Με αφορμή την ανακοίνωση της επιστροφής έργων από τα κατεχόμενα όπως ανακοινώθηκε από τον Πρόεδρο Αναστασιάδη και τον Τουρκοκύπριο ηγέτη Μουσταφά Ακιντζί, αναδημοσιεύουμε την ιστορία του γλύπτη Μπακί Μποκάς που το 1976 εντόπισε το εργαστήρι του Άντη Χατζηαδάμου στην Αμμόχωστο, φύλαξε τα έργα του και τα επέστρεψε το 1993 μέσω των Ηνωμένων Εθνών.

Το κείμενο δημοσιεύθηκε σε ειδικό αφιέρωμα για το Πάφος2017 την 1η Ιανουαρίου 2017.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και 'δικοινοτικά' πρότζεκτ που περιλήφθηκαν στο bid book με το οποίο η Πάφος διεκδίκησε τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, ήταν τα "Επικίνδυνα Ταξίδια".

Πρόκειται για την πραγματική ιστορία ενός ανθρώπου που στις αποσκευές του επικίνδυνου ταξιδιού του έκρυβε έργα τέχνης. Όλα αυτά, σε μια χώρα που κάποτε δεν επικοινωνούσε με το άλλο της μισό, καθιστώντας ριψοκίνδυνη την όποια επαφή ανάμεσα στους ανθρώπους των δύο κοινοτήτων. Ο Μπακί Μποκάς (Baki Bogac) είναι ο πρωταγωνιστής αυτών των επικίνδυνων ταξιδιών. Ένας Τουρκοκύπριος αρχιτέκτονας και γλύπτης που πήρε πολλά ρίσκα σε μια διαδρομή η αφετηρία της οποίας εντοπίζεται το 1976 στην περίκλειστη πόλη της Αμμοχώστου και ο κατά κάποιο τρόπο τερματισμός της στην Πάφο, το 2017.

Ο Μπακί Μποκάς κατάγεται από τη Λάρνακα. Μετακινήθηκε στην Αμμόχωστο με την οικογένειά του το 1963, όταν ξέσπασαν οι διακοινοτικές ταραχές στην Κύπρο. Σπούδασε αρχιτεκτονική στην Κωνσταντινούπολη απ' όπου αποφοίτησε το 1976, ωστόσο η καρδιά του ανήκε στη γλυπτική τέχνη. Μέχρι σήμερα. Διανύοντας την 6η δεκαετία της ζωής του, ο Μπακί Μποκάς διατηρεί το εργαστήρι γλυπτικής του σε ένα μεσαιωνικό κτίσμα στην παλιά πόλη της Αμμοχώστου όπου πραγματοποιεί και ατομικές εκθέσεις. Το εργαστήρι του είναι γεμάτο γλυπτά, του ίδιου και της επίσης γλύπτριας συζύγου του. Σε έναν τοίχο, όμως, φιλοξενείται και ένα ζωγραφικό έργο του Άντη Χατζηαδάμου, του Ελληνοκύπριου γλύπτη και ζωγράφου από την Πάφο ο οποίος για τέσσερα χρόνια έζησε στην Αμμόχωστο, όπου εργάστηκε και λειτούργησε μια Σχολή Γλυπτικής.

Η ιστορία ξεκινά το 1976, όταν ο Μπακί Μποκάς επέστρεψε στην Κύπρο μετά τις σπουδές του στην Κωνσταντινούπολη και προσλήφθηκε στο "τμήμα οικήσεως" της "κυβέρνησης" του ψευδοκράτους. Τότε του ανατέθηκε με ομάδα άλλων αρχιτεκτόνων η ευθύνη της καταγραφής των κτηρίων στην περίκλειστη πόλη της Αμμοχώστου, όπου κανείς δεν επιτρεπόταν να εισέλθει μέχρι τότε.

Με συνοδεία στρατού, ο Μπακί και οι συνάδελφοί του μπήκαν στην περίκλειστη πόλη για πρώτη φορά μετά το 1974. Χωρισμένοι σε ομάδες, οι αρχιτέκτονες ξεκίνησαν την καταγραφή των σπιτιών. "Μπακί, Μπακί!", άκουσε κάποια στιγμή να τον φωνάζουν. "Έλα εδώ, βρήκαμε κάτι που θα σε ενδιαφέρει". Ήταν το εργαστήρι του Άντη Χατζηαδάμου στην περιοχή του Άη Γιάννη. Αφημένα στον χρόνο και καλυμμένα στη σκόνη, γλυπτά και ζωγραφικά έργα του Χατζηαδάμου, ένας κατάλογος έκθεσης που μαρτυρούσε σε ποιον ανήκαν τα έργα, φωτογραφίες και γράμματα προς την αγαπημένη του, Τζένη.

Πώς συνδέονται οι δύο καλλιτέχνες;

Ο Μπακί Μποκάς, γλύπτης ο ίδιος, αναγνώρισε αμέσως την ποιότητα των έργων του Άντη Χατζηαδάμου, που δεν είχε γνωρίσει ποτέ προηγουμένως, και αντιλήφθηκε πως πρόκειται για σημαντικό καλλιτέχνη.
Εκείνο το διάστημα, ήταν "κυβερνητική" πολιτική αντικείμενα που βρίσκονταν στους δρόμους ή αλλού να συλλέγονται και να πωλούνται. Έτσι πολλοί έγιναν με πολύ λίγα χρήματα ιδιοκτήτες πολύτιμων έργων τέχνης, όπως του Πολ Γεωργίου που ήταν και πολύ γνωστός στην Αμμόχωστο. Η τύχη των έργων πολλών καλλιτεχνών ήταν τέτοια μετά την τουρκική εισβολή. Κάποια έργα χάθηκαν για πάντα, άλλων αγνοείται η τύχη, κάποια καταστράφηκαν και τα υλικά τους χρησιμοποιήθηκαν με άλλους τρόπους. Ο Μπακί Μποκάς, ένας οξυδερκής γλύπτης που αναγνωρίζει τη διαφορά ανάμεσα στις ξεχωριστές ποιότητες μαρμάρων και ξύλων, σημειώνει χαρακτηριστικά: "Μια μέρα πήγα σε έναν ξυλουργό και είδα ένα κομμάτι ξύλο. Τον ρώτησα πού το βρήκε. Αναγνώρισα ότι ήταν κλεμμένο από το εργαστήρι του Άντη που κατασκεύαζε τα γλυπτά του με ιδιαίτερα, σπάνια υλικά, που εισήγε ο ίδιος από το εξωτερικό. Τώρα τα γλυπτά είχαν γίνει κομμάτια ξύλου που χρησιμοποιούσε ο ξυλουργός για τις δικές του δουλειές."

Επιστρέφοντας στο στούντιο του Άντη Χατζηαδάμου στον Άη Γιάννη, η πρώτη αντίδραση του Μπακί Μποκάς ήταν να προστατέψει τα έργα που βρήκε, με κάθε τρόπο. Με τη βοήθεια των συναδέλφων του και κάποιων στρατιωτών, πήρε τα αντικείμενα και τα έκρυψε κάτω από το κάθισμα του μικρού λεωφορείου που τους μετέφερε στην περίκλειστη πόλη.
"Θυμάμαι, πήρα το ένα γλυπτό, το βάρος του ήταν ασήκωτο, και κάποια ζωγραφικά έργα, φωτογραφίες και επιστολές. Τα κράτησα στο σπίτι μου για χρόνια πιστεύοντας ότι κάποια μέρα θα βρω τον ιδιοκτήτη τους".
Το πρώτο επικίνδυνο ταξίδι ολοκληρώθηκε χωρίς απώλειες.

Η πρώτη δικοινοτική έκθεση

Οι ενδείξεις για την ταυτότητα του καλλιτέχνη στον οποίο ανήκουν τα έργα δεν ήταν λίγες: εκτός από την υπογραφή που έφεραν τα ζωγραφικά έργα, ο Μπακί Μποκάς είχε βρει έναν κατάλογο έκθεσης, μια επιστολή και ένα λογαριασμό ηλεκτρικού ρεύματος στο όνομα του Άντη Χατζηαδάμου. Αν μπορούσε να έρθει σε επικοινωνία με κάποιον Ελληνοκύπριο, δεν θα ήταν δύσκολο.

Το 1992, η αμερικανική πρεσβεία διοργάνωσε την πρώτη δικοινοτική έκθεση σε μια προσπάθεια να φέρει μαζί Αμερικανούς και Κύπριους καλλιτέχνες από τις δύο πλευρές του νησιού. Η έκθεση είχε τίτλο Brushworks across cultures (Πινελιές που διαπερνούν πολιτισμούς) και πραγματοποιήθηκε το 1992, το 1993, το 1997, το 1999 και το 2003. Ο Μπακί Μποκάς συμμετείχε σ' αυτήν δύο φορές: την πρώτη ήταν το 1993, όταν η έκθεση πραγματοποιήθηκε στην Πύλη Αμμοχώστου από τις 9 μέχρι τις 19 Απριλίου και στην HP Art Gallery στο βόρειο κομμάτι της Λευκωσίας από τις 26 Απριλίου μέχρι τις 6 Μαΐου. Τους καλλιτέχνες υποδέχθηκε ο τότε Αμερικανός πρέσβης στην Κύπρο δρ Ρόμπερτ Λαμπ και στην έκθεση συμμετείχαν εκτός από τον Μπακί οι Ergun Ongun, Γκλόρια Κασσιανίδη, Ρέα Αφαντίτου, Αλί Ατακάν, Σάββας Χριστοδουλίδης, Αριστοτέλης Δημητρίου, Ερατώ Χατζησάββα, Έλενα Καλοτάρη, Nilgun Kozal, Ανδρέας Μακαρίου, Ilkay Onsoy, Emel Samioglu, Ozden Serak, Ρήνος Στεφανή, Mehmet Uluhan και Σούζαν Βάργκας.

Σε εκείνη την έκθεση ο Μπακί ήρθε σε επαφή με Ελληνοκύπριους καλλιτέχνες αλλά και με τους διοργανωτές της έκθεσης στο Αμερικανικό Κέντρο. Τότε μετέφερε για πρώτη φορά το μυστικό του, ότι είχε βρει τα γλυπτά του Άντη Χατζηαδάμου στο εργαστήρι του στην περίκλειστη πόλη της Αμμοχώστου και ήθελε να τα επιστρέψει. Τη δεκαετία του '70 στην Αμμόχωστο, ο Άντης υπέγραφε ως Α. Αδάμος αλλά αργότερα, στην Πάφο όπου μετακόμισε το 1980 μετά από παραμονή έξι χρόνων στο Τζοχάνεσμπουργκ, ήταν γνωστός ως Χατζηαδάμος. Αυτή η μικρή αλλαγή στο όνομά του δυσκόλεψε για λίγο τα πράγματα. Ωστόσο αργότερα έγινε η ταυτοποίηση.

Ο Άντης Χατζηαδάμος εντοπίστηκε. Ή μάλλον, είχε εντοπιστεί η οικογένειά του γιατί ο ίδιος είχε φύγει από τη ζωή μόλις τρία χρόνια προηγουμένως, το 1990, αφού διαγνώστηκε με καρκίνο. Ο θάνατος του Άντη Χατζηαδάμου δεν άλλαζε τα σχέδια του Μπακί Μποκάς: μάζεψε όσα αντικείμενα μπόρεσε να μεταφέρει και να φυλάξει στο σπίτι του όλο αυτό το διάστημα, και τα παρέδωσε στην αμερικανική πρεσβεία για να τα μεταφέρει στην οικογένεια του Άντη Χατζηαδάμου, στην Πάφο. Ήταν ώρα για ένα δεύτερο ταξίδι.

«Χτύπησε την πόρτα ο Άντης»

Η οικογένεια του Άντη Χατζηαδάμου δεν είχε ιδέα για το τι θα συνέβαινε εκείνη τη μέρα του 1993, όταν ένα μικρό λευκό βαν στάθμευσε έξω από το σπίτι τους.
«Χτύπησε η πόρτα, ανοίξαμε. Εγώ ήμουν στα 18 μου. Ήταν ένα τόσο τρελό συμβάν. Η μαμά μου έκλαιγε ασταμάτητα. Ήταν λες και χτύπησε την πόρτα ο ίδιος ο Άντης και μας χαιρετούσε», θυμάται ο Σέργης Χατζηαδάμος, γιος του Άντη, ο οποίος ανέλαβε το πρότζεκτ "Επικίνδυνα Ταξίδια" για τον θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης.

Επιστρέφοντας τα έργα του Άντη Χατζηαδάμου στην οικογένειά του, πολλοί φίλοι του Μπακί τον ρωτούσαν γιατί τα έδωσε και δεν τα πούλησε στους ίδιους. «Μπήκα στη θέση του Άντη. Δίνω την ψυχή μου στα δικά μου γλυπτά. Δεν θα ήθελα να μου συμβεί κάτι τέτοιο. Γιατί να συμβεί στον Άντη;».

Με λεωφορείο στην Πάφο

Όταν τα έργα και άλλα αντικείμενα του Άντη έφτασαν στην Πάφο, ήταν συνοδευόμενα από μια επιστολή που έλεγε να μην δοθεί δημοσιότητα στο γεγονός για να μην έχει μπλεξίματα ο Μπακί. "Έτσι το κρατήσαμε μυστικό", σημειώνει ο Σέργης Χατζηαδάμος. «Γνωρίζαμε το όνομα αυτού του ανθρώπου, γνωρίζαμε πως ζει στην Αμμόχωστο αλλά δεν τον είχαμε γνωρίσει ποτέ.»
Το 2003, όταν άνοιξαν τα οδοφράγματα, ο Μπακί Μποκάς αποφάσισε να ταξιδέψει μόνος του στην Πάφο για να συναντήσει από κοντά την οικογένεια του Άντη Χατζηαδάμου. Μπήκε στο λεωφορείο και έφτασε στο εστιατόριο της οικογένειας, τον Χοντρό.
«Συνάντησε τη μητέρα μου, της είπε 'είμαι ο Μπακί' κι εκείνη κατάλαβε αμέσως ποιος είναι. Έκτοτε είμαστε μια οικογένεια».

Ο Μπακί δεν γνώρισε ποτέ τον Άντη. Όταν όμως μπήκε για πρώτη φορά στο σπίτι του, η Τζένη, η σύζυγος του Άντη και παραλήπτρια των γραμμάτων που είχε βρει στο εργαστήρι του ο Μπακί, τον υποδέχτηκε σαν μέλος της οικογένειας: "Θυμάμαι την πρώτη φορά, η Τζένη άνοιξε την πόρτα, μου έδειξε το σπίτι και είπε πως αυτό είναι τώρα και δικό μου σπίτι. Κι όπως η Πάφος ήταν η πόλη του Άντη, είναι και δική μου".

Τον περασμένο Απρίλιο πραγματοποιήθηκε η πρώτη παρουσίαση του πρότζεκτ "Επικίνδυνα Ταξίδια" στην Πάφο. Ο Μπακί ήταν εκεί μαζί με την κόρη του. Εκεί ήταν και η κόρη του Άντη Χατζηαδάμου. "Να με κοιτάς όπως θα κοίταζες τον πατέρα σου, της είπα. Δεν νιώθω ξένος. Νιώθω μέρος της οικογένειας".