Έργα τεσσάρων γυναικών εικαστικών φιλοξενούνται αυτό το διάστημα στα δύο δωμάτια του πολυχώρου Γκαράζ, στην παλιά Λευκωσία. Πρόκειται για τέσσερις γυναίκες οι οποίες εμφανίστηκαν στην καλλιτεχνική σκηνή της Κύπρου την περίοδο της Ανεξαρτησίας και συμμετείχαν –κάποιες περισσότερο και άλλες λιγότερο– ενεργά στις εικαστικές αναζητήσεις και ζυμώσεις της εποχής τους: Η Καίτη Στεφανίδου, η πιο καταξιωμένη «εμπορικά», η Βέρα Γαβριηλίδου-Χατζηδά, δασκάλα πολλών διακεκριμένων σήμερα καλλιτεχνών της σύγχρονης κυπριακής τέχνης όπως και η Στεφανίδου, η πιο διακριτική Ελένη Χαρικλείδου και η Παυλίνα Παυλίδου, η οποία δραστηριοποιήθηκε κυρίως στο εξωτερικό.

Όλες υπήρξαν πτυχιούχοι Ανώτατων Σχολών Καλών Τεχνών και, όπως αναφέρει ο πολυχώρος Γκαράζ που φιλοξενεί τη δουλειά τους, «διέθεταν τα εργαλεία, τα εφόδια αλλά και τη διεισδυτική εικαστική ματιά, ώστε να χαράξουν τη δική τους πορεία στον χώρο της τέχνης».

Στην έκθεση, που φέρει τον τίτλο «ορατότητες - απηχήσεις», παρουσιάζεται ένα πολύ μικρό δείγμα από το σύνολο της δουλειάς των τεσσάρων αυτών καλλιτεχνών, είναι όμως αρκετό για να δώσει την ευκαιρία ενός ερευνητικού βλέμματος πάνω στο έργο τους και, επιπλέον, μιας αναθεώρησης της θέσης τους στο κυπριακό εικαστικό τοπίο.

Η επιμελητική πρόθεση

«Ο λόγος που η έκθεση ονομάστηκε ‘ορατότητες - απηχήσεις’ ήταν η πρόθεση να προσεγγίσουμε με μια φρέσκια οπτική τη δουλειά αυτών των γυναικών», εξηγεί η επιμελήτρια της έκθεσης Δήμητρα Ιγνατίου.

«Ενώ όλες οι εικαστικοί έχουν όγκο έργου, επίτηδες τα έργα δεν είναι πολλά». Σύμφωνα με την ίδια, στόχος είναι το έργο τους να έρθει στην επιφάνεια με πολλαπλούς τρόπους και η έκθεση να λειτουργήσει, εν τέλει, σαν μια πρόσκληση για να «αναστοχαστούμε τι έχουμε να πάρουμε από αυτές τις γυναίκες. Πώς εμείς σήμερα μπαίνουμε σε διάλογο με το έργο τους; Πώς μπορούμε να φέρουμε τη δουλειά τους σε ένα σύγχρονο πλαίσιο;».

Στη μικρή βιτρίνα: Εκτός από τα έργα της έκθεσης, παρουσιάζονται σε μια μικρή «βιτρίνα» φωτογραφίες και πολύ λίγα ντοκουμέντα της δουλειάς τους, τα οποία ωστόσο αποκαλύπτουν πολλά για τη σκέψη και τη ζωή της καθεμιάς

Εκτός από τα ζωγραφικά έργα στους τοίχους και τα γλυπτά της Παυλίδου στα λευκά βάθρα της έκθεσης, παρουσιάζονται σε μια μικρή «βιτρίνα» φωτογραφίες και πολύ λίγα ντοκουμέντα της δουλειάς της καθεμιάς, τα οποία ωστόσο αποκαλύπτουν πολλά για τη σκέψη και τη ζωή έκαστης. Από αυτή τη βιτρίνα δίνεται το έναυσμα για τις πολλαπλές ορατότητες και απηχήσεις τόσο του έργου αλλά και της ζωής των τεσσάρων καλλιτεχνών.

Έργα και ημέρες

Ποιες ήταν οι τέσσερις εικαστικοί στις οποίες εστιάζει η νέα έκθεση του Γκαράζ και μέσα σε ποιο κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον εργάστηκαν;

Αξίζει αρχικά να σημειώσουμε πως η έκθεση αποτελεί το τελευταίο μέρος μιας θεματικής «τριλογίας» αφιερωμένης στη λεγόμενη «Δεύτερη Γενιά Κυπρίων Καλλιτεχνών». Η πρώτη ενότητα παρουσιάστηκε το 2017 και εστίαζε στο έργο του Λευτέρη Οικονόμου ενώ η δεύτερη, το 2018, στα γλυπτά έργα των Νίκου Δυμιώτη, Δημήτρη Κωνσταντίνου, Ανδρέα Σαββίδη αλλά και των -κατά κύριο λόγο ζωγράφων- Λευτέρη Οικονόμου και Στας Παράσκου.

Σε αυτή την τρίτη ενότητα, παρουσιάζονται οι σύγχρονές τους ζωγράφοι Καίτη Στεφανίδου, Βέρα Γαβριηλίδου-Χατζηδά, Ελένη Χαρικλείδου και η γλύπτρια Παυλίνα Παυλίδου, το έργο των οποίων στέκει αντάξια προς την υπόλοιπη παραγωγή της περιόδου. Πολλές φορές, μάλιστα, συγκρινόμενη, η δική τους ματιά είναι ιδιαίτερα φρέσκια.

Η Καίτη Στεφανίδου γεννήθηκε το 1925 στη Λεμεσό. Η Ελένη Χαρικλείδου ήταν έναν χρόνο μικρότερή της, επίσης από τη Λεμεσό. Μαζί σπούδασαν στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας την περίοδο 1949-55 και ήταν οι πρώτες Κύπριες με σπουδές τέχνης μετά τη Λουκία Νικολαΐδου [1909-1994]. Η Καίτη και η Ελένη ήταν φίλες. Η Καίτη ήταν επίσης φίλη με τη Βέρα Γαβριηλίδου-Χατζηδά [1936-2012], αδελφή του σκηνοθέτη του θεάτρου Εύη Γαβριηλίδη. Η Βέρα παρακολούθησε μαθήματα ζωγραφικής και εσωτερικής διακόσμησης στο Kingston School of Art την περίοδο 1957-1960. Και οι τρεις, επιστρέφοντας στην Κύπρο, εργάστηκαν στη Μέση Εκπαίδευση ως καθηγήτριες Τέχνης.

Καίτη Στεφανίδου, Θεόδοτος Κάνθος, Αρχείο Οικογένειας

Η Καίτη Στεφανίδου και ο Θεόδοτος Κάνθος σε εγκαίνια έκθεσης της ιδίας, Αρχείο Οικογένειας

Ελένη Χαρικλείδου, Αρχείο Οικογένειας

Η Ελένη Χαρικλείδου, Αρχείο Οικογένειας

Επιπλέον, η Στεφανίδου και η Χατζηδά ήταν ενεργές στην εικαστική σκηνή του τόπου: παρήγαγαν πλούσιο έργο, παρουσίασαν ατομικές εκθέσεις και συμμετείχαν σε ομαδικές τόσο στην Κύπρο όσο και στο εξωτερικό.

Η Χαρικλείδου δεν έκανε ποτέ ατομική έκθεση ενώ ο θάνατός της επήλθε νωρίς, στα 52 της χρόνια. Το έργο της παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε μια αναδρομική έκθεση στην γκαλερί Ζυγός το 1980, δύο χρόνια μετά τον θάνατό της, με πρωτοβουλία του Τηλέμαχου Κάνθου. Η Χαρικλείδου ήταν αδελφή της συζύγου του Κάνθου, γι’ αυτό και σήμερα το σύνολο του έργου της παρουσιάζεται στο Κέντρο Τεχνών Κάνθος σε μια έκθεση που επιμελήθηκε ο ίδιος ο καλλιτέχνης.

Βέρα Γαβριηλίδου Χατζηδά,Αρχείο Οικογένειας

Η Βέρα Γαβριηλίδου Χατζηδά, Αρχείο Οικογένειας

Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι και οι τρεις ζωγράφοι ενημερώνονταν για την τέχνη στον διεθνή χώρο, καθώς με την επιστροφή τους στην Κύπρο βρέθηκαν σε καλλιτεχνική απομόνωση η οποία, ωστόσο, «τους επέτρεψε να βρουν το δικό τους στυλ», σημειώνει η Δήμητρα Ιγνατίου.

Επιπλέον, οι τρεις τους συμμετείχαν στην καλλιτεχνική σκηνή της περιόδου η οποία δεν περιοριζόταν στον χώρο των εικαστικών. Ανήκαν, κι αυτές, στους πνευματικούς κύκλους που αποτελούσαν άνθρωποι από τον χώρο όλων των τεχνών, του θεάτρου, της λογοτεχνίας, του πνεύματος. Όπως καταδεικνύει η έρευνα της επιμελήτριας για τις τρεις ζωγράφους, «υπήρχε η ανάγκη όχι μόνο αυτές αλλά όλοι οι σύγχρονοί τους καλλιτέχνες να είναι μέρος των συζητήσεων σε διεθνές επίπεδο. Τους ενδιέφερε η κριτική προσέγγιση σε ό,τι γινόταν και απ’ εκεί και πέρα ο καθένας και η καθεμιά το μετέφραζαν με τον δικό τους τρόπο, με το δικό του εκφραστικό ιδίωμα».

Η Παυλίνα Παυλίδου [1924-1993] ακολουθεί μια ξεχωριστή πορεία, τόσο εικαστικά όσο και ως προς τον βίο της. Από το σύνολο των έργων που παρουσιάζονται στην έκθεση στο Γκαράζ, τα έργα της Παυλίδου είναι γλυπτά σε αντίθεση με τα ζωγραφικά έργα των υπολοίπων. Γόνος εύπορης οικογένειας από τη Λεμεσό [ο πατέρας της ήταν ο Σερ Πολ Παυλίδης], η Παυλίδου εγκαταστάθηκε από νωρίς στο εξωτερικό και εκεί δραστηριοποιήθηκε, παρουσιάζοντας την πρώτη και μοναδική της έκθεση στην Κύπρο το 1967 στο ξενοδοχείο Χίλτον. Μάλιστα σε εκείνη την έκθεση παρέστη ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και σύμφωνα με τις πληροφορίες που συνέλεξε η επιμελήτρια της έκθεσης, ο ίδιος αγόρασε ένα γλυπτό της το οποίο, ωστόσο, δεν έγινε κατορθωτό να εντοπιστεί. Στο επιμελητικό κείμενο για την έκθεση στο Γκαράζ, σημειώνεται για εκείνη την έκθεση στο Χίλτον ότι «πέτυχε να θορυβήσει το εγχώριο κοινό γύρω από τις σύγχρονες, τότε, προσεγγίσεις στη γλυπτική τέχνη με τις οποίες δεν υπήρχε εξοικείωση» ενώ για το σύνολο του έργου της αναφέρεται ότι «απορρίπτοντας τη γλυπτική μνημειακών διαστάσεων, η Παυλίδου θέτει τη γυναικεία φιγούρα στο επίκεντρο της δουλειάς της, αποδίδοντάς τη με ευαισθησία και αφαιρετική διάθεση».

Παυλίνα Παυλίδου, Α.Γ. Λεβέντη, Αρχείο Κρατικής Πινακοθήκης

Η Παυλίνα Παυλίδου πλάι σε έργο της, μια προτομή του Α.Γ. Λεβέντη που της ανέθεσε η ίδια η οικογένεια Λεβέντη, Αρχείο Κρατικής Πινακοθήκης

Μόλις τρία γλυπτά της Παυλίδου παρουσιάζονται στην έκθεση στο Γκαράζ, ωστόσο είναι τα μόνα –μαζί με ακόμα ένα που βρίσκεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Λεμεσού και δεν έγινε κατορθωτό να παρουσιαστεί στην έκθεση– που εντοπίστηκαν στην Κύπρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διάσημη Σουηδή ηθοποιός Ίνγκριντ Μπέργκμαν ανέθεσε στην Παυλίδου τη δημιουργία μιας προτομής της.

Αξιοποίηση της έρευνας

 Μέσα από το στήσιμο της έκθεσης, συλλέχθηκε σημαντικός όγκος πληροφοριών για τις τέσσερις εικαστικούς, ο οποίος διατέθηκε σε δύο σύγχρονες δημιουργούς για να τον προσεγγίσουν με εναλλακτικούς τρόπους. Έτσι, η εικαστικός Ναταλί Γιαξή δημιούργησε ένα εικαστικό βιβλίο [artist’s book] το οποίο εισάγει μια υποθετική συνθήκη γνωριμίας και συνομιλίας με τις τέσσερις δημιουργούς και το έργο τους. Υλικό δόθηκε και στη σκηνοθέτιδα θεάτρου Αθηνά Κάσιου η οποία σε συνεργασία με μια ηθοποιό σχεδιάζει μια θεατρική ανταπόκριση δομημένη γύρω από την αναγκαιότητα «να προσεγγίσουμε και να έρθουμε πιο κοντά στις ιστορίες των γυναικών αυτών» [η ημερομηνία για αυτή την παρουσίαση θα δοθεί σύντομα].

Εν τέλει, όπως σχολιάζει η επιμελήτρια στο «Π», «η έκθεση δίνει [και] μια ευκαιρία σε νέους δημιουργούς να δουν τη δουλειά [των τεσσάρων] και να δουλέψουν πάνω σ’ αυτήν. Είναι και λίγο μια χειρονομία ανοίγματος του υλικού ώστε να γίνει πολυδιάστατο, να γίνουν πολλαπλές οι ορατότητές του και να αντλήσουμε από αυτό το υλικό πηγαίνοντας προς κάτι καινούργιο. Και θέτοντάς το στη σύγχρονη συζήτηση γύρω από την τέχνη».

+ Η έκθεση «ορατότητες - απηχήσεις» συνεχίζεται στον πολυχώρο Γκαράζ [Αμμοχώστου 16, εντός των τειχών Λευκωσία] μέχρι τις 20 Απριλίου 2019. Ώρες λειτουργίας Τρίτη - Παρασκευή 17:00-20:00 & Σάββατο 10:00-12:00 & 17:00-20:00. Πληροφορίες τηλ. 22001508.