δεν προλαβαίνουμε να τα αφομοιώσουμε. Ισως να είναι πιο ξεκάθαρα για τους νέους.

Με τη δουλειά μου στην Αγγλική Σχολή και όλες τις δραστηριότητες που συνεπάγονται, δεν είχα χρόνο για την γκαλερί. Και θυμάμαι μια φορά θύμωσα τόσο πολύ, η εφημερίδα έγραφε ότι μια έκθεση εγκαινιάζεται στις 7, στο ραδιόφωνο ανακοινώθηκε ότι εγκαινιαζόταν στις 8 και η τηλεόραση είπε στις 9. Ο Σάββα δεν ήταν καλός με τα οργανωτικά. Και έτσι για λίγο χώρισαν οι δρόμοι μας. Ήμασταν κι οι δύο πολύ διαφορετικοί καλλιτέχνες, εκείνος βέβαια ήταν πολύ καλύτερος από μένα - πραγματικά. Ήταν επίσης πολύ μορφωμένος. Ίσως να έμοιαζε με χωρικό αλλά το υπνοδωμάτιο του ήταν γεμάτο βιβλία, ήταν αρκετά διανοούμενος και πολύ-πολύ ευφυής. Ίσως οι καλλιτέχνες της εποχής να μην το είχαν καταλάβει αλλά ήταν ένας πολύ αστείος τύπος. Και πολύ εύστροφος. Και πολύ αποφασισμένος. Ένας μεγάλος καλλιτέχνης.

Εκείνες τις μέρες ο τόπος ήτανε γεμάτος ραφτάδικα. Και όλοι ράβαμε τα κοστούμια μας σε ράφτη - ακόμη κι εγώ. Έτσι είναι που άρχισε ο Σάββα τα πρώτα του απλικέ, με αποκόμματα από τα ραφτάδικα. Πραγματικά πανέμορφα έργα.

Ενώ θαύμαζα ένα απλικέ κάποιου διάσημου Βρετανού καλλιτέχνη στην Tate, άκουσα κάποιον να κλαίει: ήταν η κυρία Μελεάγρου που βρισκόταν κατά σύμπτωση στην Tate και μου είπε ότι ο Σάββα πέθανε. Και έτσι το έμαθα.

Ήτανε η εποχή της Μπιενάλε Βενετίας όπου συμμετείχε και ο Σάββα μαζί με άλλους. Αποχαιρέτησα την κυρία Μελεάγρου, επέστρεψα σπίτι και -εκείνες τις μέρες παίρναμε το πλοίο για Κύπρο- πήγα στο Dover. Από εκεί διέσχισα τη Γαλλία και μετά την Ιταλία και στη Βενετία επισκέφτηκα την Μπιενάλε. Το έργο του Σάββα είχε ένα στεφάνι κρεμασμένο πάνω του (εκεί κατέρρευσα, δεν άντεξα). Την επομένη πήρα ένα πλοίο για Πειραιά και έφτασα στην ηλιόλουστη Κύπρο.

Άρης Λαπίθης: «Ο Χριστόφορος ήταν αγαθός άνθρωπος»

Ήμουν στην Αγγλία για σπουδές και ήθελα να επιστρέψω στην Κύπρο [σ.σ. 1959]. Μου είπε κάποιος να περάσω από το Παρίσι να δω τον Χριστόφορο Σάββα, έναν καλλιτέχνη. Κάποιος του είχε δώσει λεφτά να πάει εκεί. Και πού να τον βρω; Στη γκαλερί Λοτ (Lhote). Πήγα.

Υφασματογραφία

Ήταν ένα μεσημέρι προς απόγευμα. Έμενε σε ένα πολύ μικρό δωμάτιο, μόλις που χωρούσε να κοιμάται. Τον βρήκα εκεί, "είσαι ο Χριστόφορος Σάββα;", του είπα. "Ναι, είμαι ο Χριστόφορος Σάββα". "Είμαι ο Λαπίθης. Με έστειλαν να σε βρω".

- Και τι να κάνουμε;

- Τίποτα. Εγώ επιστρέφω στην Κύπρο. Να περάσουμε τις μέρες μαζί.

- Εντάξει.

Έτσι γνώρισα τον Χριστόφορο Σάββα.

Το πρωί πήγαινα στο νοσοκομείο, το δείλι γυρίζαμε τις γκαλερί, τις νύχτες πηγαίναμε στα μπιστρό και κατά μήκος του Σηκουάνα, όπου συχνάζουν όλοι οι καλλιτέχνες και ζωγραφίζουν. Έτσι περνούσαν οι μέρες στο Παρίσι. Περάσαμε κάμποσες μέρες μαζί.
Ένα απόγευμα πήγαμε στη γκαλερί και βρήκαμε πέντε-έξι μεγάλους καλλιτέχνες της Ευρώπης, που βλέπουν άλλα και ζωγραφίζουν άλλα. Θυμάμαι ήταν εκεί μια γυμνή γυναίκα-μοντέλο, Γενάρη μήνα, και έβλεπε τη γυναίκα αλλά ζωγράφισε έναν χοίρο. Του είπα "ρε Χριστόφορε, τι είναι αυτή η ιστορία; Βλέπεις μιαν όμορφη γυναίκα εκεί, γυμνή, μέσα στο καταχείμωνο και ζωγραφίζεις χοίρους;". Έτσι τη βλέπει ο καλλιτέχνης, μου είπε.

Τον βρήκα ξανά όταν ήρθα στην Κύπρο και έγινα ο "χορηγός" του. Έτσι έλεγε, όταν έκανε την "Απόφαση" με τον Γκλυν Χιουζ. Με είχαν σαν πρόεδρο του Συμβουλίου. Εν τω μεταξύ ήταν φτωχός και απένταρος - και δεν έτρωγε πολύ, μόνο τσίμπαγε. Εγώ έκανα και τον αγρότη -είχε νερό τότε- στη Λακατάμια. Φύτευα πατάτες και του έπαιρνα στην Απόφαση, τις έψηνε και τις πουλούσε σερβιρισμένες με κρασί. Πήγαινε όλος ο καλλιτεχνικός κόσμος εκεί και διάφοροι έδωσαν διαλέξεις. Εκεί τον γνώρισα καλά.

Ερχόταν εδώ [σ.σ. στο γραφείο τού Άρη Λαπίθη] κάθε μεσημέρι και τσίμπαγε - είναι ντροπή να πούμε πως έτρωγε. Μου έφτιαξε ένα έργο για εκείνο το παράθυρο [δείχνει το παράθυρο στο ιατρείο του] για να μην μπαίνει ο ήλιος. Ήρθε μια μέρα στο γραφείο, του λέω "ρε Χριστόφορε, κάνε μια κάρτα χριστουγεννιάτικη". Είχε στο γραφείο ένα τετράδιο, έκατσε και ζωγράφισε ένα σκίτσο. "Ρε Χριστόφορε, τι είναι αυτό;" Είχε ζωγραφίσει μια παραλία με γυμνούς ανθρώπους.

Σελίδες από το σημειωματάριο του Χριστόφορου Σάββα. 

Κάθε Σάββατο πρωί πήγαινα στη Λεμεσό -δεν είχε οφθαλμίατρους τότε, ούτε στη Λεμεσό ούτε στην Πάφο- και τον έπαιρνα μαζί, για παρέα. Το μεσημέρι τρώγαμε στο Πισσούρι και μετά παίρναμε το δρόμο για Πάφο, κατεβαίναμε στην Πιτσιλιά και φτάναμε ξανά στη Λευκωσία. Μια μέρα στο δρόμο από την Πόλη Χρυσοχούς προς Λευκωσία, πήραμε ένα δρόμο πολύ στενό και ανηφορικό. Είχα ένα μικρό αυτοκίνητο, κάτω το χάος. Όμως έπαθε κάτι το αυτοκίνητο και έσβησε και είπα στον Χριστόφορο: "Αποχαιρέτα τη ζωή και ώς εδώ ήταν". Πάνω δεν πήγαινε το αυτοκίνητο, κάτω δεν πήγαινε, μόνο το χάος ήταν. Στο τελευταίο δευτερόλεπτο ξεκίνησε και φύγαμε. Είπαμε ότι δεν θα ξαναπατήσουμε σε εκείνο το δρόμο.
Στον ποταμό της Γερμασόγειας του ζήτησαν να φτιάξει κάτι, ό,τι θέλει. Εκεί, στο τέρμα του ποταμού, υπάρχει ένα έργο του από πέτρα. Δεν το ξέρουν πολλοί.

Εκείνο που μου έκανε εντύπωση και δεν κατάλαβα ποτέ... υποτίθεται ότι εγώ ξέρω γαλλικά, ήμουν και καθηγητής γαλλικών για κάποιο διάστημα, αλλά ποτέ δεν κατάφερα να συνεννοηθώ. Πώς τα κατάφερνε ο Σάββα και συνεννοείτο; Γαλλικά δεν καταλάβαινε, πώς τα κατάφερνε με πέντε λέξεις που ήξερε;
Ό,τι και αν γράψεις, να πας στον ποταμό της Γερμασόγειας να δεις το αριστούργημά του, πάνω στη θάλασσα.

Νίκος Κουρούσιης: «Ήταν ο πρώτος επαγγελματίας καλλιτέχνης»

Στην είσοδο της οδού Λήδρας, πάνω στη γωνιά είχε ένα φαρμακείο και περπατώντας εγώ κάτω στην Πλατεία Ελευθερίας είδα μια φιγούρα να στέκεται εκεί ακίνητη, στη γωνιά του φαρμακείου. Ένας πολύ Βυζαντινός τύπος, με τα γένια του. Μου έκανε εντύπωση η φιγούρα αυτή που ήταν εκεί, στατική, και κοίταζε γύρω από τη γωνιά του πεζοδρομίου. Τον προσέγγισα και του μίλησα. Έτσι γνωριστήκαμε με τον Χριστόφορο Σάββα.

O Νίκος Κουρούσιης, δεξιά, στην ταβέρνα Απόφαση.

Έπειτα, ήταν οι εμπειρίες με την Απόφαση. Ήμουν συχνά εκεί στην ταβέρνα. Εκεί συνάντησα πολλούς καλλιτέχνες αλλά και φιλότεχνους. Ήταν μια όαση η ταβέρνα του, από ανθρώπους που διψούσαν για την τέχνη, τη δημιουργία, τα γράμματα.
Στο σπίτι του για πρώτη φορά περπάτησε ο γιος μου. Τον έπαιρνα συχνά εκεί -έκανε παρέα με την κόρη του που ήταν λίγο πιο μεγάλη- και όπως ήταν κάτω στο πάτωμα και μπουσουλούσε, ξαφνικά σηκώθηκε και περπάτησε. Ήταν μια πολύ δυνατή στιγμή στο χώρο του εργαστηρίου του Χριστόφορου.
Ο Χριστόφορος Σάββα ήταν ο πρώτος επαγγελματίας καλλιτέχνης που έφερε τη σύγχρονη τέχνη και τον τρόπο ζωής τού επαγγελματία καλλιτέχνη στην Κύπρο. Είχαμε μια συχνή επαφή μέχρι το τέλος της ζωής του. Όταν ήρθα εγώ στην Κύπρο το 1967 -ένα χρόνο τον ήξερα, γιατί το 1968 πέθανε- είχαμε πολύ συχνή επαφή, ίσως γιατί κι εγώ, ως επαγγελματίας καλλιτέχνης, ταυτίστηκα πιο πολύ μαζί του παρά με τους καθηγητές τέχνης: ο τρόπος ζωής του, οι εκθέσεις του, η τόλμη με την οποία παρουσίαζε τη δουλειά του συχνά στο Δημαρχείο της Λευκωσίας, στο φουαγιέ, ήταν εκεί που έκανε τις εκθέσεις του γιατί δεν υπήρχαν γκαλερί τότε...

Αφού πέθανε, ανέλαβα μαζί με τον Ζορζ Ντε Παρτόγ και λειτουργούσαμε την ταβέρνα του για ένα διάστημα και στέλναμε τα λεφτά στη γυναίκα του στην Αγγλία. Με τον Ντε Παρτόγ βρεθήκαμε επίσης στο πατρικό του σπίτι στο Μαραθόβουνο για να βγάλουμε φωτογραφίες. Γυρίζαμε διάφορα μέρη και φωτογραφίζαμε τα έργα του για να γίνει μια καταγραφή της δουλειάς του. Εκεί στο πατρικό του, όπως καθόμασταν και μας σέρβιρε καφέ η οικογένειά του, στο τραπέζι ήταν στρωμένο ένα καναβάτσο. Μου έκανε εντύπωση το καναβάτσο αντί κάποιο τραπεζομάντιλο. Πίνοντας τον καφέ μου ξαφνικά το γύρισα ανάποδα και συνειδητοποίησα ότι ήταν ένα έργο του Χριστόφορου Σάββα. Το τύλιξα, το πήρα στη Λευκωσία, το έβαλα σε τελάρο, το διόρθωσα και -δυστυχώς- το πήραμε με τον Ντε Παρτόγ πίσω στο σπίτι στο Μαραθόβουνο. Έτσι χάθηκε εκείνο το έργο με την εισβολή.

Στο σπίτι που έμενε δεν ήθελαν τα έργα του και μας παρακάλεσαν, ως ΕΚΑΤΕ, να τα μαζέψουμε. Πήγαμε, τα καταγράψαμε και -επειδή είχα ένα μεγάλο χώρο στο σπίτι- τα αποθηκεύσαμε εκεί. Μετά από τέσσερα-πέντε χρόνια περίπου, το Υπουργείο ανέλαβε και διοργάνωσε μια έκθεση και τα παρέδωσα τα έργα. Όμως για τα πέντε εκείνα χρόνια, τα είχα μαζί μου, ήμουνα μέσα στα έργα του. Κάθε μέρα σχεδόν άνοιγα την αποθήκη και τα κοίταζα. Τα βίωνα τα έργα του.

Το εξώφυλλο του έντυπου Παραθύρου για το αφιέρωμα στον Χριστόφορο Σάββα. Δημοσιεύτηκε στο Παράθυρο πριν 10 χρόνια, στις 13 Ιουλίου 2008, ανήμερα της επετείου του θανάτου του στις 13 Ιουλίου 1968. 

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

8 Ιουνίου 1924 Γεννήθηκε στο χωριό Μαραθόβουνος.

1943 -1946 Κατατάσσεται στο Κυπριακό Σύνταγμα του αγγλικού στρατού, ανταποκρινόμενος σε έκκληση του ΑΚΕΛ ενάντια φασισμό.
1947 Μεταναστεύει στην Αγγλία. Παίρνει νυχτερινά μαθήματα τέχνης.
1948-1954 Φοιτά στο Heatherley's School of Fine Art. Απασχολείται παράλληλα ως γκαρσόνι, καστανάς ή μοντέλο στη Σχολή, για να βγάλει λεφτά. 1952 - 1954 Δημιουργεί με τρεις συμφοιτητές του την ομάδα Pimlico και εκθέτουν στο Λονδίνο. Η ομάδα μετονομάζεται σε "Young Contemporaries" και εκθέτει στην γκαλερί Burlington.
14 Ιουνίου 1954 Επιστρέφει στην Κύπρο με τον συμφοιτητή και φίλο του Roddy Maude-Roxby. Επιδιώκει να γνωρίσει τον ζωγράφο Γεώργιο Πολ. Γεωργίου. 18-24 Νοεμβρίου 1954 Πραγματοποιεί την πρώτη έκθεσή του στην Κύπρο με τον Roddy Maude-Roxby.
25 Νοεμβρίου 1954 Ο Στας Παράσχος γράφει αρνητική κριτική για την έκθεση στην εφημερίδα Εμπρός.
Δεκέμβριος 1954 Ο Maude-Roxby επιστρέφει στην Αγγλία.
Αρχές 1955 Μετακομίζει στην οδό Σοφοκλέους 6, στην Παλιά Λευκωσία. Σε γράμμα λέει ότι αισθάνεται μοναξιά στην Κύπρο γιατί δεν έχει κανέναν να μιλήσει για τέχνη. Αναφέρεται στον νέο του φίλο, τον ποιητή Παντελή Μηχανικό, ο οποίος τον σπρώχνει να γράψει ποίηση, κάτι που κάνει. Αναφέρει επίσης ότι γνώρισε τον Νίκο Χατζηκυριάκο Γκίκα.
Μάιος 1955 Εκθέτει με τους Τηλέμαχο Κάνθο, Sigmund Pollitzer και τρεις Άγγλους στρατιώτες. Εργάζεται για τα σκηνικά του θεατρικού έργου του Δημήτρη Φωτιάδη "Θεοδώρα". Ο Φωτιάδης του στέλλει επιστολή όπου αναφέρει ότι τα σκηνικά ήταν καλύτερα από αυτά που είχαν γίνει για την παράσταση στην Ελλάδα.
Αύγουστος 1955 Συναντά τον Gerard G. Cruikshank (τον οποίο είχε γνωρίσει παλιά στο Λονδίνο), που θα γίνει ένας από τους μεγαλύτερους συλλέκτες έργων του και οικονομικός υποστηρικτής του.
Δεκέμβριος 1955 Οργανώνει τη δεύτερη ατομική του έκθεση στο ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας. Τα έσοδα από τις πωλήσεις μόλις καλύπτουν τα έξοδά του.

Ιανουάριος 1956 Πρωτοστατεί στην ίδρυση της Παγκύπριας Ένωσης Φιλοτέχνων.

29 Μαρτίου 1956 Εγκαίνια της τρίτης ατομικής του έκθεσης στο οίκημα της Ένωσης Φιλοτέχνων.
Ιούνιος 1956 Πηγαίνει στο Παρίσι για να συνεχίσει τις σπουδές του. Φοιτά στο ατελιέ του Andre Lhote. Κατοικεί στο ξενοδοχείο Namur στο Μοντπαρνάς. Καλοκαίρι 1956 Ταξιδεύει στη Νότιο Γαλλία και στη Γενεύη. Ζωγραφίζει τοπία. Σεπτέμβριος 1956 Συναντά τον Αδαμάντιο Διαμαντή ο οποίος επισκεπτόταν το Παρίσι για μια βδομάδα.

Ιούλιος 1957 Επιστρέφει στην Κύπρο

13-26 Δεκεμβρίου 1957 Τέταρτη ατομική έκθεση στο Λήδρα Πάλας. Μάρτιος 1958 Επιστρέφει στο Παρίσι στο ατελιέ του Lhote.
Μάιος 1959 Επιστρέφει στην Κύπρο.
Σεπτέμβριος 1959 Αρχίζει να διδάσκει τέχνη στην Αγγλική Σχολή Λευκωσίας.

Μάιος 1960 Δημιουργεί με τον Γκλυν Χιούζ την γκαλερί "Απόφαση" στην οδό Σοφοκλέους 6 και την εγκαινιάζουν στις 8 Μαΐου, με κοινή έκθεσή τους.
Σεπτέμβριος I960 Η "Απόφαση" μετακομίζει στην οδό Απόλλωνος 44Α.
1961 Ανοίγει μικρή ταβέρνα σε πάροδο της οδού Ρηγαίνης. Την ονομάζει "Απόφαση".
Μάιος 1961 Παρουσιάζεται στην γκαλερί "Απόφαση" η πρώτη έκθεση έργων τού Μιχαήλ Κκάσιαλου. Τα εγκαίνια τελεί ο Αδαμάντιος Διαμαντής.
Οκτώβριος 1961 Πραγματοποιείται στην "Απόφαση" η πρώτη κοινή έκθεση Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων καλλιτεχνών.

Ιούλιος 1963 Επισκέπτεται στο Ισραήλ το κοινόβιο καλλιτεχνών Ein Harod και οραματίζεται να δημιουργήσει ένα παρόμοιο στην Κύπρο. Όνειρο, όμως, που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε.

Αύγουστος 1963 Συναντά για πρώτη φορά την Κριστίν Γουότερχαουζ, την οποία παντρεύεται το Νοέμβριο του 1964.
1965 Κλείνει την γκαλερί "Απόφαση".

12 Σεπτεμβρίου 1965 Γεννιέται η κόρη του Κίκα.

1966 Ο ποιητής Κύπρος Χρυσάνθης εκδίδει την ποιητική συλλογή "Δέκα Αντιποιήματα πάνω σε υφασματoγραφίες" εμπνευσμένη από υφασματογραφίες του Χρ. Σάββα.
1966-1967 Διατελεί πρόεδρος του Ε.ΚΑ.ΤΕ
12-20 Μαΐου 1968 Αναδρομική έκθεση στο Ινστιτούτο Γκαίτε στη Λευκωσία.
Ιούνιος 1968 Εκπροσωπεί την Κύπρο στην Μπιενάλε Βενετίας.

13 Ιουλίου 1968 Πεθαίνει σε νοσοκομείο στο Σέφιλντ.